Abdussalom Ashriy
Muhammad Abdulg’ani Hasan.

XADICHA BINTI XUVAYLID
Roziyallohu anho

Tarjimon: Qurbonali Tursunov.

“Movarounnahr”
Toshkent – 2006

Ushbu risola Payg’ambarimiz Rasululoh sallallohu alayhi va sallamning ayollari, u zotga ilk iymon keltirgan zoti sharifa, barcha mo’minlarning onasi – Xadicha roziyallohu anho hayotiga bag’ishlangan. Unda Xadicha onamizning bolaliklari, oilalari, Payg’ambarimizga qanday turmushga chiqqanlari, Islom dini yo’lida chekkan mashaqqatlari hikoya qilingan. Asar Islom dini tarixi bilan qiziquvchi kitobxonlar ommasiga mo’ljallangan.

MUNDARIJA

1–fasl. Xonadon guli
2–fasl. Nozik savdo
3–fasl. To’y hayajoni
4–fasl. To’y
5–fasl. Taqdir bitigi
6–fasl. Yana judolik
7–fasl. Sirli tush
8-fasl. Murojaat
9-fasl. Uchrashuv
10-fasl. Niyat
11-fasl. Тaraddud
12-fasl. Kelishuv
13-fasl. Uylanish
14-fasl. Abulqosim
15-fasl. Iymon
16-fasl. Makkadagi gap-so’zlar
17-fasl. Mo’minlar onasi
18-fasl. Kurash
19-fasl. Quraysh ichidagi tanglik
20-fasl. Qamal
21-fasl. Qaytish va qasd
22-fasl. Judolik
23-fasl. Hamisha Rasulullohning yodlarida

BISMILLAHI ROHMANIR ROHIYM.

1 — fasl. Xonadon guli.

Xuvaylidning hovlisi hursandchilik, baxt-surur, do’stlik va yaxshilik tuyg’ulari bilan to’lib — toshgan edi. Chunki qizi Xadicha bu honadonga o’zgacha fayz bag’ishlab turardi. Oila a’zolarining barchasi uni yaxshi ko’rar, dildan suyar, hatto qo’ni — qo’shnilar ham uni alqab, ko’nglini chog’lashga harakat qilishardi. Uni barcha birday tilidan bol tomib maqtar, bir so’z bilan aytganda, u hammaning mehr-muhabbatini qozongan edi.
Xuvaylid Quraysh saidlaridan bo’lib, har bir ishda qavmiga maslahatgo’y edi. Usiz biron ish boshlanmasdi. Garchi uning oilasi kattagina bo’lsa-da, ehson qilishda bemisil, o’ta sahiy inson edi. Uning hovlisini odamlar "œofiyat maskani" deb bilishardi. Bu yerda mehmonlar hotirjamlik, rohat va go’zal muomala topardilar. Bu hovlida sahovat dasturhoni hamisha ochiq edi.
Xadicha bunday muhitda, tabiiyki, sahiy va marhamatli bo’lib voyaga yetdi. Boylikka hirs qo’ymadi. Inson hayotining mazmuni faqat mol-mulk bilan o’lchanmasligini anglab yetdi. Bu ne’matlarni yetkazgani uchun Allohga shukur qilish lozimligini bir zum ham unutmadi.
U faqir va muhtojlarga qo’lidan kelganicha ko’mak berar, bu yo’lda mol-mulkini sira ayamas edi. Tilanchilarning qo’lini qaytarmas, hamisha musofirlarning hizmatida bo’lar, biron narsa so’rashsa, og’rinmay berar, hammani hojatini chiqarishga shay turardi. Xadichani bunday go’zal hulqini ko’rib, tabiiyki, qarindosh-urug’lari, qavmdoshlarining boshi ko’kka yetardi. Ayniqsa, qalbi rahmat va halimlik bilan limmo-lim bo’lgan otasining shodligini aytmaysizmi?! Qizidagi go’zal fazilatlarni ko’rib, unga bo’lgan mehri kun sayin oshardi. Yaxshi hulqi, o’tkir zehni, fahm-farosati va uddaburonligi uning porloq kelajagidan, imon-tavfiqidan darak berar edi.
Xuvaylid qizi haqida o’ylar ekan, uning go’daklik chog’larini esladi. Uning ilk qadamlari, yengil harakatlari, mehribon va ma’sum qarashlari ko’z oldidan o’tdi. Hursand bo’lib, Allohga shukur aytganicha, o’z-o’ziga dedi: "œQanday odamlar-a"¦ Bulardan ham zolimroq kimsa bormi?! Qanday qilib, o’z qizlaridan jirkanadilar?! Bunchalik berahm bo’lishmasa?! Axir, nobud bo’lga norasidalar orasida Xadicha singari ma’sum checheklar qancha?! Ha, chindan ham Xadicha hovlimizdagi hushbo’y rayhon, ko’nglimizning quvonchidir"¦" Keyin u qizini huzuriga chaqirdi. Nasihatlar qildi. Qizini odob bilan bosh egib turishini ko’rib, ich-ichidan quvondi. Porloq yuziga, go’zal qomatiga nazar tashlarkan, Xadichaning qo’lini so’rab kelayotgan sovchilar ko’z oldidan o’tdi. Biroq u bu haqida gapirishning hali mavridi emas, deb o’yladi. Qolaversa, sovchi qo’ygan yigitlarning aksariyati Xadichaga emas, balki dunyo ziynatlariga ko’ngil qo’yishgani va faqat obro’li xonadonga kuyov bo’lishni rejalashtirganini yaxshi anglar edi.
Xadicha qo’ni-qo’shnilar orqali o’ziga kelayotgan sovchilar haqida eshitar, bu haqida gap ketarkan, beixtiyor yuzi qizarib, nima deyishni bilmay qolar edi. U erga tegish haqida bosh qotirmas, ko’proq o’z ishlari bilan band bo’lardi. Chunki otasining diyonatli inson ekanini bilar, uni albatta yaxshi honadonga, solih insonga uzatishiga ishonar edi. Zero, otasi muruvvat va sahiylik sifatlari bilan ziynatlangan kishi edi. Makka shayhlari yosh yigitlardek havolanganda, u o’zini o’ta kamtar tutardi. Xuvaylid har bir ishni tarozuga solib ko’radigan, ma’suliyatni his qiladigan, hakim va dono kishi edi. U har qanday holatda ham sahovat va ezgulik tamoyilidan og’ishmasdi.
Kunlarning birida kech payti Xuvaylidning hovlisiga Bani Mahzum qabilasidan mehmonlar kelishdi. Ular shunchaki mehmonlar emasdi. Ziyofat, o’zaro suhbat uzoq davom etdi. Mehmonlar hayr-hush qilib uylariga qaytishgach, Xuvaylid ham hujrasiga kirdi. Uni xotini Fotima intiqlik va hayajon bilan kutardi. Xuvaylid gapni cho’zmasdan muddaoni bayon qilib qo’ya qoldi. Fotimaning yuzi yorishdi. Erining qarori unga ham ma’qul kelgan edi. Ular shod-hursand holda hujradan chiqdilar. Xuvaylid dam olish uchun qurilgan so’riga borib o’tirdi. Ipakdan tikilgan qimmatbaho ko’rpa-bolishga yonboshlab, o’yga toldi. Xotini ham kelib yoniga o’tirdi. Keyin qizi Xadichani chaqirdi. Qizi tezda, lekin uyalibgina ko’rinish berdi. Ulardan sal uzoqroqda to’xtadi.
Xuvaylid qiziga tabassum bilan qarab: "œO’tir, Xadicha, - dedi. — Sen bilan bir masala yuzasidan fikrlashmoqchiman. Qani, sen nima der ekansan?! Gaplarimini yaxshilab tinglab, o’ylab javob ber".

2 — fasl. Nozik savdo.

Xuvaylid Xadichaga qarab-qarab qo’ya boshladi. So’ngra muloyimlik bilan undan so’radi: "œXadicha, Shomga jo’natish uchun tayyorlab qo’ygan karvonimiz haqida nima deysan?"
Qizi savolni chiroyli tabassum bilan qarshiladi. Keyin odob bilan: "œKarvon yaxshi hozirlangan. Savdo — tijoratimiz, Allohga shukur, kasodga uchramay foyda keltirmoqda. Qaysi shaharga borsa, rivoj topmoqda. Karvonimizda yaxshi tartib — intizom o’rnatilgan", dedi.
Otasi tabassum bilan yana so’radi: "œKarvon bilan jo’natmoqchi bo’lgan odamlarimiz va ishchilarimiz haqida nima deysan?"
  "œAlbatta, ular nimani sotib olishni va nimani olmaslikni yaxshi bilgan, ziyrak kishilar", deya javob qaytardi Xadicha.
Xuvaylid xotini Fotimaga ma’noli qarab qo’ydi. So’ngra yana Xadichaga savol tashladi: "œMakkaning mohir savdogarlari haqida fikring qanday? Seningcha, ularning qaysi biri ishning ko’zini, foyda olish yo’llarini ko’proq biladi?"
Qizi bir oz o’ylanib, odob bilan so’radi: "œQanday foyda haqida so’rayapsiz: halol foydami yoki harom?"
Otasi shoshib javob qaytardi: "œHa, albatta, halol foyda, harom foydaning ohiri voy-ku. U faqat bir marta egasiga foyda keltiradi-da, keyin barakani qochiradi. Aloh uni zoye ketkazadi. Men sendan savdo-sotiqda halollik bilan mohir bo’lganlarni so’rayapman"¦"
Qizi omonatga hiyonat qilmaydigan, halollik bilan ish yurituvchi Makka savdogarlarini birma-bir sanadi. So’zining so’ngida ota-onasiga nazar tashladi. Otasi: "œAtiq ibn Obid to’g’risida fikring qanday?" deb so’radi. Javob tezda bo’ldi: "œU Bani mahzunliklar kabi savdoda mohir, foyda olish yo’llarini yaxshi biladigan, boylik ta’mini totib, uni ko’paytirish istagida yurgan savdogar".
Xuvaylid yana shoshilinch savol tashladi: "œHaloldanmi, haromdanmi?"
Qizi eshitgan - bilganlariga tayanib, qat’iy javob berdi: "œGuvohlik beramanki, u halol yo’l bilan shuhrat topdi. Harom molga yaqinlashmaydigan, sahiy va shijoatli inson. Men o’z ahliga undan-da sevimliroq bo’lgan boshqa kishini bilmayman".
"œShu safargi tijorat ishlarimizni unga yuklamoqchimiz,-dedi Xuvaylid bir oz tin olib, qiziga boshdan — oyoq nazar tashlarkan. — Unga savdodan-da muhimroq, moldan-da qimmatbaho, har qanday boylik tenglasholmaydigan omonatni topshirmoqchiman".
Xadichaning hayoliga birdan haligi mehmonlar keldi. Ota — onasini suhbatini esladi. Otasining hozir nima haqida so’z ochmoqchi ekanini payqab, yuzi qizarib ketdi. U boshini egib turar, javob qaytarishga uyalar edi. Xuvaylid sekingina, muloyimlik bilan: "œAtiq haqida fikring qanday?" dedi. Xadicha hamon boshini ko’tara olmas, yuzi lov-lov yonar, bor shijoatini to’plab, so’zlashga kuch izlardi. Ota-onasi undan javob kutib, yuqoridagi savolni takrorlashlariga to’g’ri keldi.
Oxiri Xadicha zo’rg’a, eshtilar-eshtilmas ovozda: "œOtamning roziligi mening roziligim emasmi?!" deb javob bera oldi, halos. Otasi yaqin kelib, uning peshonasidan o’pdi va : "œSen Atiqqa, Atiq senga munosib, - dedi- Alloh yaxshilikni sevuvchi va yaxshilar bilan yaxshilarni ro’baro’ qiluvchi Zot. Parvardigordan Atiq haqidagi fikrimni to’g’ri chiqishini va go’zal juftlik amalga oshishini o’tinib so’rayman".
So’ng onasi kelib, Xadichaning ikki yuzidan bir-bir o’pdi-da, eriga yuzlandi: "œBiz Atiq istaganidek to’yni tezlashtira olmaymiz. El qatori to’y liboslari va boshqa jihozlarni tayyorlash uchun anchagina vaqt kerak bo’ladi".
Xuvaylid ularni tinchlantirdi: "œBir-ikki oy ichida karvon kerakli jihozlarni Yaman va Shomdan keltiradi, ungacha bir oz kutib turamiz"¦ Fotima, do’konlarimiz mol-ashyoga to’la. Hohlaganlaringni olaveringlar, ahir barcha boyligimiz Xadichaniki-ku".
Keyin jilmayib qo’shib qo’ydi: "œLekin men bundan ko’proq kechiktirishga qodir emasman". Fotima ham jilmaydi. Xadicha yuzini yashirdi. Keyin ular tarqaldilar. Ota- ona qizlarining kelajagi, bo’lajak kuyovlari, ularning o’zaro turmushi haqida shirin hayollar surishardi.

3 — fasl. To’y hayajoni.

Karvon Makkaga xilma-xil yuklar bilan qaytdi. O’ziq — ovqat mahsulotlari, meva — chevalar, atir — upalar, turli liboslar, chakmonlar va boshqa shunga o’xshash noyob molar olib keldi. Unda Xuvaylid va Atiqning yuki ham bor edi. Chiroyli gazlamalar, nafis to’shaklar, qimmatbaho fors gilamlari"¦ Ular har qanday odamning ko’zini quvontirardi. Xuvaylid ularni Xadichani sepiga atagan, kuyovi Atiqqa hadya etmoqchi edi.
Makkaliklar to’y kechasini intizorlik bilan kutardi. Ayniqsa, to’y kambag’allar uchun katta shodiyona edi, ular so’yiladigan jonliqlar go’shtidan, turli noz-ne’matlardan bahramand bo’lishga oshiqardilar. Qoni qaynoq yigitlar esa to’y sahnasida o’zlarining qilichbozlik borasidagi mahoratlarini namoyish etishni istardi. To’y tantanalarida Makka boylari o’zlarining ustun jihatlarini ko’z-ko’z etib, kayf — safo qilardi.
 Bu kechani yoshu qari birday intiqlik bilan kutmoqda. Erkagu ayol to’yning qachon bo’lishini tinmay surishtirardi. Ular o’z liboslarini ko’z-ko’z qilib, qimmatbaho taqinchoqlarini maqtanishni, o’z uylarining ko’rki va boyliklari bilan fahrlanishni juda-juda istaydilar. Yana boshqalari esa Xadichaning o’z kuyoviga qanday qimmatbaho hadya berishi bilan qiziqardilar, o’zlaricha taxmin qilardilar. Tabiiyki, kelinning sepi bilan qiziquvchilar ham kam emasdi.
Hammaning tilagi bitta: kelin-kuyov uzoq va barakali turmush qurishsin, uvali-juvali bo’lishsin.
Fotimaning qo’li-qo’liga tegmaydi — u qizining to’yini o’ylab hayajonda, kerakli narsalarni tayyorlashga kirishgan. Ba’zan hayol olib qochar, "œQizim boshqa xonadonga ko’nikib ketarmikan, qiynalmasmikan?" deya tashvishlanardi. Bu o’y, albatta, Xadichada ham yo’q emasdi. U umr yo’ldoshi bilan bir-birini tushungan holda, tinch-totuv, baxtli hayot kechirishini istardi. Ba’zi oilalarning buzilib ketishiga sabab murosasizlik deb bilardi.
Xadichaning to’yi bo’layotganidan barcha — qo’ni-qo’shnilar ham, qavmning saidlari ham hursand edilar. Yoshu qari hamma to’yda qo’shiq-yalla aytib, o’yin-kulgu qilishni o’ylardi. Har bir qiz kelin bilan birga uning yangi uyiga birga borishni jon-jon deb hohlar, faqat Xadichaning taklifiga ilhaq edi. Xadicha bolaligi o’tgan ota uyiga entikish bilan qarar, so’ng hali o’zi uchun notanish bo’lgan yangi honadoni, turmush o’rtog’I haqida o’ylar edi. U qalbidagi hadikni so’ndirishga harakat qilarkan, o’z-o’ziga dedi: "œAllohning hukmidagi kelajakdan qo’rqishim nimasi?! Mendan nima ham talab qilinardi?! Albatta, er-xotin o’rtasida do’stlik bo’ladi-ku. Men erimga suyanchiq, yordamchi bo’laman. Ahli va molini ko’z qorachig’imday asrab, uning roziligini topishga harakat qilaman, - bir oz tin olib, fikrida davom etdi: - Nimadan qo’rqyapman o’zi? Otamning uyida hamma ishlarni o’zim bajaraman-ku. U yoqda ham tadbir bilan ish yuritaman. Aql — idrokim, fahm — farosatim bo’laturib, nega endi noqulay vaziyatga tushishim, muammolar tug’dirishim, erimni qiyin vaziyatga qo’yishim, unga achchiq qilishim kerak ekan?!" Keyin turmush qurib, erlari bilanmurosa qilolmay, oilasi buzilib ketgan ayollarni esladi. Ular nima uchun erga tekkanlarini, oila qurishdan maqsadlari nima ekanini anglamaganlar. O’zidan esa ko’ngli to’q. kelajagiga ishonch bilan qarar, yaqin qolgan to’yi haqida o’ylardi. Onasi tinimsiz er-xotinlik muammolari, burchlari haqida gapirar, nimaga amal qilish keragu nimani tark etish lozimligini uqtirar edi. Xadicha huddi madrasa talabasidek saboq olar, biroq bu saboqlaro’ta jiddiy fan — hayot darsligidan edikim, sinov va imtihonlari ham o’ziga yarasha ma’suliyatli, murakkab edi. Biroq Xadicha onasini eshitgan sari xotirjam tortar, bu o’gitlarni yoddan bilishini o’ylab, ko’ngli quvonardi.
To’y kuni Xuvaylidning hovlisi qavm-qarindosh, do’st-birodarlar bilan to’lib toshdi. Bani mahzumlik ayollar Atiqning Xadichaga yuborgan qimmatbaho sovg’alarni ko’tarib kelishdi. Quraysh ayollari ham rango-rang tuhfalar bilan keldilar. Jonliqlar so’yilib, to’yga Makka ahli tashrif buyurdi. Hovlida kuy — qo’shiq sadolari yangray boshladi. O’sha kuni havo ochiq bo’lib, yengil shabada esib turardi. Makka ahli kechani Xuvaylid xonadonida kutib oldilar. Ka’baning yonida nikoh marosimi bo’lib o’tdi. Odamlar duolar aytishib, uning atrofini aylandilar. So’ng to’yhonada o’yin-kulgi qilishib, allamahalda tarqaldilar.

4 — fasl. To’y.

Makkada o’yin-kulgi avjiga chiqqan, kuy-qo’shiqlar yuraklarni zavqu shavqqa to’ldirayotgan va bu shodiyonaga hamma sherik bo’layotgan chog’da faqat bir ko’zi ojiz kishigina sukut saqlab o’tirardi. U qo’shiq va raqslarga e’tibor qilmas, o’zi bilan o’zi ovora edi. Hatto to’y sohibi Xuvaylid unga: "œEy, Varaqa, bu kecha shod-hurramlik kechasi, amaking qizini uzatmoqda, hursandchilik sen ham sherik bo’lsang-chi", deb tanbeh ham berdi. Biroq u: "œAmaki, bilasiz-ku, men bularning baridan uzoqlashganman", dedi nim tabassum bilan.
O’tirganlardan biri uni masharalab: "œEy Varaqa, hali ham o’z fikringdamisan, sen, yaxshisi, Makkadan chiqib ketganing durustroq. O’z dinini begona dinga almashtirgan bir odamsan-da", dedi. Ikkinchisi qah-qaha urib: "œBiz sendan rozi emasmiz. Rum, fors dinlarini o’rgangan bitta sensan. Biz esa ko’pchilikmiz. But — sanamlarimiz ham Ka’baning atrofida son-sanoqsiz. Biz ularni asraymiz, ular bizni qo’riqlaydilar. Bizga ne’matlar yetkazib, qiyinchiliklarimizni ketkazadilar", deb qichqirdi. Keyin yana biri ovozining boricha masharalab: "œEy, adashgan kimsa, ilohlarimiz bizga qanday ne’matlar ato qilganini ko’rmayapsanmi?! Xuvaylidning qizi Xadicha Atiq ibn Obidga turmushga chiqayotgan kechada but-sanamlarimiz hursandchiligimizni ta’minlash uchun bizga sharob va taomlar berganini-chi? Qaysi yo’lga kirgan bo’lsang ham, tezda qaytgin-da, bizga qo’shilib kayfu-safo qil. Toki bizga qo’shilmas ekansan, tirik yurganingdan ko’ra o’lganing afzalroq", dedi.
"œEy Varaqa, qachondan beri ruxoniy, taqvodor bo’lib qolding? Sening shahrimizda yashashing boshimizga ko’p balo, fasod keltiradigan ko’rinadi. Yo, ota-onang senga tarbiya bermaganmi?! Hayotimizni barbod qilishni, dunyo lazzatlaridan bizni mahrum etishni hohlaysanmi?" dedi davradagilardan biri keskin tarzda. Keyin bu so’zlarga ko’pchilik qo’shildi. Varaqani masharalab, yigitlar rosa lazzatlanishdi. Keksalar ham bu munozaradan rosa huzur qildilar. Ular so’zlarini tugatgunlaricha, Varaqa jimgina eshitib o’tirdi. Keyin qat’iy ohangda dedi: "œMayli, bugun bizni mashara qildinglar, lekin ertaga biz sizni mashara qilamiz. Yaqin kelajakda orangizdan payg’ambar chiqadi. But — sanamlaringizni inkor etib, zalolatga barham beradi".
Uning so’zlarini eshitib, davradagilar qah-qah urib, mashara qila boshladilar. "œEy Varaqa, u payg’ambar kim? Mabodo o’zing emasmi? Ota-bobolarimizni dinini rad etadigan, ilohlarimizni pisand qilmaydigan, e’tiqodimizga qarshi chiqadigan kishi sendan boshqa yana bormi?" deb qichqirishdi. Hammalari uni: "œO’z ahling e’tiqodidan nega qaytding? O’zing tushunmaydigan dinlarga nega e’tiqod qilyapsan?" deb malomat qila boshladi. Gap ko’paygandan ko’paydi. Tortishuv avjiga chiqdi. Keyin ulardan biri Varaqadan qaysi qavmdan payg’ambar chiqishini va u qanday din keltirishini so’radi. Varaqa: "œSamoviy kitoblarning barchasi o’sha payg’ambarning yuborilishi haqida bashorat beradi. Uning kelishiga oz fursat qoldi. U arablar orasidan chiqadi", dedi. Ular yana qahqaha otib kulishdi. "œVahiyni qabul qilib olishga o’zingni tayyorlab turaver. Ko’pincha senga o’xshagan kishilarga payg’ambarlik topshiriladi", deb kinoya — piching aralash masharalashda davom etishdi. "œMabodo, - dedi ulardan biri, - bizning ilohlarimizning yomonlab, ularga qo’l tekkizadigan bo’lsang, seni Makkadan badarg’a qilamiz. Ota — boblarimiz dinidan yuz o’girib, boshqa dinga e’tiqod qilish qanaqa bo’lishini o’shanda bilasan!" So’ng gapga Makka saidlari aralashib: "œBunga to’g’ri yo’l ko’rsataman deb, behuda ovora bo’lmoqdasiz", deyishdi. Ular davradagilarni jim bo’lishga buyurib, qo’shiqchilarga ishora qildilar. Yana kuy-qo’shiq sadolari baland yangray boshladi. To’yga kelganlar orasida Makka saidlaridan biri Abdulmuttalib ibn Xoshim ham bor edi. U barcha qurayshliklar kabi shodiyonada ishtirok etardi. Abdulmuttalib yaqinda uylangan o’gli Abdulloxning to’satdan vafot etganini eslab, kecha qattiq qayg’urgan edi. Lekin bugun hursand, g’ubori yozilgan. Chunki Abdulloxdan zurriyot qolayotganini o’ylab, ko’ngli yorishmoqda. Abdulloxni xotini Omina bugun o’g’il farzand tug’di. Unga Muhammad deb ism qo’yildi. Odamlar Abdulmuttalibni nevara bilan muborakbod etishni unutmadilar. Nevarasi Muhammad ibn Abdulloxning ulg’ayib kamolga yetishini, uning nikoh to’yini ko’rish ham bobosiga nasib etishini tiladilar. Abdulmuttalib: "œShunday bo’lsin", deya tabassum bilan javob qaytarardi.
Tongga yaqin kelin ota hovlisidan Bani Mahzun xonadonlaridan biriga — Atiq ibn Obidning uyiga qarab yo’l oldi. Odamlar taassurotlarini gapira-gapira tarqalishdi. Xadicha esa yangi hayot ostonasidan ichkariga qadam qo’ydi. U kelajakda yuz berishi, sodir bo’lishi mumkin bo’lgan allaqanday havfni his eta boshladi. Uning qalbini g’ash qilayotgan havfni faqatgina g’ayb egasi Alloh bilar edi.

5 — fasl. Taqdir bitigi.

Xadicha barcha fahm — farosatli, oqila ayollar kabi erining hurmatini joyiga qo’yib, unga itoat etardi. Bu xonadonda o’zi orzu qilgan baxt-iqbolni topgan edi. Muhim ishlarda u eriga suyanchiq bo’lar, kerakli maslahatlar berishga harakat qilardi. Xadicha bilan Atiqni hamma "œbaxtli oila" deb ta’riflashardi.
Xuvaylid qizi bilan kuyovining tinch-totuv yashayotganlaridan behad hursand edi. Qizinikiga borganida uning eriga nisbatan hurmatini ko’rib, boshi ko’kka yetar, minnatdor bo’lar edi. Fotima ham qizi bilan fahrlanardi. Xadicha to’g’risidagi maqtovlarni eshitib, ko’ngli rohatlanardi.
Oradan bir yil o’tdi. Yangi mehmon — chaqaloq tug’ilishi bilan honadondagi hursandchilik yana-da oshdi. Chaqaloqning hozircha otasiga o’xshashini, lekin ulg’aygan sari onasiga o’xshab borishini aytishardi. Lekin Atiq bilan uzoq yashash Xadichaning peshonasiga yozilmagan edi. Ikkinchi yilning yarmi o’tmasdan Atiq vafot etdi. Undan yodgor bo’lib qizchasi qoldi.
Qurayshliklar Atiqning Xadichaga ko’p mol-dunyo qoldirib ketgani haqida gapirishardi. Ko’plari uchun mol-dunyosi va husni-nasabini o’ylab, agar rozi bo’lsa, unga uylanishni aytishardi. Atiqning vafot etganiga ko’p vaqt o’tmagan bo’lsa-da, Xuvaylid ham uni erga tegishini istar edi.
Xadicha esa turmushga chiqishni istamas, Atiqdan keyin yolg’iz umrguzaronlik qilishni o’ylar edi. Ota-onasi yana turmushga chiqish haqida unga so’z qotishga botina olmasdi. Kunlar, oylar birin-ketin o’ta boshladi. Xadicha hovlidan tashqariga chiqmas, qizchasining tarbiyasi bilan band edi. Xuvaylid esa uyiga kelayotgan sovchilarning qadamini tezroq uzib, qizini erga berishni hohlardi.
Bir kuni qizini chaqirib: "œEndi motam kiyimingni yechmaysanmi, qizim? Atiq vafot etganiga ko’p vaqt bo’ldi. Tirikligida ham, vafot etganidan so’ng ham hurmatini joyiga qo’yding. Axir, tiriklar marhumlar ketidan o’lishi kerak emas", deb nasihat qila boshladi. Xadicha otasiga qararkan, ko’zlari yoshga to’ldi. Siniq ovozda: "œO’z yaqinini yo’qotgan kishiga hayotning nima qizig’I bor?" deb qizchasini boshini silab qo’ydi. Ko’zidan yoshi duv-duv quyular edi.
Xuvaylid qizining ko’zyoshlarini ko’rib qattiq ta’sirlandi. "œQizim, yolgiz ayol boshing bilan eshigingni qulflab o’tirgandan ko’ra, yoningda panohing bo’lsa yaxshi, deyman-da. Eridan ajralib qolgan faqatgina sen emassan. Hammasi taqdiri azalda bitilgan. Hohlagan paytda bizning jonimizni oladi. Taqdirga tan berish kerak. Bunday qilishing yaxshi emas", deb Xadichaga taskin va maslahat bera boshladi. Keyin erlaridan ajragan ayollarni birma — bir sanay ketdi. Ikkinchi marta turmush qurib baxtli yashayotganlarni ham tilga oldi. "œQizim, umr o’tib borayapti. Men ancha keksayib qoldim. Mendan keyin dunyoda yolg’iz qolib ketishingdan qo’rqaman. Agar sening kelajagingdan ko’nglim to’q bo’lmasa, bu dunyoni qayg’u bilan tark etaman. Nahotki, senga faqat yaxshilik sog’inadigan otangga itoat etmasang?! Yoki qarorimga qarshi chiqib gunohkor bo’lasanmi?" dedi muloyimlik bilan. Bir oz tin olgach: "œSening qo’lingni so’rab kelgan bir kishiga rozilik berib qo’ydim. Xudo xohlasa, undan rozi bo’lasan. Kimligini bilishni istaysanmi? U haqida avval ham eshitgansan, boy-badavlat inson, sahiyligi bilan tanilgan Nabbosh ibn Zurora Tamimiydir. Qizim, otangga itoat et va rahm qil", dedi. Xadicha javob qaytarmay, erga tikilib turardi. Sukut — alomati rizo, deganlar. Xuvaylid qizi rozi bo’lganidan keyingina joyidan jildi.

6 — fasl. Yana judolik.

Odamlar endi Xadicha binti Xuvaylid bilan Nabbosh ibn Zurora uyidagi intizom va farovonlikni maqtay boshladilar. Eng yaxshi ayollar haqida gap ketsa, Tamimiyning uyidagi ayol birinchi bo’lib tilga olinardi. Vaqt — soati yetib, ular o’g’illik bo’ldilar. Umga Hola deb ism qo’yishdi va ko’z qorachiqlaridek avaylab o’stira boshlashdi. Xadicha erini "œAbu Hola", ya’ni "œHolaning otasi", deb chaqirardi. Odamlar ham unga shunday deb murojaat qilishardi. Kelgusi yili ular yana farzandlik bo’lishidi. Ismini Hind deb qo’yishdi. Ammo Xadichaning oilasiga ketma-ket kelayotgan bu hursandchilik uzoqqa bormadi. Kutilmaganda abu Hola vafot etdi. Xadicha ikkinchi marta ham beva qoldi. U Nabbosh qoldirib ketgan molu dumyoga burilib ham qaramadi. Ahir, bu mol-dunyo erini o’limdan asrab qolmadi-ku. Atiqning ham boyligi o’limga monelik qilolmagan edi.
Xadichaning qayg’usiga yana bechora ota-onasi sherik edilar. Otasi har kuni Xadichaning uyiga borar, uni yupatishga urinar edi. Qattiq bemor bo’lib yotib qolgach, "œKo’p kuyunma, o’zingga rahm qil", deb qizidan o’tinib so’ray boshladi. Onasi bir kuni: "œO’zingni o’ylamasang ham, farzandlaringni o’yla. Sen vafot etadigan bo’lsang, farzandlaring kimga qoladi?" deb tanbeh berdi. Onasining so’zlari Xadichani ancha sergak torttirdi. Farzandlarini tarbiyalashga ma’sul ekanini, irodasiga suyanishi shartligini his qildi. Va kunlardan bir kuni otasi uni uchinchi marta turmushga chiqarmoqchi ekanini eshitdi.
         
***

Xadichaning uyiga yaqinroq joyda Omina binti vahb ismli ayol yashardi. Turmush qurganidan bir oz vaqt o’tib eri vafot etgan edi. U erining o’limidan keyin tug’ilgan Muhammad ismli o’g’li bilan yashardi. Boshqa turmush qurmagan edi. Odamlar uni "œsabrli, vafodor ayol" deb ta’riflashardi. O’g’li olti yoshga kirgan edi. Omina qolgan hayotini o’g’liga bag’ishlashga so’z bergani haqida gap-so’zlar yurardi.

7 — fasl. Sirli tush.
   
Xadicha ham xuddi Ominadek farzandlari bilan yolg’iz yashashga qaror qildi. Kelgan barcha sovchilarni izma-iz qaytardi. Yana tijoratni davom ettira boshladi. Oz fursatda boyib ketdi. Savdosi boshqalarnikidan ko’ra ko’proq foyda keltirardi. Qo’l ostidagilar tijorat sirlarini puxta biladigan bu tadbirkor va oqila ayolning hizmatida bo’lganlaridan faxrlanishardi. Xadichaning uyi savdo mollari bilan to’lib toshgan edi. Do’konlari Makkadagi eng mashhur savdo markaziga aylandi. Uning tijorati har xil illatlardan xoli, nuqsonsiz edi, tarozidan urmas, halol savdo qilardi. O’sha paytda keng tarqalgan sudxo’rlikdan parhez qilardi. Boyligi ziyoda bo’lgani sari u faqr-muhtojlarga ko’proq ehson qilardi. Odamlar uning muvaffaqiyatlaridan, qo’li ochiqligidan hayratga tushardilar.
Bir kecha u tushida nihoyatda musaffo osmon va porlab turgan quyoshni ko’rdi. Tevarak — atrof juda go’zal suratda edi. Keyin quyosh osmondan pastga tusha boshladi. Yaqinlashgan sari kattarib, o’zidan nur taratdi. U to’g’ri Xadichaning hovlisiga indi. Hovli nur bilan limmo-lim bo’ldi. Keyin nur Makka atrofiga yoyildi. So’ng butun er yuzini yoritdi. Xadicha uyqusidan uyg’onib ketib, hovlisi va atrofiga nazar tashladi. Qo’shnilari mast uyquda yotar, hovlisida hech narsa o’zgarmaganini ko’rib, o’rniga o’tirdi va tong otgunga qadar tushining ta’biri haqida o’yladi. Keyin ayrim hizmatchilarini chaqirib, amakisi Varaqa ibn Navfalnikiga shoshildi. Varaqa uni ko’rib, taajub bilan: "œHa, Xadicha, buncha erta kelishga seni nima majbur qildi? Boshqalar hali uyg’ongani ham yo’q-ku, tinchlikmi?!" deb so’radi. Hali ham yuz-kozida hayrat va hayajoni so’nmagan Xadicha: "œEy amaki, havotirlanmang, tinchlik, ayting-chi, siz tushlar ta’birini bilasizmi?" deb so’radi. Keyin ko’rgan tushini so’zlab berdi. Bu tushni eshitib, amakisining yuzi yorishib ketdi. Quvonch bilan: "œXadicha, sen tez kunlarda erga tegasan", dedi.
Xadichaning hayrati oshdi: "œMening erga tegmasligimni, o’zimni farzandlarimga bag’ishlaganimni yaxshi bilasizku. Tushimning ta’birini so’rasam, siz boshqa narsa haqida gapiryapsiz. Yo’q, men erga tegmayman!" dedi qat’iy qilib. Varaqa tabassum qildi-da, yana: "œTez kunlarda erga tegasan, - dedi. — Mening hazlni yoqtirmasligimni yaxshi bilasan. Sen bir porloq quyoshga — odamlarni qorong’ulikdan yorug’likka yetaklaydigan, adashganlarni to’g’ri yo’lga boshlaydigan zotga erga tegasan. Sen payg’ambarga erga tegasan! U o’zing o’qigan kitoblarda bashorat qilgan, arablar orasidan chiqadigan rasuldir. Alloh unga dushmanlari bilan urishganda u bilan birga bo’ladigan soliha xotinni nasib qiladi. Sen shunga tayyormisan? O’zingni o’sha mashaqqatlarga tayyorla. Tushing sening o’sha payg’ambarga xotin bo’lishingni bildirmoqda".
Xadicha g’alati hissiyotlar bilan xovlisiga qaytdi. U haqiqat va shubha orasida edi. "œAmakimning o’z ilmiga suyanib bu tush haqida qilgan ta’biri ro’yobga chiqarmikan? Bu ulkan quyosh bilan u aytgan payg’ambar orasida qanday bog’liqlik bor? U payg’ambar arablar orasidn chiqishini qaerdan biladi? Mening unga turmushga chiqishimni-chi?" deb o’zi bilan o’zi bahslashar edi. Nima bo’lganda ham, ko’rgan tushi va uning ta’biri hayolidan ketmasdi. Biroq bu to’g’rida hech kimga hech nima demadi.

8-fasl. Murojaat
Yamanga jo’natilgan karvonning qaytib kelishiga oz vaqt qolgan edi. Bir kundan so’ng karvonning kelayotgani haqida habar keldi. Хadichaning hovlisida yangi yuklarni qabul qilib olish uchun tayyorgarlik ko’rila boshlandi. Yangi mollar do’konlarga jo’natildi. Ishchilarning haqqi ortig’i bilan to’landi. Ular xushmuomala va saxiylikdan xursand bo’lgan holda minnatdorchilik bildirib, hayrlashishdi. Хadicha do’konidan sovg’a - salom oldi-da, qo’shnilariga ulashdi. Ular hursand bo’lishganidan raqsga tushib o’ynab berdilar.
Хadicha tezda Shomga jo’naydigan karvonga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Uning hizmatiga kirishni, yukini olib ketishni istaganlar ko’p edi. Ishchilar yuklarni tayyorlashar, tuyalarni xozirlab, issiq, sahro qo’ynida kechadigan mashaqqatli safarga suvni g’amlab qo’yish uchun idishlarni jamlardilar.
Jo’nash chog’ yaqinlashgan paytda Хadichaning huzuriga Makka saidlaridan biri Abu Тolib ibn Abdulmuttalib tashrif buyurdi. Mezbon uni hurmat bilan kutib oldi, o’tirishga taklif qildi, karvon va tijorat ishlaridan, foyda va ziyondan gaplasha boshladilar. Хadicha o’z ishlari haqida, daromadi va ishchilariga tulaydigan maoshi haqida ma’lumot berdi. Abu Тolib uning ish yuritish uslubini, tadbirkorligini maqtadi. Suhbat davomida Abu Тolib nima uchun kelganini aytishga qulay fursat topdi. Akasining o’g’li Muhammad 25 yoshga yetsa-da, hali uylanmagan edi. Тo’y qilish uchun unda yetarli mol-mulk yo’q edi. U faqir bo’lib, Makka ahlining qo’ylarini boqardi. Agar otasi Abdullox ibn Abdulmuttalib hayot bo’lganida, shubhasiz, Makka saidlari qatorida yurar edi. Nachora, taqdir ekan. Endi esa, Abu Тolib unga cho’ponlikdan ko’ra ko’proq, foyda keltiradigan ish topishni maslahat berardi. Uylanishga yetarli mablag’ topishini hohlardi. Хadichaning xuzuriga jiyaniga biror ish topilarmi, degan umidda kelgan edi. O’z maqsadini aytishga fursat topgan Abu Тolib: "Ey Хadicha, akamning o’g’li Muhammad ibn Abdullox, haqida qanday fikrdasan? Shomga yo’l olayotgan karvonga yordamlashish uchun uni olmaysanmi?" dedi. Muhammadning ismini eshitib, Хadichaning yurak urishi tezlashdi. Chunki Muhammad omonatga
sadoqati, rostgo’yligi bilan nom chiqargan edi. U makkalik yigitlarga o’hshamas, kuchini faqat yaxshilik yo’lida sarflardi. Хadicha: "Muhammad omonatga xiyonat qilmaydigan yigit, lekin u olis safarlarda yurib tajriba orttirmagan-da" dedi. Abu Тolib uning uzoq, yo’llarda yurganini aytib, Хadichani tinchlantirdi. Safar borasida uning boshqalardan ko’ra kam emasligini ta’kidladi.
Хadicha Abu Тolibning so’zlarini tinglarkan, bundan ancha yillar oldingi xotiralari jonlandi. O’shanda Muhammad tug’ilgan, bobosi Abulmuttalibning shodligiga Makka ahli sherik bo’lgan, Хadicha unda o’n to’rt yashar o’spirin qiz edi. Keyin ko’z o’ngida Abdulloxning nikoh marosimi, ko’p o’tmay, u vafot etgach, qattiq kuyingan Abdulmuttalibning g’amgin chehrasi namoyon bo’ldi. Хadicha uzatilayotgan kechada esa Abdulloxdan yodgor qolayotganidan — Ominaning ko’zi yorib, Muhammad ismli nabira ko’rganidan shodmon qiyofasi jonlandi. Keyin Muhammadning yetimlikda ulg’ayganini esladi. Otasidan so’ng onasidan ham judo bo’lganini hotirladi. Ota-onasiz yetim bo’laturib, shunday halol va pok inson bo’lib yetishgani uchun tasannolar aytdi. Mamnuniyat bilan javob qaytardi: "Ey Abu Тolib, uni o’z tijoratimga olishga roziman. Agar o’zing kelmasdan turib murojaat qilganingda ham taklifingni qabul qilgan bo’lardim".
Abu Тolib juda xursand bo’ldi. Хadichaga rahmat aytar-kan, bir zum tin oldi va u yoq-bu yoqdan gapiraturib, asosiy masalaga ishora qila boshladi. Хadicha uning nima demoqchiligini darrov angladi. "Ko’ngling to’q bo’lsin, Abu Тolib, albatta, seni qoniqtiradigan tarzda haq to’layman. Muhammad boshqa ishchilarim bilan barobar maosh olmaydi. Ish haqisi ularnikidan ko’proq bo’ladi. Chunki u shunga arziydi, o’z fazilatlari bilan Muhammad boshqalardan ustundir".
Abu Тolib Хadichaga takror-takror rahmat aytdi. Akasining o’g’liga tezroq xabar berish uchun undan ruxsat suradi. Shitob bilan jiyanining uyiga yo’l oldi.