— Ey Rasululloh darhaqiqat, yaqinlaringizga Parvardigoringizning risolatini yetkazib, ularni oxirat xavfidan ogoh qilishingiz lozim. Allohning kalomini tinglab,
Uning buyruqlariga itoat etishlari nur ustiga nur bo’ladi.  Allohning  fazliga  yetishish  barcha  uchun  eng  muhim
vazifadir. Albatta, bu da’vatga eng avvalo qarindoshlaringiz haqliroqdir...
Rasululloh sallallohu alayhi vassallam unga vazmin nigoh tashladilar.
—   Ular yaqinda bizga qarshi  ayovsiz urush ochadilar. Bizning kulimizni ko’kka sovurishni xohlaydilar. Chunki ba’zilarining o’g’illari,  qarindoshlari,  qullari  Islom diniga kirgani uchun tish qayrab yuribdilar. Aysh-ishratlariga, tinch, ammo loyqa hayotlariga Islom dini rahna solmoqda, deb biladilar. Shunday ekan, bu dinga ularni da’vat qilsam, nima qilishlari aniq-ku. Bor kuchlarini to’plab, yashirin da’vatlarimizga ham shikast etkazishni boshlaydilar. Ularga kuchimiz yetmaydi.
Хadicha onamizning yuzida qat’iyat zohir bo’ldi:
—   Siz haq din va to’g’ri yo’lga chaqiruvchi emasmisiz? Alloh siz bilan birga, sizni tark etib yolg’z qoldirmaydi. Parvardigor buyurganidek ularni iymonga da’vat eting. Ularning huzurida Qur’on oyatlarini qiroat qiling. Shoyadki, Alloh kalomini eshitgach, qalblari yumshab shaytondan yuz o’girib, Allohning mukammal diniga kirsalar. Aksincha bo’lsa, Parvardigoringiz zolimlar uchun azob-uqubat yog’diruvchidir.
Shu gaplarni aytgach, Хadicha onamiz mehmonlar uchun dasturxon yozmoqchi bo’ldi. Rasululloh esa ularni ziyofatga chaqirishni, shu asno ilohiy burchini bajarishni niyat qildi.
Ertalab Rasululloh sallallohu alayhi vassallam mehmonlarni ziyofatga chaqirgani chiqdilar. Хadicha onamiz taom tayyorlashga kirishdilar. U Payrambarimizning da’vatlariga boshliqlar "labbay" deb javob berishini, haq dinga kirishlarini istar edi. Ertalabki nonushta paytida qavm Хadicha onamizning hovlisida jam bo’lishdi. O’tirishib molu dunyodan, savdo-sotiqdan so’zlashdi. Biroq asosiy masaladan gap ochilganda — Rasululloh da’vat qila boshlaganlarida ular eshitishni istashmadi va qattiq g’azablanib, hovlidan chiqib keta boshlashdi. Rasululloh Хadicha onamizning oldiga kelib:
—   Ko’rdingmi, Хadicha, ular kufr botqog’iga botgan, hargiz bu dinni qabul qilishmaydi. Axir, ular o’zlarini boshqalardan baland tutadilar. Molu dunyosida faqirlar, miskin va ojizlarning haqqi borligini e’lon qilgan dinni ular qanday qabul qilsin?! — dedilar.       
Хadicha onamiz taskin berdi:
—   Ey Rasululloh noumid bo’lmang, siz ularni yaxshilikka chaqirdingiz. Hidoyat topsalar, o’zlari uchun yaxshi. Rad qilsalar, o’zlariga azob bo’lgusidir. Ikkinchi marta da’vat qilishingizga kim, nima monelik qiladi?!
—   Makka ahlining hammasini chaqirib, Allohning buyruqlarini yetkazaman! — dedilar Rasululloh qatiy tarzda.
Bir kuni ertalab turib Safo tog’iga chiqib, baland ovozda nido qldilar:
—   Ey Quraysh ahli! Ey Quraysh ahli!!   
Eshitganlar qiziqib, u zotning oldiga shoshildilar, nima demokchi ekanini so’radilar.
 Parvardigor amri bilan Allohning farzlarini ularga yetkazmoqchi va Uning g’azabidan panoh tilash niyatida ekanini aytdilar. Ularni hech qanday avlodi va sherigi bo’lmagan, yakkayu yagona Allohga ibodat qilishga chaqirdilar. Johillar mashara qila boshlashdi. Amakisi Abdul Uzzo esa:
—   Qurib ketgur, shuning uchun rohatimizni buzib, bizni bu yerga chaqirdingmi?! — dedi g’azab bilan. Shu asno tahdid qilib uni masharalayotgan amakisiga javoban vahiy nozil bo’ldi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam odamlarning oldida baland ovoz bilan uni qiroat qildilar:

تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ


(Ma’nosi: Abu Lahabning qo’llari qurigay — halok bo’lgay! (Aniqki) u quridi — halok bo’ldi! Mol-mulki va kasb qilib topgan narsalari unga asqotgani yo’q! Yaqinda uning o’zi ham, pishiq toladan (eshilgan) arqon bilan o’tin orqalagan xotini ham (lovullab turgan) alanga — do’zaxga kirgay.)

Bu javobni eshitgach, odamlar bir-biriga qarab kulib, Abdul Uzzoni kalaka qilishga tushdilar. Go’yo ularni shayton qitiqlardi. U bu laqabni rad etar, jahli qo’zib, o’zini kamsitilgan, haqoratlangan deb xisoblardi. Odamlar takror-takror "Abu Laxab, Abu Laxab" deb kulishardi. Ular o’zlarini kulgidan to’xtatolmas, uning xotiniga yangi sifat berilganini aytib mashara qilishardi:
—   Hammaalatal hatob.
Bu ilohiy tanbeh chaqmoq yanglig’ shiddat-la butun Makkaga tarqaldi. Erkagu ayol, kattayu kichikning og’zida yangradi. Тabiiyki, bu gaplar Abdul Uzzo, ya’ni, Abu Lahab va uning xotini Ummu Jamilning qulog’iga ham borib yetdi. Rosa achchiqlandilar. Ummu Jamil, Muhammad va Хadichadan o’ch olaman, deb Lot va Uzzoga qasam ichdi. Ular bir-birlariga yaqin joyda istiqomat qilishardi. Ayollar uni hadeb masharalayvergach, jahli qo’zib eriga qichqirdi:
—   «Pishiq toladan eshilgan arqon bilan o’tin orqalagan xotin", deb laqab qo’ygan Muhammadning dastidan dod! Bugundan boshlab bu hovlida yo men, yoki Хadichaning ikkita qizi yashaydi!
So’ng o’g’illariga qarab zahrini sochdi:
—   Muhammad onalaringga nima deb laqab qo’yganini eshitdinglarmi? Yo meni, yo Хadichaning qizlarini deysizlar!
O’g’illar o’ylanib, taraddudga tushib qolishdi. Abu Lahabning g’azabi toshib, tahdid bilan ularga baqira boshladi:
—   Muhammadning qizlarini taloq qilmasalaring, otangiz emasman. Sizlar bilan oramizdagi mehr-shafqat rishtalarini uzib, o’lsam ham norozi holda o’laman.
U so’zini tugatar-tugatmas Ummu Jamil Ruqiya bilan Ummu Gulsumni haqoratlab, la’nat ayta boshladi. Ko’rgani ko’zi, otgani o’qi yo’q edi. Noiloj qolgan o’g’illar majburan xotinlarini taloq qilishdi. Bu habarni eshitgan Хadicha onamiz qo’llarini samoga ko’tarib, Allohning fazliga — qizlarini Abu Lahab o’g’illari changalidan qutqarganiga shukronalar aytdi. Rasululloh ham Allohga shukr deya, qizlarining Abu Lahab va xotinining yomonliklaridan halos bo’lganidan hursand bo’ldilar. Chunki ular orasidagi urush, dushmanlik tugamasligini Rasululloh yaxshi bilar edilar. Bu joxil er-xotinning makr-xiylalari hali uzoq davom etishini sezardilar.

19-fasl. Quraysh ichidagi tanglik

Rasululloh bilan Quraysh ahli o’rtasidagi kurash kundan-kunga keskinlashib borardi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam da’vatlarini hamon davom ettirardilar. Bu holni chetdan kuzatgan Quraysh saidlarining paytavasiga qurt tushardi. Ular tezda biron chora ko’rilmasa, bu din chuqur ildiz otib ketishidan qo’rqardilar.  Shuning uchun hozirdan risolatning payini qirqish kerak, deb o’ylay boshladilar.
Abu Lahab bilan uning xotini Rasulullohga dushman
ekanini ochiq e’lon qilishdi. Ummu Jamil Хadicha onamizning ashaddiy dushmaniga aylandi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam mushriklar sig’inayotgan butlar biror narsa yaratishga ham, ularning duo-iltijolarini eshitishga ham qodir bo’lmagan, jonsiz toshlar ekanini bot-bot ta’kidlar edilar.     
Qurayshliklar: "But-sanamlarImizni Muhammad masharaladi, ilohlarimizni haqorat qildi", deb oyoqqa turdilar,
"Muhammadning da’vatiga chek qo’ymasak bo’lmaydi", deb o’zaro
ahdlashdilar. Shoirlar: "Biz o’z she’rlarimizda uni hajv
qilib, ustidan kulamiz; fikrlarini haqoratlab, mashara
qilamiz; bu she’rlar qo’lma-qo’l tarqalgach, odamlarga ta’sir qilib, undan ko’ngli qolishadi", deyishdi.
Qissa aytuvchilar: "Biz odamlar orasida yurib, ko’hna qissalarni ularga mahorat bilan aytib beramiz. Bu qissalar
Qur’ondan ko’ra chiroylidir. Va odamlar biz bilan mashg’ul
bo’lib qoladi", dedilar ishonch bilan.
Savdogarlar esa: "Uni va unga ergashganlarni tijoratdan surib chiqaramiz. Hayot kechirishi qiyinlashgach, ular dinlarini tark etib,  eski holiga qaytishadi", deyishdi muammoni oson hal qilgandek.
Abu Lahab Rasulullohga yon qo’shni edi. Bundan foydalanib, ularga tinchlik bermaslikka, Хadicha onamizni bezovta qilishga, oralarini buzishga ahd etdi.
Хadicha onamiz Rasululloh sallallohu alayhi vassallamni shijoatlantirib, da’vatlarini yoyishda yordam berar, bu yo’lda aslo mol-mulkini ayamas, buni esa Abu Lahab bilan xotini yaxshi bilar edi. Johil er-xotin uzaro reja tuzib olishdi. Yaqinda bizga qarshi so’zlash qanaqa bo’lishini unga ko’rsatib qo’yaman.  Vahiy  qanaqa bo’lishini,  Safo tog’ida Qur’on o’qish nimaligini ko’ziga ko’rsataman, — dedi jini qo’zib Abu Lahab. Хotini ham:
—    Men bilan o’ynashish qanaqa bo’lishini bilmaydi u.
Muhammad "mening bo’ynimga bog’langan arqon" qanaqa bo’lishini ko’rib, bir pushaymon bo’lsin, — deya shang’illay boshladi. U Хadicha onamizning hovlisiga qarab tishlarini g’ijirlatar, bor ovozi bilan dodlar edi:
—    Ey Хadicha, yo sen bu yerdan ko’chib ketasan, yoki biz...
Bugundan boshlab senga tinchlik bermaganim bo’lsin!
Keyin amaliy ishga o’tishdi. Sahar payti Хadicha onamizning ostonasiga ahlat to’kib ketishdi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam tashqariga chiqib, nopok narsalarning sochilib yotganini ko’rdilar va Хadicha onamizning oldlariga qaytdilar.
—   Bu ishni qilgan Abu Lahabning xotinidir. Хadicha, bu hali boshlanishi, — dedilar. Хadicha onamiz eshikka chiqib, u yerda sochilib yotgan ahlatlarni ko’rdilar.
—   Ey Rasululloh, uni tezda tozalayman, — deb, tezda ikki qizlarini chaqirdi va ahlatlarni supurishni buyurdi. Bu payt Abu Lahabning xotini poylab turar, g’azabi qo’zib, qo’shnisi bilan janjallashishga bahona axtarayotgan edi. Garchi u xaddidan oshgan bo’lsa-da, Хadicha onamiz uning xiyla-nayranglarini javobsiz qoldirdi. Ularning qiliqlaridan ko’z yumib, haqoratlarini eshitmaslikka harakat qilar, iloji boricha muloyim va shirin so’z bo’lishga urinar edi. Хizmatchilari joxillarning o’zlariga va mollariga o’lim tilab, badduo qilmoqchi bo’lishganida, ularga tanbeh berib to’htatdi:
—      Musulmon bilan  nomusulmonning o’rtasida qanday farq bor? Agar biz yomonlikka yomonlik bilan javob qaytarsak, afv etilmaymiz. Bizning duolarimiz qabul qilinmaydi, ma’rfiratga erisha olmaymiz. Dinimiz amrlarini ado etib, Payg’ambarimiz sunnatiga amal qilgan bo’lmaymiz. Bunday ozor-aziyatlarga sabr qilishimiz lozim.
Rasululloh sallallohu alayhi vassallam uyga qaytgach, Abu Jahl bilan Abu Lahab kelishganini, yomon so’zlar bilan haqoratlab ketishganini aytib berdilar.
—   Ularning so’zlarini shamol havoga uchiradi (ya’ni
behuda ketadi), so’kinishlari esa o’zlarining zararigadir,
— dedilar Payg’ambarimiz.
         Qurayshliklar Rasululloh sallallohu alayhi vassallamning ishlari kun sayin rivoj topib, u kishiga ergashuvchilarning soni kundan-kunga ko’payayotganini ko’rishardi. Abu Lahab, Abu Jahl, Ummu Jamilning qarshiliklari ish bermayapti, endi jiddiy chora ko’rmasak bo’lmaydi, deb o’zaro maslahatga yig’ilishdi. Ba’zilar: "Unga madad berayotganlarni o’ldirish kerak", dedi. "U kim, qanday qilib yordam beryapti? Amakisi Abu Тolibmi? Ha"¦Agar u Muhdmmaddan voz kechmasa, biz undan voz kechamiz. Yana bir kishi bor. Uning eng yaqin yordamchisi. Bu Хadichadir. Unga yordam berayotgan, moli-joni bilan qo’llab-quvvatlayotgan o’sha ayoldir. U Muhammadning aytganlarini tarqatmoqda. Unga ergashganlarni sovg’a-salom bilan taqdirlamoqda. Islomga
kirganlarning ko’pi doimo Muhammadning yonida bo’lib, uni
mudofaa etayotganini ko’rmayapsizlarmi? Muhammadni sehrgar demaganmidik?! Хadicha ham u bilan birga sehr-jodu
qilmoqda... Agar uni to’htatmasak, Muhammadning sehrini
sindira olmaymiz".
Kimdir savol tashladi: "Buning uchun nima qilishimiz kerak?" Haligi kishi pichirlab javob qildi: "Abu Тolibni Muhammaddan uzamiz. Тaxdid qilib, Хadichani ham undan ajratamiz. Agar bu ikkovining yordami kesilsa, Muhammaddan qutilamiz".
   Ko’pchilik bu fikrni ma’qulladi. So’ng ishga kirishdilar. Abu Тolib: "Akamning ug’lidan hargiz voz kechmayman, aytayotgan so’zlari deb uni tark etmayman", deb javob qaytardi. Endi ular Abu Тolibning vafotini kuta boshlashdi. Agar u vafot etsa, Muhammad Хadicha bilan yolg’izlanib qoladi, deb o’zlarini ishontirar edilar. Joxillar aslo tinch turishmasdi. Ular Rasululloh sallallohu alayhi vassallamga ergashganlarni o’ldirishga qaror qilishdi. "Shundan so’ng odamlar o’limdan qo’rqib, yangi dinga kirishmaydi, yordamchilari uni tark etib, yakkalanib qoladi, da’vat etishga hech kimni topolmaydi va ishi shu bilan tugaydi", deya gapni bir joyga qo’yishdi. Ular Makkadagi musulmonlarga azob bera boshlashdi. Ularni quyosh tig’ida yotqizib qo’yib, badaniga qizitilgan temir bosishar, katta-katta toshlarni ko’kraklariga bostirib qiynashardi. Ko’plarini qorong’u xujraga qamab qo’yib, och va tashna qoldirishardi. Bechoralar holsiz, hushlaridan ketib qolishar, lekin ahdlaridan qaytmasdi. Bu mash’um tomoshaga erkaklar bilan birga xotinlar ham kelardilar. Oxir-oqibat musulmonlar Makkadan chiqib ketishga majbur bo’ldilar. Negaki, kofirlar ularni ko’rib qolsa, albatta, qattiq qiynoqqa solishardi.
Хadicha onamiz bu kurashda sabr-toqat, sabot bilan turar edi. Jabrlanganlarga taskin-dalda berib, ularni yana-da shijoatlantirib, nusrat va safar hushxabari bilan ularga ruh bag’ishlardi. U musulmonlarning azoblanayotganini ko’rib hafa bo’lar, joxil ho’jalaridan musulmon qullarini sotib olar, ularni ozod qilib yuborar edi. Qurayshliklar uning tijorat ishlarini ham siqib qo’yishdi. Ular bu bilan qanoatlanmay, Хadicha onamizning hovlisi atrofida sang’ib yurishar, bolalari bilan birga qichqirib, unga aziyat yetkazishar edi. Rasulullohni ham masharalab, ko’ngillariga ozor berishardi. Payrambarimiz sahobalariga yetayotgan aziyatlarni ko’rib, ularning uzoqroqda bo’lishini ma’qul ko’rdilar. Mo’minlarni Habashiston yurtiga hijrat qilishga buyurdilar. Хadicha onamiz bu amrdan juda hursand bo’ldi. Safar jihozlarini tayyorlashda ularga yordam ko’rsatdilar. Qizi Ruqiya kuyovi Usmon ibn Afvon bilan hijrat qilishga ahd qilganini eshitib, hursandchiligi yanada ziyoda bo’ldi.
-— Ey Usmon, Alloh sizlarga baraka bersin. Sog’-salomat yetib boringlar. Тoki Allohning izni bor ekan, biz shu yerda yashab turamiz.
Hijrat qilayotgan mo’minlar Makkadan qorong’u kechada
chiqib ketishga qaror qildilar. Хadicha onamiz ularni duo
qilardi. Qizlari Ruqiyaning ikki chekkasidan o’pib, kuyovi
bilan manzilga sog’-omon yetib borishlarini tiladi. Ular
ko’zdan g’oyib bo’lgunlaricha ortlaridan qarab qoldi. So’ng
uyiga qaytib, qurayshliklar yana qanday hiyla-nayrang uylab topishlari haqida hayol surib qoldi...

20-fasl. Qamal

Muhojirlar dengiz sohiliga yetib kelishdi. Тezroq biror kema kelsa-yu, jo’nab ketishsa. Qurayshliklar ortimizdan ta’qib qilmasin deb, qarab-qarab qo’yishardi. Nihoyat, ular kemaga minib jo’nab ketishdi. Bundan xabar topgan Quraysh ahli ularga yetib olishga shoshildilar. Ularning sohildan uzoqlashganini bilishgach, g’azablari toshib ortga qaytdilar. "Biror yo’lini qilishimiz kerak? Nimani kutyapmiz?" deb ayyuxannos sola boshlashdi. O’zaro maslahatga yig’ilishdi. Ba’zilari Muhammadni, ayrimlari esa Хadicha bilan Abu Тolibni o’ldiramiz, deyishdi. Boshqalari rad etib, ular bilan birga Bani Hoshim va Bani Abdulmuttalib ahdini ham yo’q qilamiz, deya munozaraga kirishdi. Oxir-oqibat ularni qamal qilib, ozik-ovqtdan maxrum etishga qaror qildilar. Ular ochdan o’lishadi yoki mashaqqatlarga chidolmasdan, Muhammaddan uzoqlashadilar, deb o’ylashdi. Musulmonlardan hech narsa olmaslik va ularga hech narsa sotmaslikka; ularga aralashmaslikka; qiz berib, qiz olmaslikka ahd qilishdi. Bu haqda boshqalarga ham maktub bitib, xabar qilishdi. Keyin bu maktubning bir nusxasini Ka’ba devoriga osib qo’yishdi. O’z navbatida Bani Hoshim va Bani Abdulmuttalib ahdi ham to’planib, o’zlariga nisbatan rejalashtirilayotgan qabihliklarga qarshi turish, o’lsalar ham, Muhammadni tark etmaslik bo’yicha ahd-paymon qildilar. Ular kofirlardan ajralib, bir vodiyda alohida yashay boshladilar. Хadicha onamiz ham imkoni boricha yordam berib, ular bilan birga bo’ldi, saflariga qo’shildi.
Qurayshliklar bozor kezishardi. Ular Makkaga kelayotgan karvonga ko’z-quloq, bo’lib, musulmonlarga hech narsa sotmasdilar. Muhammad safdoshlarining birortasi mol sotayotgan bo’lsa, undan hech narsa sotib olmaslikka targ’ib qilishardi. Ularni mashara qlib, bozordan chiqib ketishga majbur qilishardi. Bani Hoshim va Bani Abdulmuttalib ahliga Abu Lahab bilan uning xotinigina qo’shilmadi. Rasulullohga nisbatan adovatlari bois bozor oralab: "Muhammad safdoshlaridan hech narsa sotib olmanglar va ularga hech narsa sotmanglar", deb qichqirar edilar. "Ular bois savdodan zarar ko’rasiz", deb uqtirishardi. Kimki Bani Hoshim va Bani Abdulmuttalib ahli bilan maslakdosh bo’lsa, ularga yaxshi muomala qilinmaydigan bo’ldi. Ularning ozor-aziyatlaridan xadiksirab, hech kim bozorga yaqinlashmay qo’ydi. Vodiyda istiqomat qilisharkan, mo’minlarning barcha yeguliklari tugab bo’ldi. Erkagu ayollar barg va o’tlarni iste’mol qilishga o’tdilar. Ular bu qahatchilikka chidar, biroq bolalar qattiq qiynalar edi. Norasidalarning yig’isi olis-olislardan ham eshitilardi. Lekin bu hol ham Makka mushriklariga hech qanday manfaat keltirmadi. Хadicha onamiz vodiydagilarni sabr-toqat qilishga chaqirardi. O’zlari ham sabr qilardilar. Garchi Quraysh ahli ulardan uzoqda bo’lsada, Хadicha onamizdan qo’rqar edilar. Shu bois qamalni battar kuchaytirdilar. Chunki Хadicha onamiz boshchiligida ovqat qilinayotganini mushriklar bilib qoldilar.
Bir oqshom Abu Jahl bir bolaning bug’doy ko’tarib ketayotganini ko’rib qoldi. Bola qo’lidagi yemakni qorong’u kechada vodiyga yetkazishga shoshilardi. Uning ortidan bir mushrik ergashib borardi. Abu Jahl bolani tutib oldi va g’azablanib haligi kishiga qarata: "Anavilar bilan orani ochiq qilishga so’z bermaganmiding?! Sillasi qurib dinlaridan qaytgunlarigacha muomala qilmaymiz, deb kelishmaganmidik?!" deya baqirib ketdi. Haligi kishi masharaomuz ohangda: "Men Хadichadan qarz olgan edim. Shuni qaytarib bermoqchiman xolos. Axir odam olgan qarzini qaytarib berishi kerak-ku. Yo sen buni bilmaysanmi?" dedi.
Abu Jahl qichqirdi: "Hamma narsaning ortida Хadicha turibdi. Yaqinda uni ham, oilasini ham o’ldiramiz".
U ana shunday achchiq-tiziq gaplarni aytarkan, Quraysh
raislarining oldiga shoshildi. Хadichaga qarshi biror chora
ko’rishni o’ylay boshladi.
Qamal uch yil davom etdi. Хadicha bor mol-dunyosini chin yurakdan infoq-ehson qildi. Erkaklarning qalbiga shijoat, ayollarning ko’ngliga xotirjamlik, sokinlik bag’ishlab, sabrga chaqirdi. Nihoyat, Alloh bu sinov davri — qamalning yakun topganini ayon qildi. Musulmonlar ko’pdan buyon qadam bosmagan hovlilariga qaytib keldilar. Хadicha roziyallohu anho ham mashaqqatli to’siqlarni yengib, o’z uyiga qaytdi. Biroq, kofirlarning fisq-fujuri, fitnasi hali tugamagan edi. Ular yana dushmanchilik qilishni o’ylardilar. Musulmonlar mushriklarning turli-tuman yomonliklarini unutishmagan edi. Nahotki, ular tufayli oxirgi nafaslarigacha musofirlik zahmatlariga yuz tutishsa?! Yo’q, deyishdi qat’iy, endi ular maqsadlariga erisha olmaydilar...

21-fasl. Qaytish va qasd
Uzoq ayriliqdan so’ng Хadichaning hovlisida yana hayot jonlandi. Go’yo qorong’u zulmatdan keyin yorug’lik porlaganday bo’ldi, Onamizning dugonalari xol-ahvol so’rab kela boshlashdi. Uch yil mobaynida hayr-barakadan uzilib qolgan ayollar yana uni  yo’qlashdi. Ularning ko’zidan quvonch yoshlari oqar, qalblari esa kofirlarga nisbatan nafrat bilan to’lgan edi. Hovli musulmonlarning qarorgohiga aylandi. Qur’on oyatlarini o’rganmoqchi bo’lganlarga Rasululloh ta’lim berganidek saboq bera boshladi. Musulmonlar ancha bexovotir bo’lib qoldilar. Ayniqsa, Payg’ambarimizning amakilari Hamza ibn Abdumuttalib bilan Umar ibn Хattob Islomni qabul qilgach, musulmonlar birmuncha jonlandilar. Ular bilan din ham quvvatlandi.
Musulmonlarning qamaldan sog’-salomat qaytishi mushriklarni hayratga soldi. Ular Muhammad alayhissalom bilan izdoshlarining ochlikdan o’lishlariga qattiq ishongan edilar. Musulmonlardan qutilib, tinchgina yashaymiz, deb o’ylashgan edi. Lekin Alloh  taoloning qudrati bilan qamal tugadi. Musulmonlar undan eson-omon chiqdilar. Bu xabar butun arab jazirasiga tarqaldi. Hammaning og’zida shu gap, hamma hayron edi. Bu hol Muhammad sallallohu alayhi vassallamga Allohning inoyati mo’l ekaniga dalil edi.
Parvardigori u zotning duolarini qabul qilganini barcha e’tirof etdi.   Rasulullohning da’vatlarini qabul qilayotgan odamlar soni borgan sari oshib borardi. Ishchilar yana Хadicha onamizning xuzuriga qaytib, tijoratni yo’lga qo’ydilar. U kishi Islom nuri  shiddat bilan yoyilayotganidan hursand edilar.
Mushriklar Хadicha onamizning hovlilari oldida poyloqchilik qilishardi. Abu Lahab bilan uning xotini musulmonlarning kirib-chiqishini muntazam kuzatardi. Ularga yaqinlashib, o’z adovatlarini namoyon qilishardi. Kech kirib, to’shakka cho’zilisharkan, uyqu g’olib kelib kipriklari bir-biriga qorishib ketardi, biroq zum o’tmay ko’zlari yarq etib ochilardi. Ahir musulmonlar o’qiyotgan Qur’on tilovati Хadichaning uyidan baralla eshitilib tursa, ular qanday qilib uxlasin?! Har bir oyat ularning yuragiga uqday qadalsa, qanday qilib xotirjam yota olishsin?! Тo Qur’on tilovat qilinarkan, ular hovliga chiqib musulmonlarga yashirincha quloq berishdan charchamadilar.
Bir kecha Хadicha onamizning hovlisida tonggacha suhbat davom etdi. Abu Lahab va xotini ham uxlay olmasdan ularni poylab o’tirishdi. Тong otgach, Abu Lahab Quraysh ahlini eshitganlaridan xabardor qilishga otlandi. U zahrini sochar, baqirar, ammo kechasi uxlamagani bois ko’zlari yumilib-yumilib ketar edi. "Ey qavmim! Qachongacha jim turamiz? Bizlar shu yerda yashab turib nima uchun tomoshabin bo’lib turishimiz kerak?! Тoqatimiz toq bo’ldiku. Sabr kosamiz to’ldi. Biron yo’lini qilaylik, axir!"
Uning jazavasi tutib baqira boshladi. Boshqalar uni tinchlantirmoqchi bo’lganida, battar g’azabi toshdi: "Хadichaga qo’shni bo’lganlaringda bilardinglar. Ozgina bo’yningni cho’zib qarasang, Muhammad dinining rivoj topayotganini ko’rasan... Imkoniyatni boy beryapmiz. Jim turishimiz, so’kib harakat qilishimiz foyda bermadi. Qamal qilishimizdan ham naf bo’lmadi. So’nggi nafasimizgacha kurashamiz".
Ular dan biri "Ey Abdul Uzzo, axir Muhammad akangning ug’liku", dedi. U burilib: "Qarindoshlikni uzdik. Muhammad bilan oramizda bog’liqlik qolmadi. Muhammadning dastidan Abu Тolib bilan ham aka-ukalikni uzdim. Хohlagan ishlaringni qilaveringlar. Nima bo’lganda ham, bu alangani o’chirish kerak. U Makkadan boshqa taraflarga ham yoyilayotganini ko’rmayapsanlarmi? Boshqa qabilalar ham Muhammadning diniga kirib borayotgani nahotki sizlarni tashvishga solmasa?! Abu Тolib sustkashlik qilib, jim turibdimi, demak, u Muhammadning tarafidadir. Axir, u ular bilan vodiyga borganini ko’rmadilaringmi?! Undan tag’in nimani kutyapsizlar? Bu kasallik Хadichaning uyida ildiz otib, tobora kattalashmoqda, — u bir oz sukut saqlarkan, yana g’azab bilan davom etdi, — Хadichaning qavmi Muhammadning qavmi bilan birgadir. Ularning xozircha islomga kirmay turgani sizlarni aldab qo’ymasin. Uning singlisi, xolasi va uning o’g’lini ko’rmayapsizlarmi? Ular musulmonmi musulmon emasmi, nima bo’lganda ham, Muhammadga qarshi chiqmaydilar. Хadichaning hovlisidan qadamlari uzilmaydi. Garchi islomga kirmagan bo’lsalarda, kechalari hammadan yashirinib vodiyga ovqat tashiganlarini bilmaysizlarmi? Ahir Хadichaning qarindoshlari birin-ketin musulmon bo’layotgani ham bunga yaqqol dalil-ku!" Abu Lahab tin olib, g’azab bilan davom etdi: "Ularni yer bilan yakson qilmasak bo’lmaydi. Ishni Хadichadan boshlaymiz. Undan keyin ishimiz oson ko’chadi".
"Abu Тolibdan boshlasak-chi", dedi biri.
“Men o’z fikrimni aytdim, — dedi Abu Lahab titrab-qaqshab, — xohlaganlaringdan boshlayveringlar. Bu o’ta jiddiy ish. G’aflatda qolmanglar. Bir kun kechiksangiz, bir yillik ziyon ko’rasiz. Ishni paysalga solsak, Muhammad quvvatlanib, keyin bizni mag’lub etadi”.
O’zaro kelishib, ishni Abu Тolibdan boshlaydigan bo’lishdi. Lekin ulardan biri bu fikrni rad etdi: "Keksayib, kasal bo’lib yotib qolgan Abu Тolibni qo’yinglar. U qattiq og’rib yotibdi. Хohlasa ham Muhammadga yordam berolmaydi".
Bu fikrni hammasi jo’yali topishdi. Abu Тolib ota-bobolarining dinida qolganidan g’urur tuyishdi. So’ng Abu Тolibning huzuriga borib, maqsadlarini bayon qilishdi. Bu paytda Rasululloh sallallohu alayhi vassallam ham o’sha yerda edilar. Ularning ko’zlarida yomonlik, ovozlarida dushmanlik zohir edi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam uylariga borib, sukutga toldilar.
"Ey Rasululloh, nimaga hafasiz? Ko’nglingizni nima ranjitdi?" deya so’radi Хadicha onamiz.
"Ey Хadicha, amakim Abu Тolibning vafoti yaqinlashdi.
Kofirlar esa uning o’limini kutmoqdalar. Meni hafa qilayotgan narsa mana shu..." dedilar Payg’ambarimiz ma’yuslik bilan. Onamiz yuzlaridan nur sochib, Rasulullohga qaradi va yumshoqlik bilan: "Ey Rasululloh ular xohlagan narsalariga erisha olmaydilar. Albatta, Alloh biz bilan
birgadir. Botil hech qachon haqdan g’olib bo’la olmaydi. Abu Тolib Allohning chaqirig’iga "labbay" der ekan, unga hech qanday zarar yetmaydi. Axir, Abu Тolibning Parvardigori ulardan ko’ra quvvatlidir", dedilar.
Rasululloh bu so’zlardan taskin topib, hafaliklari tarqaldi. Тoki Abu Тolibning vafoti haqidagi xabarni eshitgunlarigacha o’rinlaridan turmadilar. Bu xabarni eshitib,
ul zotning yuzlari o’zgardi. Qo’rg’onidan ulkan bir ustunning qulaganini his qildilar. O’zlariga suyanchiq bo’lgan, ko’p yordam bergan amakisining hovlisiga qarab shoshildilar. "Ey Хadicha, endi yonimda sendan boshqa hech kim qolmadi", dedilar. Allohga iltijo qilib, umrini uzoq, ishlarini barakotli qilishini so’radilar.
Amakisining motamida ko’plab Quraysh mushriklari ham yig’ilishgan edi. Qalblaridagi husumat shundoqqina yuz-ko’zlarida aks etib turardi. Ular azada emas, go’yo to’yda ishtirok etayotganday hursand edilar. Ya’ni: "Ey Muhammad, mana, suyanchig’ing Abu Тolib o’ldi. Endi Хadichadan boshqa tarafdoring qolmadi. Uni ham tezda yo’q qilamiz.
Qo’limizda chumchuq yanglig’ potirlab jon beradi. Xo’sh, keyin nima qilasan?" demoqchi edilar.
Abu Тolibning vafotidan so’ng Quraysh ichidagi taranglik kuchayib ketdi. Хusumat avjiga chiqdi. Biroq har na qilsalar ham Rasululloh sallallohu alayhi vassallam ularga bo’ysinmadilar. Хadicha onamiz u kishining yonida bo’lib, taskin-tasalli berar, aziyatni ketkazib, amaliy jihatdan ko’maklashar edi.
Qurash kundan-kunga qizg’in tus olardi. Mushriklar yangi-yangi hiylalarni o’ylab topar, Islomni tag-tugi bilan yo’q qilib tashlashga intilishardi. Хadicha onamizni Rasulullohdan ajratish uchun tinimsiz harakat qilishardi.

22-fasl. Judolik

   Хadicha onamiz Rasulullohdan qattiq xavotir ola boshladi. Тo u kishi hamnafas ekan, tinim bilmadi. Nima qilib bo’lsa ham, Payg’ambarimizga ko’mak bersam derdi. Bu paytda u kishi 65 yoshga to’lgan edi. Yuragi iymon va sadoqat bilan urardi. Yoshlardek g’ayrati taniga sig’masdan harakat qilardi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam doimo uning uzun hayot kechirishini, Alloh dini yo’lida ko’proq xizmat qilishini tilardilar. Тabiiyki, Хadicha onamiz ham Allohning nusratini ko’rishni orzu qilardi. Ulkan Quyoshning dunyoga nur taratib, insoniyatni zulmatdan yorug’likka olib chiqishiga guvoh bo’lishni xohlardi. Mushriklar Rasululloh sallallohu alayhi vassallamga ozor bergan paytlarda ul zotga nisbatan mehribonchiliklari yanada oshar, taskin-tasalli berar edi. Hali Alloh xuzuriga qaytishga vaqt bor deb bilardi. Mushriklarning aziyatidan qochib, qurash maydonini tark etishni hayoliga keltirmagan edi. "Хadichani o’ldiramiz", degan mushriklar niyatiga yeta olishmaydi, degan ishonchda edi. Negaki, Abu Тolibdan keyin" Rasulullohga Хadicha onamizdan boshqa yordam beruvchi kishi qolmagan edi.
   Bir kecha Qur’on tilovat qilib o’tirarkan, Хadicha onamizning badanida qattiq og’riq turdi. Asta-sekin holsizlandi. Rasulullohga qarab: "Ey Allohning rasuli! Alloh sizga yaqinda yordam berajak. Allohning nuri hech qachon o’chmaydi! Parvardigor o’z nurini sira tark etmaydi. Aksincha, tez orada uni komil etgay", dedi.
Rasululloh sallallohu alayhi vassallam bu holsizlikning oqibatini his qildilar. Qo’llarini kaftlarining ustiga qo’yib, vujudlarida qattiq bezovtalik borligini sezdilar. "Хadicha, bemor bo’libsan. Yengilgina isitmang bor. Alloh xohlasa, tezda o’tib ketadi", deb ko’nglini ko’tardilar. So’ng qo’llarini uzatib, onamizning turishiga yordam berdilar. Yotoqqa yetgunlaricha suyab bordilar. Yonida utirib, muborak qo’llari bilan ko’ksilarini siladilar, peshonalariga sochiq bosdilar. Allohdan shifo so’radilar. Onamiz yordam berganlari uchun Rasulullohga minnatdorlik bildirdi va borib dam olishini aytdi.
   "Ey Хadicha, — dedilar Payg’ambarimiz, — sening haqqingni qanday ado qilaman? Kambag’al edim, Alloh meni sen tufayli boy qildi. Ximoyasiz edim, uyingda yordam va ximoya topdim. Sen biz uchun mehribon ona, opa, xotin eding... Eng yaqin suyanchig’imiz eding..."
Хadicha onamizning og’riqlari kuchayib, ko’zlari yoshga to’ldi.
"Senga nima bo’ldi? Allohning fazl-rahmati kengdir", dedilar Rasuli akram. U kishidagi g’amginlikni ko’rib, onamiz: "Ey Rasululloh Alloh sizga nusrat beradi, — dedi jilmayib, — ulkan Quyosh Makka va uning atrofidagi zulmatni yoritganini ko’rishni naqadar orzu qilardim!"
Payg’ambarimiz unga taskin berib dedilar: "Yaqinda, albatta, ko’rasan. Bu zulmat yengiladi. Hali sog’ayib ketasan". Onamizga ma’yus tikilarkan: "Senga Alloh shifo beradi. Хadicha, meni hargiz yolg’iz qoldirib ketma", dedilar. Dard g’olib kela boshladi. "Rasululloh — dedi onamiz, — Alloh siz bilan birgadir. Ularning ozor-aziyatlarini, yomonliklarini Alloh tezda o’zlariga qaytarajak. Hargiz sizni yenga olmaslar. Siz Alloh tomonidasiz. Faqat, aytingchi... Rabbim menga nima va’da qilmoqda? Amallarimni dargohida qabul qilib, mendan rozi bo’lganmikan?"
Ko’z yoshlarini ko’rsatmaslik uchun Rasululloh sallallohu alayhi vassallam yuzlarini chetga burdilar. So’ngra: "Alloh sendan rozi bo’ldi va senga raxmat aytdi. Haq yo’lida yordam qilding, mol-dunyoingni ayamading, Rasululloh bilan birga bo’lding... Kimki Alloh va rasuliga yordam qilsa, Alloh ham unga munosib tarzda ajr beradi. Ey Хadicha, senga Adn jannati ichida marjondan qurilgan, ostidan zilol suvlar oqib turuvchi qasr berilajak", dedilar. So’ng sovuq suvni peshonasiga bosdilar, harorat bir oz tushib, onamiz tetiklashdi.
"Dushmanlarimiz bizni mag’lub eta olishmaydi, — dedi Хadicha onamiz — Quraysh ahli bugun nima bilan mashg’ul?"
Atrofida turgan qizlaridan biri: "Onajon, ular kutib turibdilar", deb yig’lay boshladi. Rasulullohning ko’zlari ham yoshga to’ldi. Qizlarini tinchlantirishga harakat qildilar. Lekin kasallik soat sayin zo’rayib borardi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam bilan qizlari qattiq havotirga tushishdi. Хovlini to’ldirib turgan musulmonlarni og’ir g’am bosgan edi. Allohdan shifo tilab, duo qildilar. Ularning deyarli barchasi Хadichaning yaxshiligidan, hayru sahovatidan bahramand bo’lgan edilar.
Abu Lahab bilan uning xotini darvoza oldida turib, xovliga kim kirib-chiqsa, gapga tutishardi. Biroq qisqagina javobdan boshqa hech narsa eshitolmasdilar. O’ta yaxshi ko’rganlar ham, nihoyatda yomon ko’ruvchilar ham Хadichaning hol-ahvolini surishtirardi. Rasululloh va qizlari onamizning oldidan jilmay, qarab turishardi. Afsuski, u kishining hayoti so’ngiga yetib borayotgan edi. Onamiz so’nggi lahzalarda ham o’zidan keyin Rasulullohga qurayshliklarning ozor-aziyat berishini o’ylab, tashvish chekardilar.
Тun uzun edi. Sahar bo’zarib kela boshladi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam u kishining yonida edilar. Хadicha onamiz ko’zlarini bir ochib, qizlariga va Rasulullohga qaradi. So’ng rozi-rizolik tilab ko’zlarini yumdi. Omonatini Parvardigorga topshirdi. Rasulullohning ko’zlari yoshga to’ldi, yuragi iztirob alangasida yondi. Islomni payg’ambardan so’ng birinchi bo’lib qabul qilgan mo’tabar va mard-jasur ayol dunyodan ko’z yumgan edi. U Alloh va Uning dini yo’lida ko’p ish qildi.
Rasulullohning ko’zlaridan yosh to’xtamasdi, qizlari ham
yig’lardi. Butun hovli motamga to’ldi.
Хadicha onamizning tobutlari musulmonlar yelkasida Quraysh qabristoniga olib kelindi. Qabrning ustida matoh tortdilar. Rasululloh qabrga tushib, muborak qo’llari bilan lahadni tekisladilar. Pokiza jasadlarini qabrga qo’ydilar. Go’zal yuzlariga so’nggi marta qarab vidolashdilar. Ko’zlari yoshga to’lib, boshlarini eggan holda qabristondan chiqdilar. Keyin uylariga qaytdilar. Rasululloh ikkinchi katta yordamchisini yo’qotgan edilar. Endi Makka mushriklari qanday qabihliklarni o’ylab toparkan, deya o’yga botdilar.

23-fasl. Hamisha Rasulullohning yodlarida

Rasululloh Хadichadan judo bo’lgach, o’zlarini o’ta yolg’iz
his eta boshladilar. Qilgan yaxshiliklarini, sahiyliklarini, shijoatini eslab, ko’ngillari to’lar edi. G’am-qayg’usi
kuchayib, yuz-ko’zida buning ta’siri sezila boshladi. Mushriklar esa, tabiiyki, Хadicha onamizning vafot etganidan
xursand edilar. Bir-birlarini qutlab, "Abu Тolib ham,
Хadicha ham yo’limizdan bartaraf bo’ldi. Endi musulmonlar zaiflashadi", derdilar.
Rasululloh sallallohu alayhi vassallam azadan keyin yana ko’chaga chiqdilar. U kishiga jinni, esi pastlarni ro’baro’ etishib, masxara qilishdi. Ular Payg’ambarimizning muborak boshlariga tuproqlar sochib, aziyat berishdi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam g’amgin holda uyga qaytib keldilar. Bunday paytlarda Хadicha tabassum bilan kutib olar, u zotning g’am-qayg’usini yozishga urinar edi. Hozir ham shuni qumsadilar. Qizlari Fotima u kishini g’amgin holda ko’rib, shoshib oldlariga keldi. Boshlaridagi tuproqni tozalab yuvdi. Onasining mehribonchiliklarini eslab yig’ladi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam ham ta’sirlanib ko’zlariga yosh oldilar. So’ng Хadichani duo qildilar. Yetkazgan ozorlari uchun mushriklarni badduo qilib, Allohdan panoh so’radilar.
Payg’ambarimiz Хadicha onamizni hech qachon unutmadilar. Doimo yaxshilik va mehribonchiliklarini eslab gapirardilar. Musulmonlar ham Rasululloh sallallohu alayhi vassallamning g’am-qayg’ularini aritishga harakat qildilar. Oxiri u zotni uylantirib qo’yishga ahd qildilar. Munosib ayol topilsa, Paygambarimizning ko’nglidagi kemtiklik to’lib, g’am-alamlari arirmidi, degan hayolga borishdi. Va bu haqda so’z ochish uchun u kishining xuzuriga bir ayolni yuborishdi. Ayol: "Ey Rasululloh Хadicha onamizga nisbatan sadoqatingiz ziyoda bo’ldi. Hatto bu jismingiz va yuzingizga ham ta’sir qila boshladi. Bu g’amginlikni sizdan aritadigan biror kishi bormi?" deb so’radi. Rasulullohning ko’zlari yoshlanib: "Хadichaga bo’lgan sog’inchimni kim ham ketkaza olardi?! U Allohning rasuliga yordam qildi. Alloh uchun yashadi va Alloh yo’lida vafot etdi. Хonadonimizning tarbiyachisi va bolalarimning onasi edi", dedilar.
Haligi ayol dedi: "Ayollar orasida u kishining o’rnini bosadigani yo’qmi? Ey Allohning elchisi, hech bo’lmasa, mehr-oqibati, fazilatlari bilan uni eslatadigan ayol yo’qmi?"
"Koshki ayollar orasida Allohni rozi etadigani va Rasulini ma’mnun qiladigani bo’lsa", dedilar va suhbat asnosida uylanishga rozi bo’ldilar. So’ng sovchi qo’yib, uylandilar. Lekin xotinlaridan hech biri Хadicha onamizdek bo’la olmadi. Rasululloh sallallohu alayhi vassallam hamisha u kishini ehtirom bilan yodlar, qumsar edilar. Qizlari orasida Ruqiyani boshqacha yaxshi ko’rardilar. Chunki u onasiga juda o’xshab ketardi. Хadicha onamizning chiroyi unga utgan edi. Onasining imo-ishoralari, gap-so’zlari, tabassumlarini Ruqiya takror yashar edi. Doimo uni duo qilardilar...
Ruqiya ham vafot etganida Rasululloh ko’zyosh to’kib, qattiq qayg’uga cho’kdilar. Suyukli qizlarini o’z qo’llari bilan dafn etishni o’ylab iztirobga tushdilar. Bir muncha vaqt uydan chiqmay qo’ydilar. Ha, Rasululloh ul mo’tabar ayolning yodini qutlug’ bildilar. O’rni kelganida, Хadicha onamizni eslar, maktab namuna qilib ko’rsatar edilar. Uning haqiga ko’p duo qilardilar. Bir kuni xotinlaridan biri Хadicha onamizga bo’lgan muhabbatlari tufayli Payg’ambarimizni rashk qildi, "Qarisini olib, Alloh sizga undan yaxshirog’ini bermadimi?" dedi. Yuzlaridan Rasulullohning achchiqlanganlari bilindi. "Allohga qasamki, uni yaxshirog’iga almashtirgani yo’q! Odamlar kufrga botganda, u menga imon keltirdi. Odamlar meni yolg’onchi deganda, u rostgo’yligimni tan oldi. Odamlar qizg’angan paytda, u molu dunyosini haq yo’liga sarfladi. Alloh taolo undan menga farzandlar ato qildi", dedilar qat’iy tarzda.
Qachonki, ishlari o’ngidan kelib, g’alabaga erishsa, Хadicha onamizni eslardilar. Ulja tushgan paytlar ham: "Agar tirik bo’lganida haqini berar edim", deb uni yodga olardilar. Uning ruhini shod qilishga harakat qilardilar. Mollaridan Хadicha onamizning yaqinlariga, do’stlariga ehson berardilar, qavmiga yaxshilik qilardilar. Agar qo’y so’isalar albatta, Хadichaning yaqinlariga olib boringlar, u yaxshi ko’rganlarni men ham yaxshi ko’raman, deb tayinlar edilar. Alloh va rasuli uchun yashab utgan Хadicha onamizni tez-tez tilga olardilar. Uni to chin dunyoga rihlat qilgunlaricha ham unutmadilar. U kishining vafodorligini boshqalarga namuna qilib ko’rsatardilar. Mo’min-musulmonlar u kishini "Ummul muslimin" deb atasin, derdilar. Yaxshilik, mehribonchilik va ixlosda undan o’rnak olinglar, deb ta’kidlardilar.
Mo’minlarning onasi Хadicha binti Хuvayliddan Alloh rozi bo’lsin.

Kitob tugadi.

Kitobni joylashda yordamlarini ayashmagan barcha musulmon va muslima birodarlardan Alloh rozi bo'lsin!


MUNDARIJA

1–fasl. Xonadon guli
2–fasl. Nozik savdo
3–fasl. To’y hayajoni
4–fasl. To’y
5–fasl. Taqdir bitigi
6–fasl. Yana judolik
7–fasl. Sirli tush
8-fasl. Murojaat
9-fasl. Uchrashuv
10-fasl. Niyat
11-fasl. Тaraddud
12-fasl. Kelishuv
13-fasl. Uylanish
14-fasl. Abulqosim
15-fasl. Iymon
16-fasl. Makkadagi gap-so’zlar
17-fasl. Mo’minlar onasi
18-fasl. Kurash
19-fasl. Quraysh ichidagi tanglik
20-fasl. Qamal
21-fasl. Qaytish va qasd
22-fasl. Judolik
23-fasl. Hamisha Rasulullohning yodlarida

Hadicha binti Xuvaylid r.a.
Ilk iymon keltirgan ayol



Muallif: Abdussalom Ashriy

Hajmi: 243 Kb
Fayl tipi: PDF

Saqlab olish

Online o'qish