Ilgari Fotima meni bog‘larga, dalalarga o‘rgatgan bo‘lsa, Husayn kazarmaga, askarlar muhitiga olib kirdi. Bu uzun mo‘ylovli yo‘g‘on odamning har xil o‘yinlarga ustaligini hech kimda ko‘rgan emasman. O‘yinlarining asl go‘zalligi xavfli, hayajonli kiliqlarida edi. Masalan, meni rezinka to‘pday osmonga irg‘itib ushlab olar yoki qalpog‘iga o‘tqazib oyoqlarimdan ushlardi-da, turgan yerida sakrar, gir aylanar edi. Sochlarim to‘zg‘ir, ko‘zlarim tinar, maza qilganimdan shunday qiyqirib-qichqirardimki, bunday lazzatni keyin hech qaerda topmadim.
Ba’zan yomon oqibatlar ham bo‘lardi. Lekin men, oramizdagi ahdga binoan, o‘yinda jonim achisa yig‘lamasligim, undan hech kimga shikoyat qilmasligim kerak. Men katta odamlarday sir saqlashga o‘rgandim. Meni bunga insofdan ko‘ra ko‘proq, u men bilan o‘ynamay qo‘yadi, deb qo‘rqqanligim majbur qilardi.
Kichikligimda meni qilig‘i sovuq deyishardi. Balki bu to‘g‘ridir ham. Nimagaki, kim bilan o‘ynasam jonini og‘ritar, dodlatar edim. Bu fe’l harholda Husayn bilan bo‘lgan o‘yinlarimning oqibati bo‘lsa kerak.
Jonim har qancha og‘riganda ham falokatni oh-voy qilmay, ochiq chehra bilan qarshilashim undan menga bir yodgordir.
Husayn ba’zan kazarmada anatoliyalik askarlarga cholg‘u chaldirar, meni yana xurmachaday boshiga o‘tqazib olib, qiziq o‘yinlar qilardi.

Bir payt u bilan otda ham sayr qiladigan bo‘ldik. Otam uyda yo‘qligida Husayn og‘ildan otni olib chiqar, meni quchog‘iga olib dalalarda soatlarcha o‘ynatib yurardi. Biroq bu ermagimiz uzoqqa bormadi. Ishqilib, gunohiga qolmayin-u, oshpaz xotin bo‘lsa kerak, u bir kun bizni otamga chaqdi, bechora Husayn otamdan ikki tarsaki yedi-yu, shu-shu otga yaqinlashmay qo‘ydi.
Asl muhabbat g‘avg‘osiz, shovqinsiz bo‘lmaydi, deyishadi. Biz ham Husayn bilan kunda eng ozi to‘rt-besh marta urishib olardik.
Bir qiziq odatim bor edi. Xonaning bir burchagida cho‘kkalab, yuzimni devorga o‘girib olardim. Husayn uch-to‘rt minutcha meni o‘z holimga tashlab qo‘yar, keyin rahmi kelib, birdan ko‘tarib olardi-da, chinqirtirib yuqoriga irg‘itar edi.
Quchog‘ida bir oz tixirlik qilib o‘tirganimdan so‘ng axiyri betidan o‘pishga rozi bo‘lardim. Shu taxlit yarashib olardik.
Husayn bilan qadrdonligimiz ikki yil davom etdi. Lekin u yillar hozirgiga hech o‘xshamaydi. Shu qadar uzun, shu qadar uzun ediki ular!..

* * *

Yoshlik xotiralarimni so‘zlab turib, nuqul Fotima bilan Husayndan bahs etishim bir oz ayb bo‘lmasmikan?
Mening otam Nizomiddin nomli bir suvori mayori edi. Onamga uylangan yili uni Diyorbakirga jo‘natishgan. Shu ketganicha Istambulga boshqa qaytib kelmagan. Diyorbakirdan Musulga, Musuldan Xonikinga, u yerdan Bag‘dodga, Karbaloga* o‘tgan... Bir yerda aqalli bir yil ham turmagan.
Onamni menga o‘xshatishadi. Onam otamga tushgan yili oldirgan bir rasmi bor, xuddi mening o‘zginam. Faqat bechora onam sog‘liq jihatidan menga hech o‘xshamas edi. Juda zaif ekan. Bitmas-tuganmas yo‘llarga, tog‘larning qattiq havosiga, dalalarning jaziramasiga chidash beradigan sog‘lig‘i yo‘q ekan. Keyin, aftidan, tag‘in bir kasali ham bo‘lgan. Bechoraning er bilan bo‘lgan butun hayoti shu kasallikni yashirish bilan o‘tgan... Nima qilsin, otamni juda yaxshi ko‘rar ekan. Meni zo‘rlab erimdan ajratishadi, deb qo‘rqar ekan...
Otam Istambuldan hamon uzoqlashib borar, har bir safari oldidan onamga:
— Seni hech bo‘lmasa bir mavsumgina, mayli, ikki oygina onangni yoniga yuborib turay. Onang bechora ham qarib qoldi... Kim bilsin seni ko‘rgisi kelib, yuragi ezilib o‘tirgandir, — desa, onam:
— Shu yog‘ini ham pisanda qilibmidik? Istambulga birga qaytamiz, demabmidik? — deyarkan.

Gap kasaliga borib taqalsa:
— Mening hech qanaqa dardim yo‘q... Picha charchadim, xolos... Tunov kuni havo bir oz o‘zgardi-da, shundan bo‘ldim, o‘tib ketadi... — deyar ekan.
Ammo Istambulni ko‘rgisi kelganini otamdan hamisha yashirib kelar ekan. Tavba, yashirib bo‘larmidi.
Uyquga ketganidan ikki minut o‘tar-o‘tmas otamni uyg‘otar, Qalandardagi chorbog‘imizni,  naryoqdagi chakalakni yoxud Bosfor suvlarini ko‘rganligini aytar ekan... Jindakkina uyqu ichida o‘tgan bir necha minutga shu qadar uzun tushni sig‘dirish — u yerlarni odam juda ham ko‘rgisi kelgan bo‘lishidan emasmikan?
Buvim harbiy ministrlikka, saroy mulozimlarining oldiga borib, otamni Istambulga qaytarishlarini har qancha iltimos qilsa ham, har qancha yig‘lab-siqtasa ham, bu yolvorishlar hech qanday naf bermagan.
Nihoyat, onamning kasali og‘irlashgandan so‘ng otam hech bo‘lmasa uni Istambulga olib borib qo‘yish uchun bir oyga ruxsat so‘ragan-u, javobni ham kutib o‘tirmasdan yo‘lga chiqqan.
Tuyalarga ortilgan kajavalarda o‘tirib cho‘ldan o‘tganimiz xuddi bugungiday esimda.
Bayrutga yetib, dengizni ko‘rishimiz bilanoq onam bir oz jonlanganday bo‘ldi. Qo‘ngan uyimizda onam meni ko‘rpasiga o‘tqazib, sochlarimni taradi, qo‘llarimning kirligini, tugmalarimning tushganligini ko‘rib xafa bo‘ldi, boshini bag‘rimga bosib yig‘ladi.

Bir-ikki kundan keyin o‘rnidan turdi. Sandig‘idan yangi kiyimlarini olib yasandi. Kechqurun otamni kutib olgani pastga tushdik. Otam menda qo‘rs tabiat askar taassurotini qoldirgan edi. Lekin o‘shanda onamning turib yurganini ko‘rib, suyunganidan yugurib keldi-da, onamni endigina yura boshlagan go‘dak boladay qo‘llaridan ushlab yig‘ladi — men buni hech esimdan chiqarmayman....
Bu bizning birga kechirgan so‘nggi kunimiz bo‘ldi. Onamni ertasi kuni ochiq sandiq yonida, boshi kiyimlar bo‘xchasi ustiga qo‘yilgan, lablarida qon qotib qolgan holda topishdi — onam o‘lib qolgan edi. 
Olti yashar bolaning ancha-muncha narsaga aqli yetishi kerak. Lekin men hech nimani uqmaganday parvosiz yuraverdim.
Biz tushgan uyda odam ko‘p edi. Hali ham esimda, bir necha kungacha kattakon bog‘da bolalar bilan bo‘g‘ishib yurdim, Husayn bilan ko‘chalarda, dengiz bo‘ylarida aylandim, jome hovlisiga kirib qubbalarni tomosha qildim.
Onamni begona yerga qo‘yganimizdan so‘ng, Istambulga qaytish otamning yuragiga sig‘madi.... Innaykeyin, buvim, xolalarim bilan ko‘rishishdan qochdi shekilli ham... Shunga qaramay, meni ularning oldiga yuborishni o‘z burchi deb bildi. Nazarimda, kun sayin o‘sib borayotgan qiz bolani kazarmada, askarlar qo‘lida tarbiyalash yaxshi bo‘lmaydi, deb o‘ylagan bo‘lsa ham kerak.

* * *

Meni Istambulga xizmatkor askarimiz Husayn eltib qo‘ydi.
Lyuks paroxodni va ust-boshi xarob bir arab askari qo‘lidagi jajji chaqaloqni ko‘z oldingizga keltiring... Kim biladi, bu manzara paroxoddagi odamlarga qiziq, balki ayanch ko‘ringandir. Lekin yo‘lga Husayndan boshqa odam bilan chiqsam bunchalik baxtiyor bo‘lolmasdim.
Chorbog‘imizning orqasidagi butazorda bir tosh hovuz, bu hovuz labida qo‘llari yag‘rinidan sinib tushgan yalang‘och bola haykali bor edi.
Dastlabki kelgan kunlarimda bu siniq haykal oftobdan, yog‘ingarchilikdan qoraygan rangi bilan menga mayib, sahroyi boladay xarob ko‘ringan edi. Hovuzdagi zilol suvlar ustiga to‘kilgan qizg‘ish yaproqlarga qaraganda kech kuz payti edi. Shu barglarni tomosha qilib turib, uning tagida suzishib yurgan bir qancha qizil baliqni ko‘rdim-u, buvim ne azobda dazmollab kiydirgan uzun shoyi ko‘ylagim va yangi botinkalarim bilan to‘g‘ri hovuzga sakradim.
Atrofdan qiy-chuv ko‘tarildi. Nima bo‘lganini bilgunimcha bo‘lmay, xolalarim meni yuqoriga quchoqlab olib chiqishdi-da, ham o‘pib, ham koyib, kiyimlarimni o‘zgartirishdi.
Bu oh-vohlar, bu koyishlardan tilim kuygani uchun hovuzga tushishga ortiq yuragim betlamay qoldi. Endi uning chetidagi qumlar ustida cho‘zilib, boshimni suvga tiqib yotadigan bo‘ldim.

Bir kun hovuz bo‘yida baliqlarni tomosha qilib yotgan edim. Bu voqea xuddi shu bugungiday esimda. Buvim bir oz orqada, egnidan hech tushmaydigan qora chorshafiga* o‘ralib, bog‘chadagi skameykada o‘tirgan edi. Husayn esa namoz o‘qiyotganday, buvim yonida cho‘kkalab olgan edi.
Sekin-sekin gaplashayotganlarini eshitdim. Har holda turkcha so‘zlashayotgan bo‘lishsa kerak, nima deyishayotganlarini tushunmadim. Faqat ovozlaridan, dam-badam menga qarab-qarab qo‘yishlaridan shubhalandim. Quloqlarimni quyonday ding qilib oldim. Men chaynab hovuzga tashlayotgan teshikkulchalarga to‘planayotgan qizil baliqlar g‘oyib bo‘lib, buvim bilan Husaynning suvdagi akslari ko‘zimga ko‘rina boshladi. Husayn menga qarab-qarab, kattakon dastro‘molchasi bilan ko‘zlarini artardi. Bolalarning ba’zan yoshlariga mos kelmagan g‘alati sezgilari bo‘ladi.
Bu gaplardan bir suiqasd hidini sezdim: Husaynni mendan ayirishmoqchi!
Nega endi? Lekin mayda sabablarga aqlim yetadigan yoshda emas edim... Faqat bu ayriliq vaqti-soati kelganda, kunning botishini... yomg‘irning yog‘ishini to‘sib bo‘lmagani kabi, bu ham hech bir yo‘sin bilan oldini olib bo‘lmaydigan bir falokat ekanini juda yaxshi tushunardim.

O‘sha kechasi buvimning yotog‘iga juftlashtirib qo‘yilgan kichkina karavotchamda birdan ko‘zlarim ochilib ketdi. Boshimizdagi qizil qalpoqli chiroq o‘chiq bo‘lsa ham, derazalardan tushib turgan oy nurida xona yop-yorug‘ edi. Uyqum qochdi. Yuragimda chidab bo‘lmaydigan bir alam paydo bo‘ldi. Bilaklarimga tiranib, sekin buvimga qaradim, uning uxlayotganiga ishonganimdan keyin karavotimdan asta tushdim, oyoq uchida yurib xonadan chiqdim. Boshqa bolalar singari qorong‘ilikdan, yolg‘izlikdan qo‘rqmas edim. Zina pog‘onalari g‘ijirladi deguncha, katta odam ehtiyotkorligi bilan turgan yerimda to‘xtab, sekin-asta dahlizga tushdim.
Eshiklarni qulflab qo‘yishibdi. Lekin bog‘cha eshigi yonidagi deraza ochiq ekan, jonimga shu ora kirdi. Derazadan bir sakrab tashqariga tushdim. Husayn bog‘chaning narigi chetidagi bog‘bon hujrasida yotardi. Kechasi kiyadigan oq ko‘ylagimning uzun etaklarini oyoqlarimga o‘ralashtira-o‘ralashtira o‘sha yoqqa chopib ketdim. Hujraga kira solib, Husaynning karavotiga chiqib oldim.
U juda qattiq uxlardi. Arabistonda ekanimizda ham ertalab uni uyg‘otish uchun ozmuncha mehnat sarf qilmasdim. Ko‘zlarini ochishga unamagandan keyin, otga minayotganday qorniga minib olib qistash, uzun mo‘ylovlarini tizgin qilib tortish, "œchux"lash kerak bo‘lardi. Lekin bu kecha uni uyg‘otishdan qo‘rqdim. Uyg‘onsa, meni ilgarigiday yoniga o‘tkazishga ko‘nmaydi, yalinib yolvorishimga qaramay, buvimga eltib beradi, deb o‘yladim.`

Asli birdan-bir tilagim oxirgi kechani uning yonida o‘tkazish edi.
O‘sha kechasi qilgan nojo‘ya harakatim yaqin vaqtlargacha oilamiz og‘zidan tushmay keldi.
Buvim saharga yaqin uyg‘onganda yonida yo‘qligimni ko‘rib, shaytonlab qolayozibdi... Bir necha minut ichida butun chorbog‘ oyoqqa turibdi... Chiroq, shamlar ko‘tarishib bog‘chani, dengiz bo‘ylarini axtarishibdi. Bo‘g‘ot orasidan ko‘chagacha, qayiqxonadan hovuzning ikki qarich suvigacha hammayoqni ostin-ustin qilishibdi. Qo‘shni poliz qudug‘iga chiroq tushirib qarashibdi...
Bir mahal buvimning esiga Husayn tushibdi-yu, u yotgan hujraga qarab chopibdi. Kelib qarasa, men askarning bo‘ynidan mahkam quchoqlab uxlab yotgan emishman.
Ayriliq kunining fojiasini hali-hali eslab kulaman. Men umrimda o‘sha kungiday xokisorlik qilganimni bilmayman. Husayn eshik yonida tiz cho‘kib olib, shopday mo‘ylovlari borligidan ham uyalmay yig‘ladi, men esa Bag‘dodda, Suriyada arab tilanchilaridan o‘rganib olgan duolarim bilan buvimning, xolalarimning etaklarini o‘pib, undan ajratmasliklarini so‘rab yalindim.

* * *

Romanlarda qayg‘uga uchragan odamlar yelkasi cho‘kkan, ko‘zlari so‘ngan, harakatsiz, unsiz, yana ham ochiqrog‘i, g‘arib qilib tasvirlanadi.
Menda doimo buning aksi bo‘ladi. Qachon og‘ir qayg‘uga cho‘ksam, ko‘zlarim porlaydi, chehram ochiladi, terimga sig‘may ketaman. Dunyoni pisand qilmaganday, qahqaha urib kulaman, turli sho‘xliklar, telbaliklar qilaman. Shu bilan birga ohu zorini yaqin odamiga, boshqalarga aytolmaydigan kishilar uchun buni juda yaxshi odat deb hisoblayman.
Husayndan ayrilganimdan keyin ham shunday qilganim esimda. Yaramasliklardan quturar, meni yupansin deb olib kelishgan qarindosh bolalarni urib-surib jonlarini olardim.
Yotu begonalar ko‘zida ayb bo‘ladigan bir vafosizlik bilan Husaynni ko‘nglimdan chiqarib tashladim. Ammo yaxshi bilmayman, balki undan chinakam xafa bo‘lganim uchun shunday qilgandirman. Oldimda nomi tilga olingan hamono yuzimni teskari o‘girib olar, men endi-endi o‘rgana boshlagan turkcha so‘zlar bilan: "œHusayn pis, Husayn chirkin, edepsiz... oo" *, — deb yerga tupurardim.
Shunday bo‘lsa ham, bechora "œyomon, yaramas" Husaynning Bayrutga yetar-etmas menga yuborgan bir quti xurmosi jahlimni pasaytirganday bo‘ldi. Xurmolarning tugashidan falokatdan qo‘rqqanday qo‘rqqanim holda bir o‘tirishda hammasini pok-pokiza tushirdim. Xayriyat, danaklari qoldi. Ular menga bir necha haftalik ermak bo‘ldi. Bir qismini xachirlarga taqiladigan munchoqlar bilan aralashtirib ipga tizdim, yovvoyi odamlarnikiga o‘xshagan shoda munchoq yasab, bo‘ynimga ilib oldim. Qolganlarini bog‘chaning har yer-har yeriga ekdim. Necha oygacha har kuni ertalab kichkina idishda ularga suv quyar, bog‘chada xurmozor bo‘lishini kutar edim.