USMONNING XALIFALIK DAVRLARIDAGI ALINING TUTGAN MAVQELARI
Hazrati Alining Umar bilan aloqalari eng go‘zal soflikda va eng yetuk hamkorlikda davom etdi. Bunday holat to Islomning eng iste'dodli xalifasi va eng adolatli hokimini xoinona o‘ldirmoq uchun yahud va forslar tuzgan suiqasd kengashining ta'siri tufayli Mug‘iraning qo‘li bo‘lgan Abu Luluani qo‘lida shahid topgunlariga qadar davom etib keldi. Umar ibni Hattob nobakor din dushmanlari tuzgan maxfiy fitna orqali shahid bo‘lgan paytlarida sahobalar: «Yo Umar, o‘zingizdan keyin kim xalifa bo‘lishligini vasiyat etib keting», dedilar. Bu so‘zni eshitib Umar: «Agar buni o‘zingizga havola etib qoldirsam, mendan avval qoldirgan mendan yaxshiroq zotga, ya'ni Rasulullohga ergashgan bo‘laman. Mabodo, vasiyat etsam, unda ham mendan avvalroq vasiyat qoldirgan zotga, ya'ni Abu Bakrga ittibo ko‘rgizgan bo‘laman», dedilar. Oxirida ish Rasululloh rozi bo‘lgan hollarida vafot etgan olti kishini xalifalik masalasida vakil qilib qoldirdilar. Bular Usmon ibni Affon, Ali, Talxa, Zubayr, Abdurahmon ibni Avf va Sa'd ibni Abu Vaqqoslardan iborat edilar. Mazkur olti janobdan Usmon ibni Affon tanlanib xalifalik mansabiga qo‘yildi. Shundan keyin ham Ali avvaldagi kabi dinlarini o‘rganmoqchi bo‘lib murojaat etadiganlarga din o‘rgatuvchi kishi bo‘lib qolaverdilar. Ayrim musulmonlar yangi saylangan xalifaning ko‘ngli yumshoq, saxiy ekanliklarini oz vaqt o‘tmay sezib qolishib, fursatni g‘animat bildilarda, Umar joriy etgan qattiq qo‘lliklardan qutulishganiga suyunib dunyo matolariga berilishga havas qila ketdilar. Oqibatda hatto xalifadan sovg‘alar tama' eta boshladilar. Odamlarning ishtahalari juda ochilib ketganidan Usmon ularning barchalarini barobar xursand etishga yarolmay qoldilar. Diddagi istagan sovg‘asini ololmagan odamlar esa u janobga qarshi har xil ig‘volarni tarqatdilar. Xalifaning qarindosh-urug‘lariga ko‘proq narsa berayotganlarini ko‘rganlarida achchiqlari chiqadigan bo‘ldi. Natijada odamlar Usmon xaqlarida har xil gaplar tarqatib masxara qilishni ham boshladilar. Hazrati Ali u janobning Islomga qilgan xizmatlarini va hamda o‘zlarining Islomda barqarorliklarini juda yuksak qadrlar edilar. Shu bilan birga yuz berayotgan xato ishlarga ham befarq emas edilar, xususan hazrati Ali xalifaning qarindoshlari bo‘lgan bani Umayya qabilasi odamlarining mehribonliklari va nuqsonlarni suistemol qilib yuksaklikni istayotgan musulmonlarning g‘azablariga ham parvo etmay davlat ishlarida nafs bandalariga aylanib qolayotganlarini ko‘rgan paytlarida Usmonning oldilariga borardilar. U kishiga qarindoshlari to‘g‘risida odamlardan eshitgan shikoyatlarini yetkazdilar. O'zaro suhbatlashib turib goho ittifoq bo‘lishadi, gohida esa tortishib ham qolishadi.
Ish qiziganidan qizib, oxiri tarix eshitmagan buyuk fitna yuz beradi. Ya'ni jinoyatchilar eshitsa badanlari titraydigan jinoyatni sodir etib, u zotning hovlilariga xoinona bostirib kirib ablahona tarzda o‘ldirishlari sodir bo‘ladi. Buning tafsilan bayoni Usmon Zinnurayn xalifalik davrlari haqida so‘z yuritgan qissada aytib o‘tilgandur.
 

ALINING XALIFALIKLARI
Madinaturrasul sallollohu alayhi vassallam to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi. Hamma yoqda beboshlik yuz bergani kabi odamlar hech narsani anglamas, hamma hushidan ajralgan kabi hayajonda edi. Bir tunda kishilar Ali ibni Abu Tolibning oldilariga xalifalik vazifasini yuklash uchun bordilar. Lekin hazrati Ali xalifalikdan butunlay voz kechgan, hech qanday mansabni xohlamas edilar. Shuning uchun kelgan odamlarga qarab: «Sizlar boshqa kishini ixtiyor etinglar, meni tinch qo‘yinglar, kimni saylasangiz saylangiz, men birinchi bo‘lib o‘shanga bay'at berurman. Zero, meni yaxshi vazir bo‘moqligim, xalifa bo‘lishimdan ko‘ra afzalroqdur», dedilar. Biroq kelgan kishilar o‘z so‘zlarida mahkam turib u kishini qattiq qistab iltimos qildilar. Ular hadeb qistayverganliklaridan keyin hazrati Ali bir nima deyishga hayron bo‘lib: «Unday bo‘lsa masjidga boringlar va u yerda to‘planib, yaxshilab o‘zaro kengashib ko‘ringlar, sizlarga yana takror aytamanki, vazir bo‘lib turganim, amir bo‘lishimdan ko‘ra yaxshiroq», dedilar. Lekin ular qichqirishib qattiq turgan holda «Sen bizni rozi qilasan» dedilar. Shu payt Qufa boshliklaridan biri bulgan Ashtar ibni Xoris o‘rnidan turib: «Ollohga qasamki qo‘lingni cho‘zasan, bay'at aytamiz, yo bo‘lmasa ko‘zingni tepasidan uchinchi ko‘z chiqarasan» deb sayxa tortdi. Bunga javoban hazrati Ali xotirjamlik bilan: «Meni o‘z holimga qo‘yinglar, mendan boshqa bir odamni qidirib topinglar. Ey odamlar, kelajakda aql ishonmaydigan turli fitnalar, yuz tuman qiyinchiliklar bo‘lishligi kutilib turibdi», dedilar. Biroq odamlar bo‘lib o‘tgan fitna voqeasini eslariga solib turib «xudodan qo‘rqmaysizmi?» deyishdi. Ali ancha o‘ylanganlaridan keyin xotirjamlik bilan ularga rad javobini berdilar. Keyin ularga qarab: «Ogoh bo‘linglar va yaxshi bilib qo‘yinglarki, agar sizlarga xo‘p, deb vazifani ustimga olsam unda achchig‘imdan o‘zim bilmagan holda sizlarni qattiq koyib qo‘yaman. Agar meni bu ishni qabul qilishga majbur etmasangizlar, boshqa kimni saylasangiz men o‘shanga sizlarning birinchingiz sifatida quloq solaveraman, itoat etaveraman», dedilar. Odamlar hazrati Alining gaplarini eshitib bo‘lib: «Biz sizga toki bay'at bermay turib ajralib ketmaymiz», dsya qichqirdilar. Hazrati Ali ularni juda ham ustuvor turganliklarini ko‘rib: «Agar shunday qilish kerak bo‘lsa, masjidga kiringlar. Agar menga bay'at beradigan bo‘lsangizlar, mening bay'atim maxfiy suratda bo‘lmasun. Butun musulmonlarning roziliklarida ado topsun. Xalqning ichida oshkora suratda amalga oshirilsun», dedilar. Kishilar ertaga ertalab masjidda ko‘rishishga kelishib olishgandan so‘nggina tarqalib ketishdi. Ertasiga tongda hazrati Ali masjidga kirdilar va minbarga ko‘tarilib odamlarga qaradilar-da ohista tovushda so‘z boshladilar: «Kecha sizlar bilan o‘zicha hal qilishga hech kimning haqqi bo‘lmasdan bir ishga kelishib ajralgan edik, agar hohlasangiz bugun o‘sha ishni sizlarinng ixtiyoringizga qayta topshiraman».
Bu so‘zni eshitib hammalari: «Biz kecha siz bilan nimaga kelishgan bo‘lsak, o‘sha qarorda qat'iymiz. Ollohning kitobi bilan sizga bay'at beramiz. Olloh, o‘zing guvoh bo‘l!», deya barobar suronli qichqirdilar. Eng birinchi bo‘lib Talxa ibni Ubaydulloh, keyin Zubayr ibni Avom, keyin esa o‘sha yerda hozir bo‘lganlar Alini oldilariga borib bay'at bera boshladilar.
Bay'at berib bo‘linganidan so‘ng hazrati Ali o‘rinlaridan turib minbarga chiqdilar va odamlarga qarata xutba o‘qidilar. Xutbalarining mazmuni shunday edi:
- Ey odamlar! Sizlarga Olloh, yetaklovchi bir kitobni yubordi. Bu kitob barcha yaxshilikni va yomonlikni ochiq-ravshan ko‘rsatib be-radi. Sizlar mana shu ko‘rsatilgan yaxshilikni o‘zlashtirib olinglar, yomonliklarni esa o‘zingizdan chetga tashlanglar. Olloh tomonidan ustingizga yuklangan vazifalar bor. Ularda Olloh xarom narsalarni ma'lum etgan. Musulmonlarning hurmatini saqlashlikni boshqa hamma narsadan ko‘ra ortiqroq qilgan. Musulmonlar huquqini ixlos bilan bog‘liq qildi. Musulmon degani - kishilar uning qo‘lidan va tilidan salomat bo‘lsalar degani. Har biringiz xos ishlaringizda o‘limni esdan chiqarmanglar. Zero, odamlar - oldilaringizda, orqangizda esa qiyomat sizlarni chaqirib turmoqda. Uchrashishlik uchun o‘zingizni yengillatib tayyorlanglar. Haqiqatda odamlarni oxirigacha kutib turadi. Ey Olloxning bandalari! Ollohning mamlakatlari va bandalari to‘g‘risida Olloxdan qo‘rqinglar. Zero, sizlar hamma narsa uchun - hatto yerlar uchun ham, hayvonlar uchun ham javobgarsizlar. Doimo Ollohga itoatda bo‘linglar. Uning amriga osiylik qilishdan qo‘rqinglar. Qaerda yaxshilik bo‘lsa, uni rivojlantiringlar. Qaerda yomonlikni ko‘rsangizlar, yo‘qotishga kirishinglar. Bir vaqtlardagi ozchilik bechora hollaringizni eslab yuringlar. Xutbani tugatib minbardan pastga tushdilar.
 

ALINING SIYOSATI
Ali karamallohu vajxahu xalifalikni avvalgi Abu Bakr hamda Umar davrlarida bo‘lgan holatiga qaytarmoqni iroda qildilar. Hazrati Ali bu ishni dabdabalarga berilmaydigan, tarafkashlik qoniga singimagan qarindosh, urug‘lariga, quda, andalariga davlat xazinasidan hadyalarni bo‘lib berib yubormaydigan bir diniy rahbar sifatida iroda qilgandilar. Biroq, Alidan boshqa ayrim kishilar esa xalifalik dunyoning aldamchi matolariga o‘ralgan yolg‘on dabdaba, saltanat ishida mast bo‘lgan podshohlik bo‘lishini istagan edilar. Hazrati Ali yangi fatxlarni amalga oshirishdan avval, Islomga yangi yerlarni qo‘shib kengaytirishdan avval asosiy g‘oyalarini amalga oshirish ya'ni davlatning ichki holatini tuzatishga kirishdilar. Xalifalik muddatlari ichki fitnalarni tinchitish hamda xalifalikning asosiy g‘oyasidan uzoqlashib o‘z maqsadlariga yetish maqsadida yuruvchi xudbinlarni tugatish bilan o‘tib ketdi. Hazrati Ali mana shunday ulkan ishga, ya'ni xalifalikni avvalgi xolatiga qaytarishga kirishganlari sababli tortishuvlar chiqa boshladi. Isyonlar va qarshiliklar yuzaga keldi.

ALINING YURITGAN ISHLARI
Hazrati Ali xalifalik mansabiga minib boshlagan ishlarining avvali viloyat boshliqlarining qaysinisidan musulmonlar shikoyat qilgan bo‘lsalar, o‘shanisini ishdan olishlik bo‘ldi. Muoviya ibn Abu Sufyon Umar davrlaridan beri Shom viloyatiga voliy edi. Umar xalifalik davrlarida u zotdan Muoviya nixoyatda qo‘rqib turardi. Umar undan xar doim qilgan ishlari to‘g‘risida, yuritayotgan siyosati haqida birdak hisob olib turadilar. Hazrati Umarning qattiqqo‘llik bilan yuritgan siyosatlari sababli voliylar oldilarida xam, yo‘qliklarida ham barobar birdek qo‘rquvda turadilar. Biron bir o‘zboshimchalik bilan ish qilishlikdan havf etardilar. Chunki Umar bularni doimo qattiq tekshiruv ostida ushlab turardilar.
Hazrati Umar Muoviyani dabdaba bilan yashayotganini, eshigi oldida soqchi askarlar qo‘yib qo‘yganligini eshitib qoldilar. Darhol Muoviyaga «bu qanday ahvol, tezda menga anig‘ini yozib yubor», deb xat yozadilar. Muoviya Umarning maktublarini olgan zahotiyoq qo‘rquvdan qaltirab quyidagi javobni yozib yuboradi: «Shom ahli bilan mana shu tariqa muomala qilinmasa bo‘lmaydi. Agar amiral mo‘‘minin tutayotgan yo‘limni o‘zgartirmoqligimni xohlasalar, albatta hech qanday to‘xtovsiz o‘zgartiraman». Muoviyaning javobi Umar hazratlariga yetgach, unga quyidagicha tahdidli javob yubordilar: «Agar rost aytayotgan bo‘lsang, albatta, bu kishini shakga soladigan ish va agar yolg‘on aytayotgan bo‘lsang, albatta bunday ish odob berishga loyiqdur. Men seni qil ham demayman, qilma ham demayman».
Oradan ko‘p o‘tmay Umar oddiy bir otga minib patriarxi bilan sulh shartnomasi tuzgani yo‘lga chiqdilar. Muoviya buni eshitib Umarni kutib olish uchun o‘zining ko‘rkam basavlat otiga minib a'yonlari ila peshvoz chiqdi. Hazrati Umar muntazir turgan Muoviyaga parvo qilmay orqalaridan piyoda ergashgan holda qoldirib ketaverdilar. Piyoda yurganidan oxiri juda ham qattiq charchab madori qurib ketdi. Qadam bosgani ham madori yetmay qoldi. Shunda Abdurahmon ibni Avf Umarga qarab: «Ey amiral mo‘‘minin, orqangizdan ergashib ketayotgan kishi holdan toyib, terga botib ketdi. Biror narsa desangiz-chi», dedilar. Keyin Umar to‘xtab, Muoviyani chaqirdilar va odamlarning ko‘z oldida otlarining orqasiga behol suyab qo‘ydilar, Muoviyaning ahvoli Umar xalifalik davrlarida shunday tekshiruv ostida edi. Ammo yumshoq ko‘ngil Usmon davrlariga kelib Muoviya butunlay o‘zgarib ketdi. Dunyoviy mol-mulklarga ega bo‘lish yo‘lini tuta boshladi. Rasululloh alayhissalom mehribon Robbilari huzuriga bormoqdan avval barham bergan johiliyat tarafkashligiga asta yana o‘zini ko‘rsata boshladi. Muoviya shunday qulay sharoitni qo‘ldan berishni istamadi. O'zi uchun hamda kelajak avlodlari uchun xalifalikni mol-mulk qilib olishlikka yo‘l hozirlay boshladi. Hashamatli yashash tarziga o‘tgani to‘g‘risidagi hamda ish yuritish uslubining yomonligi to‘g‘risidagi xabarlar ayon bo‘lgandir. Muoviyaning siyosati uning yaqin qarindoshi, xazrati Usmonning vazir hamda maslahatchisi, havorijlarni Usmonga qarshi qilib qo‘ygan Mavlon ibni Hikamning ham siyosati mana shundan iborat edi. Shu sababli xazrati Ali xalifalikka saylangan kunlaridayoq eng avval boshqa voliylardan ko‘ra Muoviyani ishdan chetlatish haqida fikr etdilar. Abdulloh ibni Abbos, Mo‘g‘ira ibni Shu'ba hamda Zayid ibni Hamzaga hazrati Alining oldilariga kirib nasihat qildilar. Bular uchchovlon xam ishbilarmon va tadbirkor kishilardan edilar. Mo‘g‘ira ibni Shu'ba hazrati Aliga qarab: «Ey Ali, albatta, itoat etdirish va nasihat etishlik xaqqi sizniki. Bugungi kunda erta uchun ehtiyot chorasini ko‘rishlik lozim. Bugun agar nima yo‘qotilsa, ertaga ham yo‘qotiladi. Muoviyani o‘z amalida qoldiring, boshqa amaldorlarni ham ishdan chetlatmay turing, toki hamma sizga itoat etib bo‘lgach, hamda harbiylar ham qasamyod qilib bo‘lishgach, xohlasangiz almashtirasiz. Xohlaganingizni o‘z ishida qoldiraverasiz», dedilar.
Hazrati Ali Shu'baning takliflariga javoban: «Men dilimda laganbardorlik qilmayman va ishimni paskash kishilarga ham topshirmayman», dedilar. Mo‘g‘ira yana hazrati Aliga qaytadan murojaat qilib: «Mayli, kimni xohushsangiz ishdan olingaz-u, ammo Muoviyani o‘z ishida qoldirib turing. Zero, u jur'atli kishi. O'zi esa ahli Shom ichida e'tiborli kimsa», dedilar. Hazrati Ali jiddiy holda ularga qarab: «Ollohga qasamki, men Muoviyani bir kun ham o‘z ishida qoldirmasmen», deb qat'iy qilib javob berdilar. Hazrati Ali bunday keskin javob berganlariga qaramay Abdulloh ibni Abbos yana Aliga qarab «Ey Ali, Muoviya hamda uning sahobalari dunyodor kishidurlar. Ularni o‘z ishlarida qoldirsangiz, kimni voliy etilsa ham bo‘yin egadilar. Agar ishdan olsangiz ular ishni Ali maslahatsiz o‘zicha egallab olgan, deb gap yuritadilar. Mana shunday yuritilgan mish-mish gaplar sababli birodarimiz Usmon o‘ldirildilar. Ularning hammalari xalqni sizga qarshi chiqishga tezlaydilar. Natijada Shom va Iroq ahli qo‘zg‘olon qilib yuboradilar», dedilar. Ibn Abbos so‘zlarini tugatganlaridan keyin hazrati Ali u kishining biror maslahatlarini ham qabul etmay, balki yana qat'iy ravishda: «Ey ibni Abbos, men bilgan haqiqat va ma'rifat o‘z ishida qoldirmaydigan qilib qo‘ygandur. Agar ular yaxshilikcha mening taklifimni qabul qilib ishni topshirsalar, o‘zlariga yaxshi va agar keyin qaysi birlari bo‘yin tovlik qilsalar, bo‘yinlarida qilich bo‘ladi», dedilar. Hazrati Usmon ba'zi bir kimsalarga bergan yerlarini hamda mulklarini Ali musodara qildirib, qaytadan baytullohga topshirishga amr etdilar. Ummul mo‘‘minin Oyisha, raziyallohu anho, hajning farzini ado etmoqlik niyatida Madinadan chiqib ketgan edilar. Madinadan chiqib ketishlarini ochiq sababi ba'zi bir muhojirlarining rivoyatlariga qo‘ra, janob Usmonning yuritgan siyosatlaridan hamda yaqinlarining ish yuritishlaridan achchig‘lanib qolganlari edi. Fitna juda qattiq tus olgan paytda Oyisha onamizga: «Ey Ummul mo‘‘minii, Usmonning oldilariga borsangiz, u kishini himoya etsangiz, ehtimol shunda mushkulliklar uchun hal etishlik imkoniyati tug‘ilsa», deyilganda, Ummul mo‘‘minin bu gaplarni qabul qilmadilar, balki Madinani tashlab chiqib ketdilar. Makkaga yetib kelib haj farzlarini tugatgan paytlarida Zubayr bilan Talxa Madinadan chiqib oldilariga keldilar va hazrati Alining xalifa etib saylanganliklari xabarini eshitib Oyisha onamiz: «Koshki bunga, Aliga ish topshirilmay erishilganda edi,- dedilar,- Usmon mazluman o‘ldirilgandirlar, men albatta uning qonini talab etaman». Bu esa Zubayr hamda Talxa va Oyisha singallari Asmonning o‘g‘li Abdullohning kutgan fursatlariga mos kelib qoldi. Zero, Zubayr ham, Talxa ham xalifalikka umidvor kishilardan edilar. Ular bunday qulaylikdan foydalanishga urinadilar. Oyisha onamiz Madinaga qaytmoqchi edilar. Endi u fikrdan qaytdilar. Ummul mo‘‘minin raziyallohu anho Mavlon ibni Hikam va shunga o‘xshash boshqa mansab tadabgorlari bo‘lgan, adashgan kimsalarga bilmasdan ergashib qoldilar. O'rtada «jamal» jangidek mudhish jang Ali bilan Oyisha onamiz o‘rtalarida kelib chiqdi.
 

JAMAL VOQEASI
Ummul mo‘‘minin Oyisha haj marosimlarini tugatib, Makkani tashlab Madina sari yo‘lga chiqqan paytlarida Ali ibni Abu Tolibga bay'at qilinganligini eshitdilar. Bu xabarni eshitgach, Makkaga qaytib keldilar. Oyisha onamizning bu ishlaridan odamlar hayron qolib nima uchun yo‘ldan qaytib keldilarkin, deyishib turdilar. O'zlaridan Makkaga qaytib kelganliklarining sababini so‘raganlaridan keyin ish odamlarga ravshan bo‘ldi. Zero, Oyisha onamiz mazlumona shahid uchun adolat istab va o‘chlarini olmoqlikni talab etib kelgan ekanlar. Makkada esa hazrati Usmonning qarindosh-urug‘lari hamda u zotga qadrdon bo‘lgan kimsalar juda ko‘p edi. Shu sababli Oyisha onamiz chaqiriqlariga javoban tezdan barchalari jam bo‘lib atroflariga to‘plana boshladilar. Bularga Makkaning yana boshqa odamlaridan ham ko‘pchilik kelib qo‘shildi. Oyisha onamiz Makkaga qaytib kirgan paytlarida u janobdan «nima uchun yana qayta yo‘ldan keldilar» deyilganda, «Usmon mazlumona o‘ldirildi, agar mana shu gavg‘o tinchitilmas ekan, hech qachon ishni to‘g‘ri yo‘lga solib bo‘lmaydi. Sizlar Usmonning qonini talab etinglar. Islomning sha'nini buyuklatinglar», dedilar. Oyisha onamizning mazkur chaqiriqlari ba'zi bir tabaqalar tomonidan keng qo‘llab-quvvatlandi. Talxa hamda Zubayr xuddi mana shunday fursatni kutgan edilar. Bunday kishilar Oyisha onamiz oldilariga kirib haybarakallachilik qilishdi. Bu ikki buyuk sahoba hazrati Aliga bay'at etganlarini unutib ham qo‘yishdi. Keyin Alidan ruxsat olib hajga kelganliklarini ham esdan chiqardilar, so‘raganlarga «biz Aliga majburiyat ostida bay'at berganmiz», deb javob bera boshladilar. Bularning barchalari hozirgi davrda musulmonlarning eng muhim bo‘lgan ishlari - Usmonning qotillarini jazolashlik, deya ray'i etdilar. Ular hazrati Usmonning qonli ko‘ylaklarini Damashq shahriga yubordilar. Odamlarni jangga chorladilar va Usmon hazratlarini o‘ldirgan kimsalarni hamda mana shu ishda ishtirok etgan kishilarni o‘ldirishlikka chaqira boshladilar.
Muoviya ibni Abu Sufyon esa bunday fursatni g‘animat bilib zarbasini nishonga to‘g‘rilab, vaqtdan foydalanishga kirishdi. U hazrati Aliga «Muoviya ibni Abu Sufyondan» degan jumlagina yozilgan maktubni jo‘natdi. Bu hazrati Aliga ochiq-oydin isyon etilganligiga bir ishora edi. Muoviyaning maktublarini olib kelgan kishi hazrati Alidan ruxsat bo‘lgach, xatni topshirdi. Hazrati Ali xatni o‘qish uchun ochsalar, oppoq sahifaga faqatgina «Muoviya ibni Abu Sufyondan Aliga» degan jumla bor, xolos. Xatni olib kelgan elchi bu holni payqab qattiq qo‘rqdi va menga omonlik beriladimi?» dedi. Unga «ha, elchiga zulm yo‘q, seni o‘ldirishmaydi» deyildi. Shundan keyin elchi aytdi: «Damashqda 60 mingdan ortiq kishi Usmonning ko‘ylaklariga boqib yig‘lab turmoqdalar. Ular qasos olishni talab etmoqdalar. Damashq minbariga Usmonning qonli kuylaklari osib qo‘yilgandur. Barchalari mana shu ko‘ylak ostiga to‘planib Usmon uchun qasos olishga bir-birlarini undamoqdalar». Elchining ushbu gapini tinglagan Ali dedilar: «Men Usmonning bunchalik xunxo‘rlari ko‘pligini sezib turibman. Ey Olloh, men sendan Usmon qonlaridan qutqarmog‘ingni so‘rayman».
Demak, hech qanday sir qolmadi. Faqat shaxsiy tama' egalari o‘z orqalaridan Ummul mo‘‘mininni ergashtira boshladilar. Oxiri ularga itoat etib qoldilar. Madinaga Muoviya urush uchun tayyorgarlik ko‘rayotganining xabari kelgan edi. Shomga borib itoat etishdan bo‘yin tovlaganlarga adab berishlikdan o‘zga chora qolmadi. Lekin shu vaqtda Zubayr va Talxa hamda Ummul mo‘‘minin to‘planib Aliga qarshi harakat qilayotganlarining xabari ham kelib qoldi. Biroq Ali tezikmay sabr qildilar, va dedilar: «Ularning tiyilishlarini kutib turaman, agar tinchib qolishsa hech narsa qilmayman». Lekin yana ular urushga tayyorgarlik ko‘rayotganliklarini hamda Basraga qarab yurishlik niyatida ekanliklari to‘g‘risida yangi xabar kelib qoldi. Ushbu mash'um xabarini tinglagan Ali «agar ular shunday harakat qilsalar, albatta musulmonlarning birligi qirqiladi», dedilar. Ummul mo‘minin qavmga boshchilik qilgan holda yo‘lga chiqdilar. U janob Zubayr hamda Talxa va jiyanlari Abdullohning maslahatiga quloq solib ular bilan yo‘lga chiqdilar. Kundoshlari Ummu Salama bu xabarni eshitib darhol Oyisha onamizni yo‘ldan qaytarishga kirishgan holda odam yubordilar. Maktub yozib unda shunday jumlalar bilan gap boshlagan edilar:
«Rasulullohga nima degan edingiz? Bugun esa Olloh lozim qilgan xijobni yirtib tashladingaz. Agar men siz ixtiyor etayotgan ishni qilgan bo‘lsamda, keyin o‘lganimdan so‘ng jannatga kiring, deyilsa, albatta men Rasulullohga yo‘liqishdan hayo qilgan bo‘lardim». Lekin Oyisha onamiz yo‘llarida davom etdilar. Bunday gaplarga quloq solmadilar. Oyisha onamizning atroflaridagilar chaqiriqni umum manfaatlarni ko‘zlash degan nom bilan atab, odamlarni aldashga kirishdilar. Shuningdek, o‘zlarining harakatlariga Abdulloh ibni Umar va shu kishi kabi boshqa Islom muttaqiylarini ham tortmoqchi bo‘ldilar. Biroq bunga erisha olmadilar va hamda Madinaga yurish qilishga qodir bo‘lisha olmadi. Zotan u yerda Ali bor ekanlar, yurish boshlashga yuraklari dov bermadi. Keyin ular «Shomga qarab yuramiz, chunki u yerda sizlar xunini talab etayotgan kishining qarindoshi bor», dedilar. Ushbu falokatli holatda Marvon ibni Hikam ham chetda holmadi. Zero, uning Usmon davrlarida qanday ishlar yuritganligi va Usmonning fitnalariga asosiy sababchi bo‘lganligi o‘tgan boblarda aytilgandur. Hazrati Ali uni qilmishiga yarasha mansabidan bo‘shatganlari sababli tinchib turmay balki Aliga qarshi ish yuritardi. Butun yo‘l-yo‘riqlarni, ko‘rsatmalarni berib turdi. Tortisha-tortisha ular Shomga borishlikdan voz kechadigan bo‘ldilar. Chunki Shomga borishsa Muoviya bilan o‘rtalarida kelishmovchilik chiqishi turgan gap edi. Ichlaridan bittalari Basraga borish kerak, degan taklifni kiritadi. Ularning hammalari shunga rozi bo‘ladilar. Oyisha onamizni ham mana shu taklifni qabul qilishga ko‘ndiradilar. Oyisha onamiz ham ularning Basraga borishlik fikriga qo‘shiladilar. Talxa bilan Zubayr, Abdulloh ibni Umarni o‘zlariga qo‘shib olishga yana bir urinib ko‘radilar. Lekin Abdulloh ularga qarab: «Ey shayxlar, Oyisha onamizning uylari xavdajlaridan ko‘ra, o‘zlariga yaxshiroq ekanligani, sizlarga esa Madina Basradan ko‘ra xayrliroq ekanligani, bo‘ysinishlik qilich tutishingizdan ko‘ra afzalroq ekanligani bilib olinglar. Aliga qarshi kurashganlar, albatta, yaxshi kishilar bo‘laolmaydilar», dedilar. Shundan keyin jarchilar kishilarni Ummul mo‘‘minin saflariga qo‘shilishga chaqira boshladilar. Basra hamda Yaman zakot moli yordami bilan tayyorlangan kattagina qo‘shin ham Oyisha onamizga ergashdi. Yaman va Basra zakotini ibni Zabat va ibni Omir yig‘dirib shar'iy hukumat boyligiga yubortirmagan edi. Qo‘shin hali Makkadan Basraga tomon yo‘l solmay turib Mo‘g‘ira ibni Shu'ba ibni Sa'd ibni Os bilan Talxa va Zubayra o‘rtalarida keskin tortishuv kelib chiqdi. Tortishuvning asosiy sababi Alining ustilaridan g‘alabaga erishilgan choqda kim xalifa bo‘ladi, degan masala edi. Talxa bilan Zubayr «Ikkimizdan birimiz bo‘lamiz» deya javob beradilar. Unga qarshi Sa'd ibni Os esa «Yo‘q, sizlar emas, balki Usmonning o‘g‘illaridan biriga topshirasizlar» dedi. «Undan ko‘ra muxojirlarni chaqirib, ularning bolalariga topshirib qo‘ya qolamizda» dedilar. Shu payt Sa'd ibni Os Oyisha onamizning oldilariga keladi va u kishidan maqsadlari nima ekanligini so‘raydi. Oyisha onamiz «Men Basraga Usmonning xunlarini talab etib bormoqdaman» deydilar. Shunda Sa'd «Usmonning qotillari siz bilan birga-ku» deydi. Ba'zi odamlarga ish nimada ekanligi ravshan bo‘lib qoldi. Bu o‘ch olish talabi emas, balki mansab tama'sida uyushtirilgan bir fitna ekanligini tushunib qoldilar. Bu orada Aliga fitna avj olayotganligi xabari kelib turadi. Hazrati Ali ham nima ish qilish, qanday chora ko‘rish to‘g‘risida o‘ylay boshladilar. Agar indamay sabr etib turaversalar, ular hazrati Alini tahqirlaydilar va agar ularning harakatlariga yarasha harakat qilib urushsalar, zero har ikki firqa ham omon topaolmaydi, deb fikr yuritadilar. Agar ular yaxshilik-la unab qo‘yaqolsalar edi, hazrati Ali tinchlik yo‘lini tutib ular ustidan g‘olib keladilar. Hazrati Alining safdoshlari esa ularga qarshi qo‘shin bilan chiqib jang qilishga qiziqtira boshladilar. Lekin Ali o‘zlarining maslaklarida mahkam turdilar. Ya'ni tinchlik bilan masalani hal qilish yo‘lini ushlashda davom etdilar. Abdulloh ibni Sadam Aliga uchrashib Madinadan tashqariga chiqmasliklarini o‘tinib so‘radilar. «Agar chetga chiqsangiz, keyin hargaz Madinaga kiraolmaysiz», dedilar. Hazrati Ali ushbu ra'yga moyil bo‘ldilar. Biroq atroflaridagi jamoat u zotni majburan chetga chiqardilar. Biroq Ali hanuz urush boshlanmaslik qarorida mahkam turdilar. Masalani tinchlik va sulh yo‘li bilan hal etishga harakat etdilar.
 «Ikki firqa o‘zaro tortishib har qaysi tomonda bulsunlar. Keyin o‘shani qabul qilsunlar, toki Islom millatining birligi avvalda bo‘lgan holiga qaytsun», degan rag‘batda bo‘ldilar. Hazrati Ali o‘z qo‘shinlari safiga Usmonning o‘ldirishlikda ishtirok etganligi ehtimoli bo‘lgan kimsani yoki mana shu ishga kishilarni qiziqtirilganligi ehtimoli bo‘lgan kimsalarni olmaslikka harakat etdilar. Hazrati Ali qo‘shinni tayyorlab turgan paytlarida safdoshlaridan biri: «Hazrati Ali, bu bilan nima istaysiz?» deb so‘radi. Hazrati Ali unga: «Agar ular bizning taklifimizni qabul qilsalar va bizga itoat etsalar, sulhni xohlamay va agar bizga itoat etmoqni istamasalar, taqdir ularga nimani ko‘rsatsa ko‘rsunlar, deya o‘z hollariga tashlab ho‘yib sabr etib turamiz, agar bunga ham rozi bo‘lishmasa, bizlarni o‘z holimizga tinch qo‘yinglar deymiz va agar bizni o‘z holimizga tinch qo‘ymoqqa ham rozi bo‘lmasalar, unda ulardan, o‘zimizni mudofaa etamiz», deb javob berdilar. Maqsadlari tinchlik hamda musulmonlarning umum birliklarini saqlashlik ekanligini takror-takror aytib turdilar. Basra aholisi ikki kimsaga, Ummul mo‘‘mininga yordam etuvchi hamda hazrati Aliga tarafdorlik qiluvchilarga bo‘linib ketdi. Hazrati Ali qo‘shinlar Basra ostonalariga yetib kelmasdan burun u yerdagilarni sulhga va hamkorlikka chaqirish uchun elchilar yubordilar. Hazrati Ali qurolsiz yuzma-yuz turib, haqiqiy niyatlarini nima ekanligiii bilib olishlari uchun ular bilan uchrashishlikni ixtiyor etdilar. Basraliklar qo‘shini oldida hazrati Zubayr urush qilmoqqa moyil ekanliklarini bildirib, qurollangan hodda adl qomat-la turardilar. Hazrati Ali Zubayr tomonga qarab qilich ham taqmay, sovut ham kiymay, oddiy kiymda yurdilar. Borib qarasalar, Talxa hazratlari ham mukammal qurollangan hollarida tayyor turibdilar. Har ikkalalarining oldilariga borib ularga qarab: «Umrimga qasamki, sizlar otlarni, odamlarni jangga tayyor holga keltirib qo‘yibsizlar. Biroq qiyomat kuni Olloh subhona oldiga borganingizda unga aytadigan uzrlaringizni ham tayyorlab qo‘ydingizmi? Ollohdan qo‘rqinglar, bunday bema'ni urushga bel bog‘lashdan tiyilinglar. Sizlar o‘zi avvalda mahkam etgan arqonni o‘zi chuvab tashlaydigan kimsa kabi bo‘lmanglar. Zero, mana shu buyuk Islom jamiyatini barpo etishda o‘zingizning benihoya xizmatlaringiz singgan. Endilikda esa uni parchalab tashlovchi kishilardan bo‘lib qolmanglar. Sizlarni tutayotgan ushbu ishlaringiz Islom jamiyatini qismatga qadar birlasha olmaslik fitnasiga giriftor etmasun, o‘zimizdagi ichki adovatga barham bermasak, tezda bizni tashqi dushmanlar mag‘lub etajak. Mana shunday mag‘lubiyat amaliga uchramasligimiz darkor. Aks holda biz ichki tortishuvni bir yoqlik qilmay o‘zaro birodarkushlik olovini yoqib yuborsak, kelajak avlodlarimiz uchun g‘oyatda katta xiyonat qilgan bo‘lamiz. Kuch faqat birlikdadur. Qaysi millat birligini yo‘qotsa, o‘sha millat kelajagi uchun qayg‘urmagan bo‘ladi. O'ziga halokatni lozim etib olgan bo‘ladi. O'rtadagi kelishmovchiliklari-mizni o‘zaro kelishib Ollohning ulug‘ kitobiga hamda Ollohning muborak payg‘ambarining ko‘rsatgan yo‘llariga amal qilgan holda bartaraf etmog‘imiz darkor», dedilar.
Hazrati Alining gaplarini tinglab turgan hazrati Talxa Aliga qarab: «Siz Usmonga qarshilar tomondasiz, Usmon qotillariga la'nat bo‘lsun!» - dedilar. Keyin hazrati Ali Talxaga qarab: «Menga bay'at etgan edingiz-ku?» - dedilar. Bunga javoban Talxa: «Men majburan bay'at etgan edim»,- dedilar. Hazrati Ali Zubayr qalblarini yumshatadigan narsalarni eslatib shunday dedilar: «Bir kuni Rasululloh hazratlari bilan bani G'anam mahallasidan birga o‘tib ketayotganimizda Rasululloh menga tabassum qildilar. Shunda men ham u zotga qarab tabassum etdim. Keyin siz u janobga «Abu Tolibning o‘g‘li gerdayishni tashlamaydi-ya», dedingiz. Rasululloh hazratlari so‘zingizni tinglab turib sizga, u aslo gerdaygan emas, albatta siz unga zolim bo‘lmagan holda qitol urush etasiz» deganlari esingizdami? Zubayr Alining gaplaridan keyin qalblari yumshab ahdlaridan qaytdilar. U kishi, men Aliga qarshi urishmoqchi emasman, deb qasamyod etardilar. Xususan, Ammor ibni Yosir hazrati Ali bilan birga ekanliklarini bilganliklaridan so‘ng butunlay shahdlaridan qaytdilar. Chunki Rasululloh hazratlari Ammorga qarab «Sizni zolim guruhlar o‘ldiradi» degandilar. Hazrati Zubayr bu xabardan ogoh edilar. Zubayr xato qilganliklarini sezgandek bo‘ldilar. Zero, u kishi Olloh uchungina amal qiladilar. Har vaqt Olloh uchun qilingan amal haqiqatga qaytuvchiroq, to‘g‘ri yo‘lni topguvchiroq bo‘ladi. Shundan keyin hammalari bir-birlarini tushungan holda o‘z qavmlarini oldiga qaytib ketdilar. Barchalari endi albatta, sulhga kelinadi degan ishonch bilan tarqalishdilar. Lekin Alining dushmanlari fursatni g‘animat bilib tunda xoinona ish yuritishga, qanday bo‘lmasun ikki toifa o‘rtasiga nifoq solib urushtirib yubormoqlik harakatini boshladilar. Bunda asosiy ishni «Yamanlik yahudiy ibni Sabo' bajardi. Tunda bir necha kishilarga xoinona nayza sanchib o‘ldirildi. Birdan to‘s-to‘polon ko‘tirilib ketdi. Hech kim jangni kim boshlagani va nayza qaerdan kelib sanchilayotganini ham bilolmasdi. Tundagi to‘polonda ikki toifa bir-biriga aralashib ketishganidan kim-kimni o‘ldirayotgani, dushmanimi yoki birodarini - bilolmasdi.
Hazrati Ali shovqin-suronni eshitib olishuv bo‘layotgan joyga bordilar va odamlarga qarab: «Ey odamlar, tinchlaninglar, tinchlaninglar!» deb qattiq ovozda qichqirdilar. Yo‘lda uchragan kimsadan nima bo‘layapti, deb so‘radilar. U odam «behosdan bizning ustimizga ular hujum yasadilar. Biz ularni kelgan tomonlariga yubordik», deb javob berdi.
Undan bu javobni eshitgan Ali «Zubayr bilan Talxa qon to‘kmagunlaricha tiyilmasliklarini bilgan edim. Ular hargiz bizga itoat etmaslar», deb o‘yladilar. Keyin qo‘llariga Qur'onni ko‘targan holda askarlarini aylanib yurib, kim ushbu Qur'onni qo‘liga olib ularni mana shu kitob hukmiga qaytmoqlikga da'vat eta oladi, deb qattiq ovoz-la qichqirdilar.
Alining chaqiriqlariga qufalik bir yosh yigitcha «men olib boraman!» deb o‘rnidan turadi. Hazrati Ali yigitga qarab... «Ey yigit, agar o‘ng qo‘lingni kesib tashlasalar, chap qo‘ling bilan mahkam ushlaysan va agar chap qo‘lingni ham kesib tashlasalar, unda tishing bilan mahkam tishlab olasan», dedilar. Yigit albatta shunday qilaman, deb so‘z berdi. Shundan keyin hazrati Ali Qur'onni berdilar va unga qarab: «Ey yigit, buni ularga ro‘baro‘ qil va «bu siz bilan bizning o‘rtamizni hal qiluvchi narsadur. Olloh sizlarni ham, bizlarni ham qonimizni to‘kmoqlik ni xarom qilgan», deb ayt», dedilar. Yigit qo‘liga Qur'onni olib boshi uzra baland ko‘targan holda ular tomonga jo‘nadi. Biroq ular yigitning chaqirig‘iga quloq ham solmadilar. O'zini nayza bilan parchalab tashladilar. Ishning bu tariqa tus olganini ko‘rgan hazrati Ali urush qilishdan boshqa chora qolmaganini sezdilar. «Endilikda ularga qarshi urushmoqlik o‘z-o‘zidan ruxsatli bo‘ldi», dedilar. Harbiy sarkardalarni chaqirib qo‘shinga tartib berishlikka amr etdilar. Ka'b ibni Suvor jamal safida turib ahvolni kuzatardilar. Hazrati Ali tomonlaridagi qo‘shinlarning safga tizilib jangovar holga keltirilayotganini ko‘rib shoshilinch ravishda Ummul mo‘‘minin Oyisha onamiz huzuriga chopdilar. Oldilariga yetib kelgan zahotiyoq Oyisha onamizga qarab: «Yo Ummul mo‘‘minin, kishilar jangga qattiq hozirlik ko‘rib qolishdi, o‘rtada behuda qon to‘kiladiganga o‘xshaydi. Shoyad, Olloh siz tufayli bularning o‘rtasini islohga keltirsa», dedilar. Oyisha onamiz Ka'badan bu so‘zlarni eshitgan zahotlariyoq o‘rinlaridan turib: «Ey Ka'b, tuyadan tush va ularga Ollohning Qur'onini ro‘paro‘ qilib hammalarini mana shu kitob hukmiga itoat etishlikka chaqir», deb Ka'bni qo‘llariga Qur'onni tutqazdilar. Ka'b hanuz kitobni ro‘paro‘ qilishga ham ulgurmay turib nogahoniy kelib tekkan o‘qdan avvaldagi zikri o‘tgan bola kabi yer tishlab qoldilar. Oyisha onamiz buni ko‘rib, o‘rinlaridan turib odamlar o‘rtasida: «Ey bolalarim, Ollohdan o‘zga hamma narsa o‘tkinchidur. Ollohni unutmanglar, hisob kunini ham esadan chiqarmanglar», deya qichqira boshladilar. Afsuski, biron kimsa ham u zotning gaplariga quloq solmadi. Birdan ikki o‘rtasida jang qizib avjga chiqdi. Yer betini qonlar ila lolazor etdi, kishilar jasadi-la mozor ayladi. Har ikki taraf kishilari hech qanday to‘xtovsiz jangga kirib bir-birlarini ayovsiz ravishda tig‘dan o‘tkazdilar. Mana shunday to‘polon avjiga chiqib, qir-pichoq bo‘lib turgan paytda, Alining safdoshlaridan bo‘lgan Abdulqays qabilasidan bir kishi oldinga otilib chiqdi va odamlarga qarab hayajonlanmay: «Ey odamlar, men sizlarni Ollohning kitobiga itoat etishga chaqiraman», dedi. Odamlar uning gapini eshitishni ham xohlamay unga qarab: «Ollohning haddini bajarmaydigan odam qanday qilib Ollohning kitobiga kishilarni chaqira oladi? Ollohga chaqirayotgan Ka'b ibni Suvorni kim o‘ldirdi?», deb shovqin-suronila qichqirdilar. Jang avjiga chiqib aqldan ko‘ra vaxshiylik hukmronligi kishilarga ta'sir ko‘rsata boshladi. Jamal safida urushayotganlar bir-birlarini «Ey Usmonning o‘ch oluvchilari» deb atay boshladilar. Ular Usmonning qotillarini baland ovoz ila la'natlashar edilar. Hazrati Ali ularning gaplarini eshitib: «Olloh Usmonning qotillarini la'natlasun», dedilar. Shu payt hazrati Alining yonlariga safdoshlaridan bo‘lgan ibni Xo‘jayn degan kishi kelib: «Ey amiral mo‘‘minin, bizning qarshimizda yuz ming yalang‘och qilich turibdi. O'ng qanot hamda chap qanot himoyachilari chekinishga boshladi. Siz bo‘lsangaz hali ham uyqusirab turibsiz», dedilar. Bu gapni u odam shuning uchun aytdiki, hazrati Ali qo‘shinning o‘rtasida jang maydoniga kirib qolganliklarini sezmasdan beparvo turgan edilar. Bu gapdan keyin Ali turgan o‘rinlarini tark etib, chetga chiqib Rabbillariga g‘oyat dilgirlik ila yolvorib murojaat etishga kirishdilar. Duolari ushbudur: «Ey butun borliqni yo‘qdan barpo etgan zot, sen bilursanki, men Usmonning orqalarini qora qilgan emasmen. O'zing bugun madad ayla.» Shundan keyin tezlik bilan o‘rinlaridan turib ularning hujumlariga qarshi mudofaa uyushtirishlik zarurligini tushundilar.
Jumodil oyining oxirgi kunida boshlangan jang Basra yerida kun bo‘yi to‘xtamay davom etdi. Ikki guruh bir-biriga tinimsiz hujumlar "uyushtrib bir-birlarining qonlarini ayovsiz to‘kdilar. Shunchalik jang qattiq tus oldiki, bir nafas dam olishga ham hech iloj topolmay qoldi. Avvalda kamondan o‘q uzish bilan boshlangan jang bora-bora avjiga minib oxiri to‘s-to‘polonga aylanib ketdi.

DAVOMI

Hazrati Ali bayroqni olib o‘g‘illari Muhammad Xanafiyga berib: «olg‘a yur!» dedilar. Muhammad u kishiga boqib: «olg‘a yurishga hech iloj yo‘q, oldinda nayza tishlari turubdur», dedilar. Hazrati Ali undan bayroqni tortib oldilar-da, qo‘llariga ko‘tarib o‘ng qo‘llarida mashhur zulfiqorlarini ko‘tarib yakka o‘zlari dushman qo‘shiniga hujumga o‘tdilar. Tarix bahodirlari ega bo‘lmagan bunday mardonavorlikga yagona Ali ibni Abu Tolib ega bo‘ldilar. Alining safdoshlari ham barobar Alidan o‘rnak olib shijoat-la hujumga o‘tdilar. Jamal askarlari g‘alaba ila gerdayib turishardi. Ular bunday shijoat-la uyushtirilgan hujumdan sarosimaga tushib orqalariga qarab tum-taraqay qochdilar. Saflari butunlay buzilib tar-tibsiz holda sochilib ketdi. Zubayr ibni Avom ham jang maydonini tashlab qochdilar. Avvalroq Talha hazratlari g‘oyib bo‘lib qolgan, edilar.
Hazrati Aliga bir tuyaning himoyasi tufayli odamlarning bekordan bekorga fojea holatda o‘layotganlari juda qattiq og‘ir botdi. Shu sababli Ali Ashtar bilan Ammor ibni Yosirni chaqirib mazkur tuyani safdan chiqarish to‘g‘risida ularga amr etdilar. Zero, tuya bir yoqli qilinmaguncha o‘rtadagi behuda qon to‘kilishi ham pasaymas. Ular tuyani o‘zlariga qibla qilib olib uning himoyasiga g‘oyat jon-dildan qattiq bel bog‘lagandilar. Biroq tuyaning oldiga borishlik dahshatdan-daxshatliroq, qanchadan-qancha jasur atoqli kimsalarning, ulug‘ -kishilarning o‘liklari qolib ketdi. Mana shu tuyani yo‘qotish uchun yetmishdan ortiq quraysh bahodirlarining onalari bolasiz qoldi. Xotinlari beva, bolalari esa yetim bo‘ldilar.
Hazrati Ali mazkur jangai tezroq hal etib to‘xtatishni o‘ylaydilar. Lekin hech iloji yo‘q kabi edi. Chunki tuya boshini ko‘tarib bayroq kabi ularning o‘rtalarida qaqqayb turardi. Himoyachilar hamma narsani butunlay unutib uni benihoya sadoqatla himoya etishardi. Bir guruh tuya himoyasida turib jon bersa, o‘rniga boshqasi kelib yana himoyani davom ettirardi. Hazrati Ali, odamlar mabodo tuya tirik turarkan, aslo tarqalmasliklarini aniq bilardilar. Yoki Oyisha onamiz biror daydi o‘qdan shikast topib yiqilsalargina ularning shidatlari pasayishi mumkin edi. Hazrati Ali Oyisha onamizning mana shunday biror daydi o‘qdan o‘lim topishlaridan qattiq qo‘rqdilar. Agar shunday hol yuz bersa, Rasululloh hazratlariga qaysi yuz bilan uchrashaman, deb qattiq iztirobda qaldilar. Shu sababli safdoshlariga qarab «tuyani so‘yinglar, agar tuya o‘ldirilsa, ular tarqab ketadilar», dedilar. Keyin bani Saqfa qabilasidan bo‘lgan . bir kishiga ishora qilmb: «ey Ibni Dalja, sen tuyaning oldiga bor», dedilar. Ibni Dalja ham bir hiyla ishlatib tuyaning oldiga yetib bordi va oyog‘ini kesib tashladi. Tuya og‘riqdan qattiq bo‘kirgan holda yerga yotib qoldi. Odamlar bu ahvolni bexosdan yuz berganini ko‘rib, hushlari boshlaridan uchdi. Tuya yerga yumalagan damda hazrati Ali odamlarga qarab: «Ey odamlar, sizlar albatta, omonlikdasiz», deb qattiq ovoz bilan qichqirdilar. Kutilgani kabi o‘rtadagi mojaro ham birdan to‘xtab qoldi.

ALI RAZIYALLOHU ANHU VA UMMUL MO'MININ OYISHA ONAMIZ
O'rtadagi jang Ummul mo‘‘minin askarlarning asirga tushishlari bilan tugadi. Alining safdoshlari, barcha asirlarni tig‘dan o‘tkazishni taklif etdilar. Ularning takliflariga qarshi o‘laroq, hazrati Ali: «Men qibla ahli asirlari agar tavba qilib yana o‘z hollariga qaytsalar, o‘ldirmasman», dedilar.
Hazrati Ali Oyisha onamizni nodon kishilar axmoqliklari tufayli ranjitib qo‘ymasalar edi, deb qattiq tashvishga tushdilar. Ya'ni ular Oyisha onamizga har xil bema'ni ta'nalar qilib dillarini ranjitib qo‘ymasalar edi, deb tashvishga tushdilar. Kutilgan voqea yuz berdi. Shu sababli hazrati Ali Oyisha onamizni alohida bir xonaga kechqurun tushirib, ichiqoralarning ko‘zlaridan yiroq tursunlar, deya parda to‘stirib qo‘ydilar. Shunchalik ehtiyot choralarini ko‘rganliklariga qaramay baribir ba'zi nodon kaltafahm kishilar Oyisha onamizga har xil bema'ni gaplarni qilib dillarini og‘ritdilar. Juda qattiq ta'nalar bilan malomat etdilar. Ish bunday tus olganini ko‘rgan hazrati Ali buyruq chiqarishga majbur bo‘ldilar. Kimki Oyisha onamizni behurmat qilsa yoki u kishi sha'nlariga noloyiq so‘zlarni so‘zlasa, unday beadab kishi darra bilan uriladigan bo‘ldi. Hazrati Ali xusumatchilar bilan nihoyatda ochiq ko‘ngillikda edilar. Zero, u janob Talxa (r. a.)ning Mavlon ibn Hikam qo‘lida shikast yeb vafot topganliklarining xabarini eshitgan paytlarida juda ham qattiq alam chekdilar. Zubayr ibni Avom (r. a.) ning namoz o‘qiyotgan chog‘larida o‘ldirilganliklari xabarini eshitgan vaqtlarida hazrati Ali qattiq tovushda shunday dedilar: «Ibn Safiya aslo ko‘rqqan ham emas, laim ham emas edi. Lekin hozir nihoyatda xunuk xodda o‘ldirilibdi.» Zubayr hazratlarining qotillari bo‘lgan ibni Jurmuzdan Zubayrning qilichlarini berishni talab etdilar. Keyin u janobning qilichlarini qo‘llarida mahkam ushlagan holda «Mazkur qilich uzoq zamonlar Rasululloh allayhissalomning muborak yuzlaridan qudratlarini ketkizgan edi», dedilar. Jurmuzdan Zubayrni «Sen o‘ldurdingmu» deb so‘radilar. U: «Ha, men o‘ldirdim, endi buni mukofotini xohlayman», dedi. Hazrati Ali uning gapini eshitib, unga qarab: «senga do‘zax mukofot bo‘ladi», dedilar va o‘ldirishlikga amr etdilar. Keyin odamlarga qarab: «Abu Abdullohni Olloh rahmat qilsun. Men tahqiq Bashirannazir sallallohu alayhi vassallamdan ibni Safiyani o‘ldirgan kishining joyi do‘zax bo‘ladi, deb bashorat etganlarini o‘z qulog‘im bilan eshitganman», dedilar.
Oyisha onamiz hazrati Ali g‘alabaga erishganlaridan so‘ng: «Ey ibni Abu Tolib, qo‘lingga tushdik, endi o‘zing yumshoq ko‘ngillik ayla», dedilar. Hazrati Ali Oyisha onamizning gaplariga iltifot ko‘rsatdilar. Va odil muzaffardan ko‘ra kechiruvchi muzaffar g‘olibroq deb o‘yladilar.
Bir necha isyonchilar Oyisha onamizning himoyalariga sig‘indilar. Hazrati Ali ularga hech narsa qilmadilar, keyin Ali, ibni Abbosni Oyisha onamiz huzurlariga yuborib «endi ketsunlar», dedilar. Avval Oyisha onamiz «yo‘q, ketmayman», deb turdilar. Bir oz vaqt o‘tgach, Oyisha onamiz .ketishga rozi bo‘ldilar va «men Olloh xohlasa tezda uyimga ketajakman», dedilar. Basradan Madinaga qarab yo‘lga chiqdilar. Hazrati Ali Oyisha onamizga kattagana karvonni jihozlab berdilar va o‘n ikki ming dirham sovg‘a ham berdilar. Alining birodarzodalari bo‘lgan Abdulloh ibni Ja'far ham o‘z hisoblaridan beadad mol va pul ajratib Oyisha onamizga berishga taraddud ko‘rdilar. Keyin bu pullarni Oyisha onamizning oldilariga qo‘yib: «bular meni o‘z hisobimdan sovg‘a», dedilar. Hazrati Ali Oyisha onamizni hech bir narsadan kamsitmay, balki nihoyatda hurmat-ehtiromlarini joyga keltirdilar. Oyisha onamiz ketayotgan paytlarida kuzatuvchilarning o‘rtasida turgan Alini ko‘rib: «Ollohga qasamki, men bilan Alining o‘rtamizda avvalda ham hech qanday xusumat bo‘lgan emas. U mening oldimda eng yaxshi kishilardan hisoblanadi», dedilar. Hazrati Ali Oyisha onamizning gaplariga javoban: «Oyisha onamiz rost aytdilar, bizning o‘rtamizda hech qanday xusumat bo‘lgan emas. U janob payg‘ambarimizning dunyoyi oxiratda zavji muboraklaridurlar», dedilar. Hazrati Ali Abdul Qays qabilasidan 40 ta ayolga erkakcha kiyim kiygazib Oyisha onamizni to o‘z uylariga eson-omon yetib kelgunlariga qadar kuzatib borishlikni buyurdilar. Ular erkakcha kiyinishib Oyisha onamizning karvonlarini kuzatib yo‘lga tushdilar. Oyisha onamiz ularni ko‘rib erkak kishi deb o‘ylab, Ali meni obro‘imni to‘kibdi, deb achchiqlari chiqdi. Biroq Makkaga yetib borganlaridan keyin mazkur ayollar boshlaridan sallalarini olib yuzlarini ochganlaridan keyin ularning ayol ekanliklarini bildilar. Bu Oyisha onamiz ommaviy hayotda ishtirok etgan eng so‘nggi voqea bo‘ldi. Shundan keyin Oyisha onamiz toki vafot etgunlariga qadar uylaridan tashqarita chiqmadilar. Toat-ibodat-la mashg‘ul bo‘lib oliy darajaga yetgunlariga qadar yashab o‘tdilar.
Tarixchilarning juda ko‘plari Ali karamallohu vajxahu taraflaridan Oyisha onamiz (r. a.)ga qilingan ushbu go‘zal muomalani sharhlashga kirishib, shunday deb yozadilar: «Bu shunday go‘zal muomalaki, tarixda bo‘lgan bunga o‘xshash muomala eshitilmagan. Biror bir kitoblar sahifasida ham aks ettirilmagan. G'olibning mag‘lubga nisbatan qilmaydigan amalni xazrati Ali tomonlaridan qilinishi haqiqatda Abul Hasanayn karamallohu vajxahuning bir buyuk qalb egasi ekanliklariga dalolat etadi», dedilar. Biroq, mana shunday tabir-la sharh etuvchilar ushbu kabi hayronliklarini, qilingan amal oldida izoh etuvchilar ulug‘ payg‘ambar maktablarining ishtirok etgan shogirdlaridan biri bo‘lgan Ali ibni Abu Tolib kim bilan mana shunday go‘zal muomalada bo‘lganliklarini unutganga o‘xshaydilar. Axir, u janob ushbu kabi tarixda o‘xshashi bo‘lmagan muomalani Muhammad alayxissalomning sevimli ayollariga va Rasulullohning g‘ordagi yo‘ldoshlari hamda eng birinchi musulmon bo‘lgan Abu Bakr Siddiqning sadoqatli qizlariga nisbatan qilganlar.
 

TO'G'RI GAP

Juda ko‘p tarixchilar umumiy tafsilotlarga berilib ketib, Ali bilan Oyisha onamiz o‘rtalardagi xoliflik sabablarini bayon etishlikda gapni juda ham cho‘zib yuborib mubolag‘a darajasiga yetkazganlar. Ular shunday deb yozadilar: Ummul mo‘‘minin dillarida hazrati Aliga ya'ni erlarining amakivachchalariga nisbatan rashk aralash karoxiyat saqlar edilar. Zero, hazrati Ali Rasululloh alayhissalom oldilarida katta hurmatga ega va hamda eng sevimli qizlari Fotimai Zahroning erlari va mehribon payg‘ambarga odamlarning eng sevimlisi bo‘lgandilar. Oyisha onamiz qalb dardidagi nafrat bani Mustaqil g‘azotidan qaytganda yo‘lda Oyisha onamizga nisbatan zulm va dushmanlik sababi ila qilingan bo‘hton voqeasidan keyin yana ham ziyodalashgandi. Rasululloh alayhissalom Zayd ibni Xorisa hamda Umar ibni Hattobdan ushbu voqea to‘g‘risida qanday fikrdasiz, deb so‘raganlarida, ularning har ikkovlari «biz Oyishaga aslo biror xunuk ish sodir bo‘lganligini ko‘rgan emasmiz», deb javob berganlar. Ammo hazrat Alidan so‘ralgan chog‘da u janob ulug‘ payg‘ambarning yuzlaridagi alam asarini ko‘rib, Muhammad alayxissalom ado etastgan ulug‘ risolatga biror nuqson yetib qolishidan qo‘rqqanlari sababli Rasulullohga qarab o‘zlaridagi doimiy ochiq gapirish xislatiga binoan: «Yo Rasululloh, bundan boshqa ham ayollar ko‘p-ku» deb javob berganlar. Bu degan javoblarining ma'nosi, agar u kishidan shakllanayotgan bo‘lsangiz, qo‘yib yuboring-da, boshqasiga uylanib qo‘ya qoling, degani edi.
Ba'zi tarixchilar esa hazrati Ali Oyishaning xodimlarini oldirib kelib nima ish bo‘lganligini aytasan, deb ko‘rganlar. U xodima «Oyisha yosh, tajribasiz qizlar, gohida xamirni qorib turib uxlab qoladilar. Keyin esa qo‘ylar kelib yeb ketardi. Bundan boshqa Oyisha onamizning ayblari yo‘q», degan gapdan o‘zga churq ham etmadi, dedilar. Mana shu sabablarning har biri Oyisha onamiz dillarida yetarlicha ta'sirini qoldirgan edi. Oyisha onamiz qalblarida Aliga bo‘lgan bunday asarni dunyo ta'magirlari g‘animat bilib Usmon raziyallohu anhuni o‘ldirganlaridan so‘ng qo‘zg‘ab harakatga solib yubordilar Bunday qo‘zg‘ashni shaxsiy yoki yakka suratda emas, balki ommaviy suratda ancha jiddiy ravishda avj olishga erishdilar. Natijada o‘tgan voqea yuz berdi, dedilar.
Ba'zi bir rivoyatlarda esa bu hodisa quyidagacha tartibda aks ettirilgan: Bir kuni Rasululloh alayhissalom Oyisha onamiz oldilarida boshlarini egib turar, Oyisha onamiz esa muborak boshlarini yuvayotgan edilar. Yonlarida Ummul mo‘‘minin Ummu Salama esa xurmo bilan sutni aralashtirib har ikkovlariga taom tayyorlayotgan edilar. Shunda Rasululloh hazratlari birdan: «Men sizlardan biringiz dumli tuya sohibi, Havoib suvining itlarini xurdiradigan va natijada to‘g‘ri yo‘ldan toyadiganingiz qay biringiz bo‘ladi, bilolmayman», dedilar. Bu so‘zni eshitgan zahotlariyoq Ummu Salama taomdan qo‘llarini qo‘rquvga to‘la holda ko‘tarib, shoshilgan holda «men shunday bo‘lishdan Ollohdan hamda uning Rasulidan panoh tilayman», dedilar. Rasuli Akram hazratlari ularga qarab: «menimcha sizlardan bittangiz Havoib itlarini xurdirsangiz kerak,- dedilarda, kaftlari bilan Oyisha onaning orqalariga urib:- «Ey humayra, shunday bo‘lishlikdan ehtiyot bo‘ling», dedilar. Biroq Oyisha onamiz shunday bo‘ldilar. Ollohning taqdir sahifasiga yozganlarini bo‘lmoqligidan na ehtiyot qildirishlik va na ogohlantirishlik to‘sib qo‘ya oldi. Lekin mana shu rivoyatni aytayotgan kishilar bir narsani tashlab ketganlar, u ham bo‘lsa Oyisha onamiz vaqtiki mazkur makonga yetganlarida «ushbu suvning nomi nima?» deb so‘raydilar. Kishilar «Havoib suvi deb» javob berdilar. Ushbu javobini eshitgan Oyisha onamiz: «tezda meni bu yerdan olib ketinglar, Ollohga qasamki, men Havoib sohibasi bo‘lib qolaman», deganlar. Shu payt oldilariga singillarining o‘g‘li Abdulloh ibni Zubayr kelib, Islomda eng birinchi bo‘lib yolg‘ondakam guvohlikni berganlar. Ularning yolgon guvohliklariga ishonib, Oyisha onamiz ularga bo‘ysinib qolganlar. Natijada avvalda tarkib topgan taqdir yuz bergan. Bo‘lar ish bo‘lib o‘tgan.
Hazrati Alini ba'zi bir tarixchilar malomat etib shunday deydilar. Emishki hazrati Ali Usmon qotillarini hibsga olishda sustkashlik qilganlar. Halifalik mansabiga o‘ltirganlaridan so‘ng esa ishni o‘z holiga tashlab qo‘yishlari Oyisha onamizni qattiq achchiqlanishlariga olib keldi va Oyisha onamizni mazkur jinoyatchilarga nisbatan Islom jazo choralaridan chora qo‘llashlikni talab qilib chaqiriqda bo‘lishlariga olib keldi.
Din hamda toza vijdon egasi bo‘lgan tarixchi bunday ishni o‘zicha sharhlashdan tiyilishi kerak edi. Balki ahvolni o‘tmish tarixchilari tushuntirganlaridek tushuntirishlari zarurdir. Hazrati Ali Muhammad alayhissalomning amakivachchalari Fotimai Zahroning erlari, to‘rtinchi halifa, Badr va Husayn urushlarining qahramoni, Haybar qo‘rg‘onini shikastlovchi, Rasululloh alayhissalomga xijrat kechasi o‘z jonini fido etuvchi, bundan tashqari hisobsiz fazilatlarga ega bo‘lish bilan birga, butunlay ma'sum emaslar. U kishi Imom va Mujtahid, demak to‘g‘ri ijtihod qilgan bo‘lsalar, cheksiz ajrga ega bo‘ladilar va agar xato ijtihod etgan bo‘lsalar, unda bitta ajrga ega bo‘ladilar. Oyisha onamizning ham shu kabi juda ko‘p buyuk fazilatlari bo‘lgan. Bunday ishlarda to‘g‘ri hukm chiqarishlik mumkin ham emas, chiqarib ham bo‘lmaydi. Eng yaxshisi bunday holatda ishni g‘ayblarini biluvchi, yeru-osmonda hech narsa unga maxfiy bo‘lolmaydigan zotga topshirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Bunday mushkul shakli masalalarda fikr bildirishdan to‘xtab, ishni Olloh taolo va taborakka topshirishlikda juda katta hikmatlar bordur. Eng to‘g‘ri yo‘l ham shudir. Olloh talo karamallohu vajhahudan rozi bo‘lsun. Oyisha onamizdan ham rozi bo‘lsun. Har ikkovlarini Olloh uchun g‘azablanadigan havmlar mukofoti kabi mukofotlar ila mukofotlansun. Omin.

SAFIN VOQEASI
Hazrati Ali Jamal voqeasidan hanuz tinib-tinchimay turib yana yangidan Muoviya ibni Abu Sufyon Shom qo‘shnida hazrati Aliga qarshi dushmanlik uyg‘otib u zotga qarshi kurashga otlantirayotganligining xabari kelib qoldi. Muoviya askarlarga juda ham saxiylik bilan sovg‘alar ulashib o‘z tomoniga og‘dirib oladi. Ular ichida Aliga qarshi fitna shu darajada yurgiziladiki, hatto Ali Usmon (r. a.)ning xunlarini o‘z vaqtida olmaganlari yetmaganiday bunga qo‘shimcha ravishda hazrati Usmonni qatl etishda ishtirok etgan ibni Sabo' qo‘shinini o‘ziga birlashtirib olganligi uchun ham mas'uldir, degan da'voga ularda qanoat hosil qildirdi. Albatta, bunday mish-mishlar askarlar orasida o‘zining yomon ta'sirini ko‘rgazmay qolmadi. Mazkur mash'um xabar hazrati Aliga yetib ma'lum bo‘lgach, u janob Jarir ibni Abdullohni qo‘llariga maktub berib Muoviya tomonga jo‘natdilar. Maktubda muhojirlar bilan ansorlar hazrati Aliga to‘la quvvatlangan holda bay'at berganlarining xabari hamda Talxa bilan Zubayr bay'at etganlaridan keyin bay'atlarini buzganliklari va oqibatda Jamal voqeasida xunuk holatda o‘ldirilganliklarining xabari bayon etilib, oxirida esa Muoviyani hazrati Aliga bay'at berishlikka chaqiriq bilan tugatilgan edi. Hazrati Aliga bay'at qilmagan voliylardan yagona Muoviyaning o‘zi qolgan edi. O'zga barcha viloyat boshliqlarining hammasi bay'at berib bo‘lgan edi. Muoviya hazrati Alining maktublari qo‘liga tekkanidan keyin esa bir hiyla ishlatishlikni qasd etdi. Alining elchilariga javob berishni keyinga surib, «men yaxshilab o‘ylab olishim kerak», deb chalg‘itib o‘zi esa Amr ibni Osni chorlab maktub yozib yubordi. Maktubni olganlaridan so‘ng, Amr ibni Os Muoviyaning oldiga yetib keladilar. Muoviya Amrdan «hazrati Ali xususlarida nima qilishim kerak», deb maslahat so‘raydi. Amr ibni Os Muoviyaga: «Siz Alidan Usmonning qasosini talab eting, mabodo Ali bunga rozi bo‘lmasa, unda Aliga qarshi Shom lashkarlari yordamida urush oching», deya maslahat so‘raydilar. Ushbu rivoyatda aytilgan:
Amr ibni Os Muoviya Usmon to‘g‘rilarida hech narsa demay maslahat berganlar. Buni Ya'kubiy rivoyat etganlar. Bu rivoyatlardan qaysi biri to‘g‘riroqligi noma'lum. Biroq, hazrati Alining elchilari Muoviya qoshlaridan Muoviya Aliga qarshi Shom qo‘shnini tayyorlayotganligi xabarini olib kelganlar. Xabar mazmuni ushbu edi: Muoviya Shom askarlari ichida hamiyatni qo‘zg‘ashlik uchun Usmonning qonga belangan kuylaklarini hamda xotinlarining panjalarini Damashq minbariga bayroq qilib ostirib qo‘yadi. Askarlarga juda ko‘p sovg‘alar berib ularni o‘ziga og‘dirib olganidan so‘ng esa mana bu mazmundagi xatni ular ichida o‘qib eshitdirgandi. Go‘yo ular Usmonning o‘chini olish uchun jang qilar emishlar.
Hazrati Ali ham 37-hijriy yilning 25-shavval oyida to‘qson ming askar bilan birgalikda Safin degan joyga qarab yurdilar. Muoviya ham sakson besh ming askar bilan Frot daryosining sohiliga kelib tushdilar. Muoviya askarlari Ali askarlari bilan daryoning o‘rtasini to‘sib qo‘ydilar. Askarlar qarorgohlariga o‘rnashgandan ikki kun o‘tib hazrati Ali Muoviya tomonlariga elchi yubordilar. Muoviyani birlashishga, hamda Islom jamoatiga kirishlikka chaqiradilar. Muharram oyining oxirgi kuniga qadar ikki o‘rtada tinchlik shartnomasi tuzildi. Biroq ikki toifa o‘rtasida urush alangasini butunlay to‘xtatishlikka muvaffaq bo‘lolmadilar. Safar oyi kirib, o‘rtadagi shartnoma vaqti bitishi bilan ikki orada urush boshlanib ketdi. Jang benihoya qizidi. Shu paytda Ammor ibni Yosir Muoviya askarlarning bir qanchalariga to‘satdan hujum etib, ularning barchasini tig‘dan o‘tkazdilar. Bu ishni ko‘rgan Ali askarlari g‘ayratga kirib, dushmanlariga qarshi qattiq hujumga o‘tdilar. Muoviya askarlari sarosima ichida qoldilar. Agar shu vaqtda Amr ibni Os bir xiyla ishlatmaganda edi, albatta, Ali askarlari g‘alabaga erishgan bo‘lardilar. Chunki Muoviya askarlari chekinishga tushay deb qolgandilar. Biroq shu paytda Amr ibni Os qo‘llarida Kur'onni ko‘tarib Qur'on hukmiga itoat etishga har ikki toifani chaqirgan bo‘ldilar. Buni ko‘rib Alining askarlari o‘rtasida ixtilof paydo bo‘ldi. Iroqliklar «Ollohning kitobiga javob berishimiz kerak», dedilar. Hazrati Ali ularga: «Bu ish bir aldamchiliqdur, xolos, sizlar bunga ishonib naqd g‘alabani qo‘ldan chiqarmanglar. Ular bu bilan sizlarning birligingizga barbod bermoqchilar», deb tushuntirdilar. Biroq ular o‘z so‘zlarida mahkam turib olib, Alining so‘zlariga e'tibor bermadilar. Muoviyaning‘ chaqiriqlarini qabul etishimiz kerak, deb qattiq oyoq tirab turib oldilar. Sarkardalari Ashtar ibni Molikga urushni to‘xtatish to‘g‘risida hukm berib odam yuborishga hazrat Alini majbur qildilar. Ashtar ibni Molik g‘alabani qo‘lga kiritay deb turgan bir holida bunday hukm kelganini ko‘rib majburan urushni to‘xtatdi.

HAKAMLAR MUHOKAMASI

Ikki o‘rtadagi qonli urush tindi. Shundan keyin Ali Muoviyaning qanday fikrda ekanliklarini bilishlik uchun oldilariga elchi yubordilar. Elchi Muoviyaga hazrati Alining takliflarini yetkazdi. U quyidagi mazmunda edi: Bizlar ham, sizlar ham Olloh taolo kitobida buyurgan amriga imtisol ko‘rguzaylik. Sizlar o‘zingiz rozi bo‘lgan shaxsni yuboringlar. Bizlar ham o‘zimizdan odam yuboramiz. Keyin ularga Ollohning amriga binoan ish yuritishlarini topshiramiz. Muoviya bunga rozimiz deb javob berdilar. Muoviya o‘tkir siyosat yurgiza oluvchi Amr ibni Osni tanlaydilar.
Avvalda ham osongina aldangan Iroq ahli esa hazrati Alidan Abu Muso Ash'ariyni mazkur ishga vakil qilib tayinlashlarini qattiq turib so‘raydilar. Hazrati Ali ularga qarab: «Sizlar avvalda ham menga osiylik qiddingizlar. Endilikda keling, osiylik qilmanglar», deydilar va Jamal voqeasida Abu Musoning odamlarni o‘z holiga tashlab ketganliklarini hamda u kishi mohir quv odam bo‘lgan Amr ibni Osga nisbatan nihoyatda sodda, go‘l odam ekanliklarini ochiq suratda tushuntirdilar. Abu Muso Ash'ariy Amr ibni Os bilan so‘z yuritib to‘g‘ri xulosaga kelolmasliklarini ularga aytib, «shuning uchun men o‘z vakolatimni Abu Musoga topshira olmayman», dedilar. Biroq Iroq ahli o‘z so‘zlarida qattiq turib oldilar. Bu holni ko‘rib hazrati Ali ichlarida afsus va nadomat-la ularning ra'ylarini majburan qabul qildilar. Hazrati Ali to‘rt yuz kishidan iborat guruh bilan ularga bosh vakil qilib Abu Muso Ash'ariyni, Muoviya esa u ham shuncha odamga bosh vakil qilib Amr ibni Osni mazkur o‘ttiz sakkizinchi hijriyning ramazon oyida muhokama yurgizyshlik uchun Dumatil jandal degan yerga yubordilar. Bu yerda Abu Muso va Amr ibni Os o‘rtalarida davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan qattiq muhokama bo‘ldi.
Amr ibni Os Abu Muso Ash'ariyning har xil tilyog‘lama gaplar bilan aldashga kirishdi. Oxirida «aytgan gaplarimizni yozdirib qo‘yaylik», degan qarorga kelishdi. Ollohning kitobi hakam bo‘ladigan bo‘ldi. Ikki hakam Ollohning kitobiga binoan, qanday fikrga kelsalar, har ikki guruh mana shu ular ittifoq qilishgan fikrga yuradigan bo‘ldilar. Oxirgi ikki hakamning oxirgi yuzma-yuz uchrashadigan vaqti kelganda, Abdulloh ibni Abbos Abu Musoga qarab: Ey Abu Muso, sen agar o‘zingning kim ekanligangni unutsang xam, biroq, hazrati Aliga bay'at qilganlar Abu Bakrga, Umarga, hamda Usmonga bay'at qilgan kishilar ekanliklarini unutmagin. Hazrati Alida uni xalifalik mansabidan uzoqlashtiradigan hech bir xislat yo‘qligini, Muoviyada esa xalifalik mansabiga yaqinlashtiradigan hech bir xislat yo‘qligini esingdan chiqarmagin. Sen yana Amr ibni Osning xiyla tuzog‘iga ilinib qolmagin», deb qattiq tayinladilar. Ikki o‘rtadagi uchrashuv o‘sha yili ramazon oyida bo‘lib o‘tdi. Uchrashuvda Amr ibni Os Abu Musoni yumshoq so‘zlar, maqtovli gaplar bilan asta o‘zlari tomonga og‘dirib olishga kirishdi. Zero, Amr hech qanday munozaraga va gapning ko‘payib ketishiga tarafdor emasdi. O'rtada bir kotibni chaqirib olib, olib borilayotgan munozara bahsini yozib borishlikka ittifoq etdilar. Oxirida yozilgan maktub «Biz Alining Usmonni o‘ldirishlikda ishtirok etganlariga hujjat keltiramiz», degan so‘z bilan tugadi. Abu Muso «Bu ish Islomda yangalik bo‘ldi, bizlar bu yerga Muhammad ummatini Olloh tezda yana ahvolni sulhga keltiradigan bir ish qilishga yig‘ildik, dedilar. Amr ibni Os u kishidan «Bu nima deganingaz?» deb so‘radilar. Shunda Abu Muso: «Iroq ahli Muoviyani yaxshi ko‘rmaydilar. Shomliklar esa Alini do‘st tutmaydilar. Shunday bo‘lgach, biz har ikkisini mansabdan bo‘shatsak-da, o‘rniga Abulloh ibni Umarni tavsiya etsak», dedilar. Amr Abu Musodan bu gapni eshitib u kishining ra'yini to‘g‘irlashga qasd etdi. Abdulloh ibni Umarni saylanishiga qarshi chiqdi. Abu Musoga bir necha sahobalarning nomlarini aytib mana shulardan birlarini xalifalikka tavsiya etishlarini so‘radilar. Abu Muso Abdulloh, ibni Umardan boshqa kishini xalifalikka tavsiya etilishiga rozi bo‘lmadilar.
Amr, saxifaga har ikkovlari o‘z qo‘llarini qo‘yib imzo chekkanlaridan keyin taxlab qo‘ydilar. Keyin Abu Musoga bir necha xalifalikka nomzod etib nomlarini aytganlaridan so‘ng u kishi rozi bo‘lmagach, «xo‘p, o‘zingizni ra'yingiz nima?», deb so‘radi. Abu Muso Amr ibni Osga qarab: «Mening ra'yim har ikkovlarini ham mansabdan olib tashlash, keyin xalifalikka nomzod ko‘rsatib saylashlikni musulmonlar ixtiyoriga bersak, xohlagan kishilarini o‘zlariga xalifa etib saylab olsalar», dedilar. Amr bu gapni eshitib, «mening ra'yim ham sizning ra'yingiz kabidur. Demak, endi tashqariga chiqib odamlarga qarab «biz ittifoqga kelishdik», deb e'lon eting», dedi.
Shundan so‘ng Abu Muso o‘rnilaridan turib: «Mening bilan Amrning ra'yimiz bir ish ustida to‘xtadi. Umid etamanki, shoyad Olloh buning bilan Islom millatini hozirgi tang ahvolidan qutqazib najot baxsh yo‘lini ko‘rguzsa», Abu Musoning gaplarini Amr, to‘g‘ri aytayapti, deb tasdiqladilar. Keyin Abu Musoga qarab: «Ey Abu Muso, oldinga chiqing va odamlarga fikringizni ayting», dedilar. Abu Muso oldinga chiqib ketayotganlarida Abdulloh ibni Abbos orqalaridan yetib kelib, u kishini to‘xtatib: «Ey Abu Muso, gumonimcha seni Amr aldaganga o‘xshaydi, agar biror fikrda ikkovlaringiz qaror qilgan bo‘lsanglar, unda avval Amr chiqib so‘zlasin, keyin esa siz so‘zlang», dedilar, lekin Abu Muso ushbu nasihatga quloq solmay chiqib ketdilar. Odamlarga qarab: «Ey odamlar, men va Amr ibni Os, Ali bilan Muoviyani o‘z vazifalaridan olib tashlashlikka qaror qildik, Millatning o‘zi bu ishni ko‘rib chiqishga ittifoq etdik. Ular ichlarida o‘zlari sevgan va ishongan kishilarini o‘zlariga xalifa etib saylab olaversinlar. Men Ali bilan Muoviyani o‘z vazifalaridan bo‘shatdim», dedilar. Abu Muso so‘zlarini tugatib bo‘lgach, Amr ham o‘rnilaridan turib xalqqa qarab: «Ey odamlar, o‘zlaringiz eshittingizki, bu odam o‘zining sohibini ishdan bo‘shatdi. Men ham uni ishdan bo‘shatdim. Ammo o‘zimning sohibimni esa amalida qoldirdim. Chunki u Usmon tayinlagan voliylardandur, hamda Usmonning hukmlarini talabgoridur», dedi.
Kutilmagan bu gapdan so‘ng ikki o‘rtada qattiq to‘qnashuv bo‘ldi. Lekin vaqt o‘tgan edi. Abu Muso xijolat chekkanlaridan Makkaga qarab ketdilar. Shom ahli ham o‘z joylariga jo‘nadi. Xalifalikni Muoviyaga topshirdilar. Muoviya Shomga g‘alaba qilgan holida muzaffarona qadamlar bilan qaytib ketdi. Hazrati Ali esa o‘z askarlari oldida ularning ichida fasod oralagan holda qaytib ketdilar.
Mana shundan keyin askar ichida bir guruhi o‘zini «Havorijlar» deb atab bir-birlarini so‘kishib, ajralib chiqib ketdi. Islomdagi eng birinchi o‘zini «Havorij partiya» deb atagan guruhning ajralib chiqishligi yangi guruhlar paydo bo‘lishligining boshlanmasi edi.
Ular avvalda Aliga yordam uchun to‘plangan edilar. O'rtalaridagi chiqarilgan hukm shartnomasidan keyin esa, Alini tashlab chetga chiqib ketdilar. Ushbu guruh tarafdorlari Basra va Qufa aholisidan tashkil topgandi. Ular Ali askarlaridan ajralib chiqib o‘zlariga Abdulloh ibni Rasmiyni xalifa etib saylab oldilar. Ular o‘z ra'ylariga qarshi chiqqan yangi xalifalarni tan olmagan kishilarni o‘ldirishga kirishdilar. Usmon hamda Alini la'natlay boshladilar. Mamlakatda turli fasotlar qo‘zg‘ab har tomonga yoya boshladilar. Hazrati Ali ularni tinchitish uchun askarlarni qurollantirib jang qilishga majbur bo‘ldilar. Ularga qarshi urushib, ularni butunlay tor-mor keltirdilar. Keyin Ali askarlarini Shomga qarshi yurish boshlashga da'vat etdilar. Askarlar urushdan nihoyatda charchaganlari uchun Alidan bir oz vaqtga muhlat so‘radilar, hazrati Ali muhlat berdilar va «hammangiz o‘zingizni urushga tayyorlanglar hamda shomliklar bilan ishini bir yoqli etmaguncha hech kim o‘z ahli yoniga bormasun», deb buyruq berdilar. Lekin ular asta sekin bittadan bo‘lib Qufaga ketib qolish-di. Qarorgoh butunlay bo‘shab qoldi. Muoviya Ali askarlari ichida yuz bergan bunday parokandalikdan foydalanib Amr ibni Osni o‘zi tomonidan Misrga voliy etib tayinladi. Amr Misrga qo‘shin bilan borib uni o‘ziga bo‘ysindirdi, shundan keyin Muoviya Misrni butunlay Amr ibni Osga topshirdi. Misrga Ali tayinlagan voliylar bo‘shatildi.