MISR FUTUXOTI

17-18-yillarda Suriya tamom fath etib bo‘lingach, Amr ibni Os qo‘mondonliklari ostida 4000 ga yaqin askar Misr viloyatini fath etmoqqa kirishdi. Misr Vizant saltanatining qo‘li ostida edi.
Misrni rumliklar tomonidan qo‘yilgan hokim va rumlik amaldorlar boshqarardilar. 6 million xalqqa ega bo‘lgan Misr davlatini ozgina askar bilan qo‘lga kiritmoq uchun yurish boshladilar. Amr ibni Os g‘oyatda mohir va juda siyosatdon kimsa bo‘lganlar. Go‘zal siyosatlari bilan, Misrning yerli xalqini tez orada o‘z tomonlariga butunlay og‘dirib oldilar. Uzoq asrlar davomida rumliklardan jabru-jafolar ko‘rgan, og‘ir soliqlar azobini tortib kelayotgan Misr xalqi Islom askarlarining muomalalarini ko‘rishgach, ortiq qarshiliksiz sulhlar tuzishga kirishdilar. Amr ibni Os Misrning turli viloyatlarini ikki yil ichida birin-ketin qo‘lga kiritdilar. Ammo Misr davlatining asosiy shaharlaridan hisoblangan Iskandariya esa hamon rumliklar qo‘lida turardi. Rum sultoni Iskandariyaga dengaz orqali yordam kuchlari yuborib shaharni qo‘ldan chiqarmaslikka jon-jahdi ila harakat qilardi. Xalifa ibni Hattob yangidan 12 ming kishilik qo‘shin tayyorlab Amr ibni Osga yordamga jo‘natdilar. Yordam kuchi yetib kelgach, Amr ibni Os Iskandariya shahrini qamal qiladilar. Qattiq janglardan keyin Rum askarlari butunlay mag‘lubiyatga uchraydi. Bir qismi esa kemalarga o‘ltirib dengiz orqali Konstantinopolga, bir qismi esa ichki Misrga qochadilar. 20-yilda Misrni fath etilishi nihoyasiga yetadi.
Rumliklar har yili Misrdan 20 million dinor soliq olardilar. Amr ibni Os tuzgan sulh shartnomasiga ko‘ra esa misrliklar har yili arablarga 8 million dinor juz'ya beradigan bo‘ldilar. Amr ibni Os hozirgi Qohira shahrini o‘rnida Fustot shahriga asos soldilar. Olingan soliqlarning bir qismi ichki yo‘llar va ko‘priklarni tuzatish ishlariga ishlatildi. Misr fath etib bo‘lingach, Amr ibni Os Tarablis, Jazoir va Tunis tomonlarga ham yurish boshladilar.
Amr ibni Os Misrda 5 yil davomida voliy bo‘lib turdilar. Voliylik zamonlarida yuritgan siyosatlaridan Misr xalqi behad minnatdor bo‘lib qoldi.
Ba'zi bir tarixchilar Iskandariyadagi mashhur kutubxona Umarning buyruqlari bilan Amr ibni Os tomonidan o‘t qo‘yib kuydirib yuborilgan degan uydirmani yozganlar. Qadimgi nasroniy va arab tarix manbaalarida esa bu haqda hech qanday so‘z yuritilgan emas. Bunday tuhmatona gaplar 13-asr nasroniy tarixchilari tomonidan Islomga nisbatan xalq orasida nafrat uyg‘otishlik uchun to‘qib chiqarilgandi. Keyingi davrdagi tarixchilarning ham mana bu tuhmat gap asosini tarixiy hujjatlar yordamida tekshirib o‘tirmay to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z kitoblariga olib kirganlarini 18-asrning insofli nasroniy olimlari tan oldilar. Iskandariya kutubxonasining yondirilishi tarixiy manbaa jihatidan noto‘g‘ri ekanligani isbotlab chiqqan kishi ingliz tarixchisi Tsibbon (1734-1794) bo‘ldi. U o‘zining «Rum saltanatining inqirozi» nomli kitobida 13-asr tarixchisi Abul Farak tomonidan yozilgan gaplarga ishonmasligini bildirib, o‘z tomonidan bunga dalillar keltirdi. Shundan keyin insofli tarixchilar asta-sekin kelib manbaani tarixiy hujjatlar asosida haqiqatlashga kirishdilar. Nemis tarixchisi Fyodor Sheller (1776-1861) o‘zining «Tarixi umumiy» nomli kitobida Amr ibni Os tomonidan Iskandariya kutubxonasidan yondirilish masalasini gapirib kelib shunday deydi: «Bu qissaning butunlay uydirma bo‘luvida aslo shubha yo‘q. Chunki mashhur kutubxonaning asosiy bo‘lmasi imperator (sulton) Yulyan Misrga hujum qilgan vaqtida yondirilgan edi. Qolgan bir qismi esa Islom fathidan bir necha yil avval xarob bo‘lgandi. Avgus Myullerning (1848-1892) «Islom tarixi» nomli kitobida ushbu so‘zlar yozilgandur: «Umarning amri bilan mashhur Iskandariya kutubxonasi yondirildi, degan gap uydirmadur. Bunday xabar esa arab tarix manbaalarida va eski Rum tarix manbaalarida ko‘rsatilgan emasdur. Bu xabarni eng avvalo 13-asr tarixchilaridan biri so‘zlagandi. Buni tarixiy haqiqatga har jihatdan teskariligi ko‘zga tashlanib turadi. Iskandariya kutubxonasi Islomdan bir necha asr muqaddam imperator Fedosey (346-395) davrida Feofil tomonidan o‘t qo‘yib yondirilgandi».
20 juzdan iborat bo‘lgan «Katta qomus» kitobida Iskandariya kutubxonasi haqida shunday jumlalar bor: «Iskandariya Yulian tomonidan qamal qilingan vaqtida kutubxona yong‘in ichida qolgandi. Bu nuqson Antoni tomonidan qirolicha Kleopatraga hadya qilingan 20 ming jildlik kitob hisobiga to‘ldirilgandi». Milodning 389 yilida imperator Yulinus davrida yepiskop Patrik Feofilning qistovi bilan shaharning sharqiy qismi ichida kutubxona ham yondirilgandi. Bundan keyin omon qolgan asarlar uchun yangi kutubxona qurildi. Arablar Iskandariyani fath etishlaridan birnecha yillar muqaddam kutubxona Yulian tomonidan Konstantinopolga ko‘chirilgandi». Mana shular 13-asr tarixchilari tomonidan Umar ibni Hattobga va Amr ibni Osga chaplangan balchiqlarni yuvib tashlashga kifoya qilsa kerak.
 

HAZRATI UMAR VA HAZRATI ALI RAZIYALLOHU ANHUM

Abu Bakr (r. a.) xalifalik mansabiga bani Saqifa soyagohida muxojir va ansor sahobalardan bir guruhlari tomonidan saylan-gan paytlarida Ali ibni Abu Tolib (r.a.)ning bay'at berishdan bosh tortganliklari yuqorida yozib o‘tilgandi. Mazkur bay'at vaqtida Umar (r. a.) hazrati Alini bay'at berdirishga majbur qilganlari to‘g‘risida ham gap yuritilgan edi. Umar ibni Hattob (r. a.) ustlariga hokimiyat javobgarligi yuklangan paytida u janobning xalq o‘rtasida yuritgan ish uslublari Abu Bakr Siddiqning Umar to‘g‘rilarida o‘ylagan fikrlarini rostga chiqardi. Hazrati Umarni o‘z o‘rinlariga valiahd qilib qoldirmoqchi bo‘lganlarida kishilar kirib «Umar juda qattiqqo‘l, berahm», deyishgandi. Shunda Abu Bakr ularga qarab: «Agar Umar ish boshiga kelsa, albatta, qattiqqo‘lligidan asar ham qolmaydi, balki odamlarga eng mehribon va shafqatli kimsa bo‘lib qoladi», degandilar. Abu Bakrning mazkur gaplarini Umarning xalq orasida yuritgan muomalalari rostga chiqardi. Xalifalik mansabiga o‘ltirganlaridan keyin hazrati Alini o‘zlariga eng yaqin maslaxatchi hamda eng yaqin yordamchi qilib ola-dilar. Har qanday hukm chiqarishdan avval albatta hazrati Alining fikrlarini olardilar. Keyin Aliga muvofiq kelsa hukm chiqarardilar.
Rivoyatlarda aytilishicha, bir kishi Umarning oldilariga ayolidan «olti oyda tug‘ib qo‘ydi», deb shikoyat qilib kelgan ekan. Shikoyatini tinglagan Umar ayolga jazo bermoqchi bo‘libdilar. Shunda hazrati Ali: «Ey Umar, agar men sizga kitobullohdan hujjat keltirsam, albatta g‘olib bo‘lib chiqaman», debdilar. «Qanday qilib?» deb so‘rabdilar Umar. «Olloh taborak va taolo o‘z kalomi majdidida «homilasi va sutdan chiqishi o‘ttiz oy», degandilar. Keyin yana bir o‘zga surai muborakida esa «Onalar bolalarini ikki yil to‘la emizadilar, agar er shuni istasa», demishdur. Agar bir mazkur oyatda aytilgan ikki yilni avvaldagi o‘ttiz oydan olib tashlasak, olti oy qoladi. Demak, homiladorlikning eng ozi - 6 oy bo‘ladi», degan ekanlar. Alining ray'ilarini hazrati Umar qabul qilgan ekanlar. Hazrati Umar hazrati Aliga bo‘lgan muhabbatlarining isboti sifatida Fotimai Zahrodan bo‘lgan qizlariga uylangan edilar. Hazrati Alini bunchalik Umar oldilarida hurmat va e'tibor topishlariga sabab bo‘lgan hodisalar ko‘p o‘tgandi. Shulardan bittasini yozib o‘tamiz.
Hazrati Alining ustlaridan bir yahudiy Umarga shikoyat etib kelgandi. Umar hazrati Alini topdirib keladilar. Hazrati Ali kelgan vaqtlarida Umar Aliga qarab: «Ey Abul Hasan, da'vogaringizning oldiga borib turing»,- deydilar. Shunda hazrati Alining muborak chehralarida andak achchiqlanish alomati ko‘ringandi. Masala bartaraf etilib bo‘lganidan keyin Umar hazrati Alidan achchiqlanish sabablarini so‘raydilar». Men sizga «da'vogaringiz yonida turing», deganimga xafa bo‘ldingizmi?» deydilar. Islom odobi va adolati bilan bezangan Ali: «Ey Umar, men bunga emas, balki yahudiyni o‘z nomi bilan, meni esa hurmatli laqabim bilan chaqirganingiz uchun achchiqlandim, zero meni hurmatlab chaqirishingiz yahudiyning dilida adolatda hukm chiqarmog‘ingizga shubha paydo qilib qo‘ymadimikin, deya xavotirlandim», degan ekanlar. Ushbu javobni eshitgan Umar hayratdan chapak chalib: «Sizning xonadoningizdan payg‘ambar chiqqanligiga ajablanmasa bo‘laverar ekan», dedilar. Hazrati Umarning Rasululloh alayhissalom nabiralari bo‘lmish muhtaram Hasan va Husaynga qilgan muomalalariga kelsak, har qanday ta'rifu tavsifdan tashqaridur:
Fazl va Atoda o‘z o‘g‘illaridan ham yuqori qo‘yardilar. Bir payt oradan uch-to‘rt kun o‘tsa-da, hazrati Hasanni ko‘rmay qoladilar. Ko‘rishganlarida: «Qaerda yuribsiz, bir necha kundan beri ko‘rolmayman», deydilar. Hazrati Hasan hazrati Umarga qarab: «Men oldingazga kelayotgan edim. Yo‘lda Abdulloh ibni Umarni uchratdim. Mendan qaerga ketyapsiz», deb so‘radilar. «Amiral mo‘‘minin oldilariga», deb javob berdim. «Men,- dedilar Abdulloh,- Amiral mo‘‘mininni istab borgandim, biroq oldilariga kiritmadilar». Abdullohning gaplarini eshitib men ham orqamga qaytib ketdim», dedilar. «Ey Hasan, siz qaerdayu, Abdulloh qaerda: axiri Abdulloh sizdek bo‘la oladimi?» dedilar.
Hazrati Umar Rasulullohning ahli baytlariga hurmatlari juda ziyoda bo‘lgandi.
 

DAHSHATLI QOTILLIK

Bir millatga baxt bo‘lib tushgan narsa albatta ikkinchi millatga baxtsizlik bo‘lishligi tajribalarda isbot etilgandur. Shunga binoan arablar futuxoti zotan o‘z shaklida arablarga qanchalik yaxshiliklar keltirgan bo‘lsa, mag‘lub bo‘lgan Iroq va Eron davlatlariga inqirozni keltirdi.
To‘g‘ri, Umar ibni Hattob bosib olingan joylardagi yerli xalqlarga adolat va insof bilan hukmronlikda bo‘lgan bo‘salar-da, biroq mazkur davlatlardagi mansablaridan ayrilgan ayrim kimsalar ichlarida Islom hukmdoriga nisbatan qandaydir ichki adovatda uyg‘onishi tabiiydur. Eronning ko‘zga ko‘ringan hukmdorlaridan biri Bo‘lgan Xurmuzon urushda asir olinib Madinaga keltirilgan edi. U hazrati Umarga hiyla ishlatib o‘z jonini saqlab qolgandi. Bundan boshqa yana o‘z mulklaridan urush tufayli ajragan yana bir necha shaxs-lar Madinada yashab turardilar.
Bizzot bunday ichida adovati bo‘lgan kishilarning poytaxtda yashashligi siyosiy nuqtai nazaridan qaralganda ham durust tugal edi. Biroq hazrati Umar Islomdan biroz shikast yeb yaralangan bunday kimsalarni paytaxtdan chetga surmoqchi ham bo‘lgandilar. Lekin amalga oshirmagandilar. Mana shunga o‘xshash dillarida g‘araz bo‘lgan kimsalar bekituqcha to‘planib hazrati Umarni o‘ldirishga qaror bergandilar. Ular bu ishga Mug‘ira ibni Shubaning quli nasroniy Abu Lu'luani tezlardilar. Abu Lu'lua bir kuni hazrati Umarga shikoyat qiladi. Umar uning shikoyatini tinglab yaxshi tavsiyalarda bo‘ladilar. Biroq u hazrati Umarga bir necha: og‘ir gaplar bilan tahdid etadi. Adolatda nomdor bo‘lgan Umar qulning tahdidiga e'tibor bermay o‘tib ketaveradilar. Ammo Abu Lu'lua qatiy ishga kirishib bir xanjarini zaharlab tayyorlab qo‘yadi. Uldirishga qasd qilgan kuni ertalab u masjidga keldi. Tongi namozni hazrati Umar juda erta o‘qirdilar. Shundan foydalanib u masjidga kirib Umarning namoz boshlashlarini kutib, orqalariga yaqin joyda poylab turdi. Hazrati Umar namozga takbir aytib kirishlari bilan og‘ulangan xanjarni urdi. Bir necha marta sanchib ko‘p yerlarini yaraladi. Hazrati Umar «meni o‘ldirdi» ushlanglar!» deb qichqirdilar. Odamlar uni ushlashga urindilar. U bir necha kishini yaralab qochib ketmoqchi bo‘ldi. Lekin bir sahoba orqasidan kelib yiqitib oldilar. Qo‘lga tushganiga aqli yetgan Abu Lu'lua o‘ziga-o‘zi xanjar urib o‘ldirdi. Voqeadan faqat Umarning yaqinlarida turgan kishilar xabardor bo‘ldilar. Ortda turganlar esa Umar qiroatdan to‘xtaganlarida taajjubda «Subxonalloh, subxonalloh» deyishdi.
Abdurahmon ibni Avfni o‘rinlariga imom qo‘ydilar. Tezdan namozni tugatib Umarni uylariga olib ketshtsdi. Voqeani eshitgan ahli Madina qayg‘uga tushdi. Ko‘chalarda yig‘lab motam tutuvchilar ham bo‘ldi.
Umar uylariga keltirilgach, o‘g‘illarini chaqirib «menga kim qasd qilganini bilib kel» dedilar. O'g‘illari «Joningizga Abu Lu'lua qasd qildi ekan», deganida Umar «Alhamdullilloh, meni Ollohga sajda qilgan kimsa o‘ldirmabdi», dedilar. Darhol tabib chaqirtirdilar. Tabib kelib jarohatni ko‘rdi. Yaxshilab tekshirib chiqqanidan keyin Umarga qarab, «Qiladigan ishingizni qilib oling, jarohatingiz og‘ir», dedi.
Asxob hirom Umarning oldilariga kirib ko‘p taassuflar bildirardilar. Umar hazratlariga suiqasd xijratning 23 yili zulxijja oyining seshanba kuni ertalab bomdod namozi paytida bo‘lgan edi. Vafotlari ham shu kuni kechqurun bo‘ldi. Vafot et-ganlarida hazrati Umarning o‘ttiz-qirq dirhamga yaqin boyliklari qolgan bo‘lib, ustlarida 80 ming dirhamga yaqin qarzlari bor edi. Qarzlarini o‘z mol-mulklaridan to‘lashga, agar yetmasa qarindosh-urug‘larining mulklaridan to‘lashga tavsiya etdilar. Butun Arabistonni tilloga ko‘mib tashlagan hukmdordan qolgan boylik mana shu arzimas dirhamlardan iborat bo‘lgandi. Vasiyatlariga binoan chorshanba kuni Oyisha onamizning hujralariga Rasululloh va Abu Bakrning yonlariga dafn qilindilar. Janoza namozi masjidda o‘qildi, Suxayb Rumiy imom bo‘ldilar.
Hazrati Umarning xalifalik davrlari o‘n yilu olti oy bo‘lib, vafot etganlarida yoshlari 63 da bo‘lgandi.
Hazrati Umar jismonan o‘lgan bo‘lsalar-da, biroq Islom uchun Olloh yo‘lida kishilar baxtiyorligini istab qilgan xizmatlari tufayli xalq orasida nomlari yaxshilik va adolat timsoli sifatida yashab qoldi.
Inshoolloh kelajakda ham yashab qolajakdur!
Esang istar dilo umri farovon
Haqiqat yog‘iga qovrilgan ey jon!
 

XULOSA

Rasululloh sallallohu alayhi vasallam tomonlaridan arab jazirasida sof ilohiy qonunga binoan amal etadigan yagona hukumat barpo etilgandi. Hazrati Abu Bakr va hazrati Umar davrlarida esa mazkur hukumat ancha kengayib, ba'zi bir qo‘shni davlatlarni ham o‘ziga birlashtirib oldi, kuchli mamlakatga aylandi.
Rum va Eron saltanatlari asrlardan beri qo‘shni davlatlarni goh unisi-goh bunisi bosib olib hukm surib kelgandilar. Ularning yuritgan siyosatlari faqat mazkur bosib olingan yerlardan o‘z foydalariga soliq undirish, o‘z davlatlarining xazinalarini chetki tushumlar hisobiga ko‘paytirishdan iborat edi. Ular boSib olingan xalqlarni zo‘rlab o‘z qo‘llari ostida tutib turardilar. Rum va Eron amaldorlari qo‘sh ayvo» li saroylarda yashardilar. Tez-tez turli bazmlar uyushtirardilar. Bu bazmlarga behisob aqchalar sarflanardi. Bularning hammasi oddiy mehnatkash xalq hisobidan qilinardi. Saltanatlar qo‘l ostida yashovchi xalqlar zulm va zo‘ravonlik siyosatidan nihoyatda bezor bo‘lib, qalblari ularga nisbatan nafratga to‘lib ketgandi. Mana shuning uchun ular Islom askarlariga ortiq qarshilik ko‘rsatmay taslim bo‘lgandilar. Ular Islom hukmdorlarida misli bo‘lmagan adolat va oliyjanoblikni ko‘rganlaridan keyin Rum va Eron amaldorlari tomonidan xo‘rlangan oddiy xalqqa hech qanday ortiq qarshiliksiz shahar darvozalarini ochib bergandilar. Arablarga, Rum va Eron kabi kuchli va qudratli sanalgan saltanatlarga bir vaqtning o‘zida hujum qilib har ikki maydonda ham g‘alaba keltirgan narsa eng avvalo ilohiy ta'limot bo‘lgan Qur'on ko‘rsatmalariga hech qanday og‘ishmay tinchligu urush holatlarida amal qilganlari bo‘lsa kerak. Ular mazkur saltanatlarni bosib olib u yerdagi boyliklarni shaxsiy manfaatlari yo‘lida istaganlaricha foydalanishga imkoniyati bo‘lish uchun urush qilganlari yo‘q. Balki maqsadlari har qanday manfaatdorlikdan sof bo‘lgan holda mazkur sultonlar qo‘li ostida asrlardan beri «kishi-kishiga qul», degan tushuncha zulmi ostida ezilib xor bo‘layotgan Ollohning mushtipar bandalarini, «kishi-kishiga emas, balki hamma barobar yagona Ollohga qul», degan shiorni joriy etish uchun urush qilgandilar. Buning natijasida tabaqalanish zulmi, kishini-kishi tomonidan ezish, xo‘rlash, zulmi yo‘qolib, o‘rniga hamma umum huquqlarga ega va barobar bo‘lgan adolatli tuzum yuzaga kelardi. Tabaqalanish zulmi dunyo xalqlarini eng jirkanchli suratda uzoq asrlardan beri ezib kelardi. Mazkur zulmni xalqlar ustidan ko‘tarib tashlashlik uchun Islom, o‘zining «hamma yagona ota va onadan tarqalgan» degan oliy shiorni e'lon qilgandi. Demak, barchaning kelib chiqishi yeri bir bo‘ladigan bo‘lsa, tabaqalar ichidagi imtiyoz o‘z-o‘zidan barham topadi.
Ikkinchidan, qadimiy xalqlar orasida taqsimlash ham g‘ayri-qonuniy suratda bo‘lgandi. Bir hovuch makkor kimsalar umum boylikka egalik qilardilar. Qolgan mehnatkash xalq, mana shu boylikning hosil bo‘lishida asosiy xizmatni qilgan oddiy mehnatkash xalq esa hamma narsadan mahrum qolaverardilar. Bunday holatni go‘yo tabiiy deya, xudo tomonidan shunday bo‘lishligiga ishora etilgan deya diniy rahbarlar talqin etardilar.
Uchinchidan, davlatlar ichida amalda bo‘lgan qonunlar hech qanday adolatga asoslanmay balki ba'zi bir guruhlarning xohishlarini ifoda etardi. Natijada joriy qonunlar ham mehnatkashlarni ezish, ularni xorlashlikning bir turi bo‘lib qolgandi.
To‘rtinchidan, diniy tushunmovchilik tufayli xalqlar o‘rtasida paydo bo‘lgan turli xurofiy odatlar va bu xurofiy odatlarni din nomidan talqin etilishi sababli xalqlar ustiga juda ko‘p yomonliklar tushgandi. Olloh taolo o‘z payg‘ambarlariga yuborgan asl dinni kishilar o‘z xohishlari tomonidan qo‘shilgan xurofotlar butunlay qoplab olgandi. Natijada azizu mukarram bo‘lgan inson o‘zini-o‘zi hor qilib allaqanday jonsiz toshdan va yog‘ochdan yasalgan but hamda haykallarga, hatto oddiy xayvonlarga ibodat etib, talpinadigan bo‘lgandi.
Beshinchidan, xurofiy illatlar natijasi o‘laroq, olam va tabiat sirlarini to‘g‘ri ilmiy asoslar bilan sharhlab o‘rganishlik yo‘li to‘sib qo‘yilgandi. Oqibatda insoniyat tabiat sirlariga to‘g‘ri yondoshish orqali oshno bo‘lmay, balki allaqanday tagi yo‘q gumon va taxminlar qorong‘uligida shabko‘rdek kezardi.
Oltinchidan, odamlarni dunyoda yaralishliklarida maqsad va dunyodagi vazifalari nimadan iborat ekanligi to‘g‘risida har turli xurofiy fikrlar sababidan asosiy maqsad berkinib ketib, haqiqat anglashilmay qolgandi.
Yettinchidan, «Hamma narsani kuch hal qiladi», degan noto‘gri tushuncha xalqlar orasida hukmron bo‘lib qolganligi sababli, erkaklarga nisbatan nimjon bo‘lgan asllar jamiyatda butunlay nufuzlarini yo‘qotgandilar. Ular hech qanday, na shaxsiy va na ijtimoiy hukuqlarga ega bo‘lmay qolgandilar.
Sakkizinchidan, boshliqlar o‘z ustlariga xalq tomonidan yuklangan vazifani to‘g‘ri anglab yetmaganlari sababli, xalqlar esa boshliqqa nisbatan qanday mavqe'da ekanliklarini tushunishlikda chigalliklar sababli o‘rtada do‘stona mushtarak aloqa etuvchilarga emas, balki bir-biriga adovat saqlovchilarga aylangandilar. Dunyoda hukm surayotgan mana shu kabi holatlarni to‘g‘ri tushunchada tushuntirishlik uchun Olloh taolo va taborak Arab yarim orolida yashovchi Muhammad ibni Abdullohga vahiy yuborgandi. Mana shu ilohiy vahiyda bayon etilgan narsalarni yer yuzi xalqlariga yetkazishlikka taklif etgandi.
Eng birinchi sonda bayon otganimiz jins va tabaqalar tafovutini Islom, «hammangiz bir ota-onadan tarqalgansiz», degan shiori bilan, «arabning ajamdan, ajamning arabdan ortiqigi yo‘q, fazilat faqat taqvoda»; degan shiori bilan barham berishga kirishdi.
Ikkinchi sonda basn etilgan boyliklarni taqsimlashdagi adolatsizlikka Islom moldor kimsalarga qarata: «Ey moldorlar, sizlar men bergan boylikdan mahrum kimsalarga ham beringlar. Molini mening yo‘limda kambag‘al bechoralarga, yetimlarga, bevalarga bermay saqlab qo‘yganlar uchun qiyomat degan dahshatli kunda qattiq azoblar hozirlab qo‘yganman», degan tahdidli shiori bilan barham berishga kirishdi.
Uchinchi sonda bayon etilgan jabrona qonunlarini Islom: «Qonun chiqarishlik yagona Ollohning haqqi, hukm faqat Ollohga xos, havolaringiz xohishiga qarab qonunlar chiqarsangaz, hukmlar joriy etsangiz, unda sizlar zolimlar, kofirlar va fosiqlardan bo‘lasiz» degan shiori bilan barham bergani kirishdi.
To‘rtinchi sonda bayon etilgan hurofotlarga Islom: «Ey aziz insonlar, sizlar faqat o‘zlaringizni yaratgan ilohgagina ibodat etinglar», degan, «Ollohdan o‘zga narsalar zarar ham yetkazolmaydi, foyda ham yetkazolmaydi», degan, «hamma narsa Ollohning mahluqi» degan shiori bilan barham bergani kirishdi.
Beshinchi sonda bayon etilgan tabiat sirlarini noto‘g‘ri yo‘l bilan o‘rganishlikka Islom o‘zining «har bir narsani hujjatiga qarab qabul qilinglar, taxmin va gumonlar haqiqatni o‘zgartira olmaydi», degan shiori bilan barham bergani kirishdi.
Oltinchi sonda bayon etilgan odamlarni yaratilishi va vazifalarini ularga anglatish uchun Islom: «Sizlar faqat Ollohga ibodat qilish uchun yaratilgansizlar, yer yuziga xalifa, ya'ni Olloh tomonidan o‘rinbosar etilgansizlar. O'rinbosarlik sizlarga aynan har bir mavjudot haqqini adolatda ado etmog‘ingizni taqozo etadi. Tiriklik kunlaringizni yaxshi amallar bilan o‘tkazishingiz kerak, degan shiorni olg‘a surdi.
Yettinchi sonda bayon etilgan «kuch - hal qiluvchi omil», degan tushunchani Islom o‘zining «erkakka ham qilgan amallaridan nasiba bor, ayolga ham qilgan amallaridan nasiba bor», dsgan shiori bilan barham berish uchun kirishdi.
Sakkizinchi sonda bayon etilgan chigalliklarni barham berish uchun Islom o‘zining «hammangiz boshliqsiz va hammangiz o‘z qo‘l ostilaringizdagilardan javobgarsiz, Ollohga va uning Rasuli hamda o‘zlaringiz saylab qo‘ygan boshliqlarga itoat eting. Agar sizlarga qora, boshi tepakal qul boshliq etilsa, ichlaringizda kitobullohning amrini og‘ishmay amalga oshirsa unga itoat etinglar», degan shiorni e'lon etdi.
Yuqorida aytib o‘tilgan yuksak ta'limotlarni jahon xalqlari o‘rtasida, olamda ezilib yotgan afgor omma o‘rtasida qaror toptirishlik uchun, ularni asrlardan bsri o‘rab olgan zulm, jabr, adolatsizlik zanjiridan xalos etishlik uchun, zolim, mustabid, xohishparast hokimlarni va ularga hamtavoq bo‘lgan, o‘zlarini diniy arboblarimiz, deb atagan kishilarning qo‘llaridan xalqlar taqdirini hal qilishlik sultasini olib uni haqiqiy egasi bo‘lgan Ollohga topshirishlik uchun jihodlar qilingan. Arab saltanatini Rum va Eron saltanati o‘rnida barpo etishlik maqsadida emas, balki umum jahon afgor ommasiga o‘z huquqini o‘zi belgilashlik, ozodligini berishlik uchun jihodlar qilingan. Islomiy jihodlar bilan o‘zga xalqlar olib borgan urushlar o‘rtasidagi asosiy farq mana shulardan iborat.
Hozirgi kunda oddiy bir shahar hokimining uyi taftish etilganda, noqonuniy suratda jamg‘arilgan millionlab pullar chiqayotgan bir onda, butun Islom davlatining umumrahbari bo‘lgai xalifalar vafot topishgan vaqtida qoldirishgan boyliklari bo‘yinlaridagi qarzlari bo‘lgan, xolos. Ular ham agar o‘zga rahbarlar kabi g‘amlari mol jamgarish bo‘lganida edi, albatta, bunday imkoniyatga ega edilar. Lekin ulardagi iymon, xalqlarga bo‘lgan haqiqiy muhabbat, Ollohga bo‘lgan muhabbat har qanday o‘tkinchi narsalar muhabbatidan yuksak bo‘lgandi. Ular boyliklarga umum mulki dsb, Olloh - umum insoniyat mushtarak holda o‘z ehtiyojini qondirish uchun boyliklarini yaratgan degan, ko‘z qarashda bo‘lgandilar. Ular boylikni taqsimlab turganlarida kichkina bolalari og‘ziga solib olgan bir dirhamni ham zo‘rlab olib qo‘ygandilar. Zero, Umar umummushtarak molda bir dirham ham ortyqcha, o‘zgalarlan haqqi yo‘q, dsgan ko‘rsatmaga ishora qildilar.

BIRINCHI XALIFA ABU BAKR SIDDIQ (Raziyallohu anhu) DAVRLARI

Abu Bakr Siddiq, raziyallohu anhu fil yilidan ikki yilu to‘rt oydan so‘ng tug‘ilganlar. Rasululloh alayhissalomdan ikki yoshu to‘rt oylik kichkina edilar. Rasululloh alayhissalom ul janobning rostgo‘yliklari, omonatdorliklari hamda Isro va Me'roj hodisasini eng birinchi bo‘lib tasdiqlaganliklari uchun Siddiq deb nom qo‘ygan edilar. Ya'ni, Rasulu akrom hazratlari janobni rostgo‘ylarning rostgo‘yrog‘i degan yuksak sifat bilan oliy maqom darajasiga ko‘targandilar.
Yahudiylar Rasululloh alayhissalomdan Isro voqeasini eshitgan so‘zlariga ishonmasdan, Abu Bakr huzurlariga keladilar. «Sohibingiz mana shunday deyapti, siz shunga ishonasizmi?» - deb so‘raydilar. Shunda Olloh va Rasulining do‘sti, Islom ravnaqi yo‘lida butun borlig‘ini fido etuvchi zot bo‘luvchi Abu Bakr makkor yahudiylarga shiddat-la qarab: «Agar bundan ham boshqa ajabliroq narsalarni Rasululloh hazratlari aytsalar men ko‘nglimga zarracha shubha va shak keltirmagan holimda hech bir to‘xtovsiz darhol tasdiq etaman», dedilar, Ushbu kundan boshlab Islom jon fidosining taxalluslari laqablari Siddiq bo‘lib qoldi. Qiyomatga qadar, inshoolloh, shunday bo‘lib qoladi.
Olloh Kalimasining yuksalishi yo‘lida sof niyatli, xolis ixlosda xizmat qiladigan har bir muxlis mo‘‘minning nomi albatta jahon ayvonida mana shunday yuksak fazilatli nomlar qatorida avlodlar qalbiga muhrlanib, to qiyomatga qadar unutilmay qolajakdur. Nodonlik va nafosatsizlik, befarosatlik kasalligiga yo‘liqqanliklari sababli OLLOH kalimasining yuksalish yo‘llariga g‘ov solishga behuda chiranib urunuvchi badbaxtlarning nomlari esa asrlar osha la'nat tamg‘asiga uchrab avlodlar nafratiga sazovor bo‘lajakdur.
Bu ikki yo‘ldan birini o‘zingiz tanlab olavering, misollar esa atrofingazda qalashib yotibdi.
 

ISLOMDAN AVVALGI HAYOTLARI

Abu Bakr (r. a), Makkada o‘sib ulgayganlar. Balog‘atga yetganlaridan keyin Makka ahlining odatiga ko‘ra savdogarchilik bilan shug‘ullanganlar. Johiliyat zamonida ham Abu Bakr (r. a.) to‘g‘riliklari, sharifliklari, xushxulqlari, murosago‘yliklari bilan xalq ichida tanilgan edilar. Abu Bakr hazratlari aslo araq ichmagan edilar. Araqni o‘zlariga o‘zlari xarom etgandilar. Bunga sabab bo‘lgan voqeani tarixchilar quyidagicha ta'riflaydilar:
Bir kuni Abu Bakr mast bo‘lib uchib qolgan odamning yonidan o‘tib ketayotgan edilar. Qarasalarki, mast kishi siydigiga qo‘lini tiqib yuziga surtayotibdi. Bunday jirkanch manzarani ko‘rib behad nafratlangan holda, «Men aslo bunday noma'qulchilik qilmayman», deb o‘zlariga so‘z bergan ekanlar. Mana shundan keyin hatto bir tomchi ham tatib ko‘rmaganlar.
Tarix bizga u janobning butlarga aslo sajda qilmaganliklarini ham hikoya etadi. Otalari bir kuni u janobni olib, ahli Makka odatiga ko‘ra, butlarga sajda qilmoqlik uchun Ka'baga borgan ekanlar. Keyin katta butni ro‘parasiga olib kelib «Mana, shu sening ilohing bo‘ladi», deb uzlarini yolg‘iz qoldirib ketgan ekanlar. Otalari nari ketgach, u janob butning yoniga yaqin borib, «men ochman, to‘yg‘iz» debdilar. Butdan sado chiqmagach, yana «men yalang‘ochman, kiyintir», debdilar. But esa jim, serrayib turaveribdi. Buni ko‘rgan Abu Bakr yerdan katta bir toshni olib butning yuziga qarab otibdilar-da, hech narsaga qaramay yugurgancha tashqariga chiqib ketibdilar. Shundan keyin aslo butlarga sajda qilmagan ekanlar.
Quraysh qabilasi u janobni rostgo‘yliklarini, ochiq-ko‘ngalliklarini bilganlari sababli juda yaxshi ko‘rardilar, xurmat qilardilar. Janobda mujassam bo‘lgan yuksak insoniy fazilatlar qurayshlar qalbida o‘zlariga nisbatan muhabbatni paydo qilgan edi. Johiliyatda Abu Bakr harir savdosi bilan mashhur edilar. Bundan juda katta foyda ham ko‘rardilar.
Rasululloh hazratlari bilan o‘rtalarida ayrilmas do‘stlik aloqasining barqarorligaga asosiy sabab - har ikki janobning yuksak sifatlarda hamohang bo‘lganliklari edi, Yoshlari qariyb tengdosh, hovlilari hamsoya, o‘zlari esa omonatdorlik va rostgo‘ylik sifatlari bilan bezanganliklari sababli johiliyat zamonida, Rasulullohga payg‘ambarlik kelmasdan avval ham ul janoblar bir-birlariga yaqin edilar.
 

ISLOMGA KIRISHLARI

«Xiro» g‘orida Rasululloh hazratlariga vahiy nozil bo‘lib, Jabroil alayhissalom «Siz Rabbil olamin tomonidan yuborilgan payg‘ambarsiz», deb xabar bergan zahotlariyoq tezdan Xadicha onaning oldilariga kelganlar va mazkur xabarni aytganlar. Xadicha ona o‘shal ondayoq hech bir ikkilanmay, imon keltirganlar. Qalblariga qo‘rquv ketar-ketmas, Rasululloh hovlilaridan chiqib Baytullohni tavof qilgani borayotganlarida yo‘lda Abu Bakrni uchratganlar. Rasululloh hazratlari Abu Bakr raziyallohu anhuga Islomni arz etganlar. Hazrat ham xuddi Xadicha ona kabi hech bir ikkilanmay, darhol tasdiqlab, qabul qilganlar. Bu to‘g‘rida so‘ralgan paytida, «Men Muhammadni aslo yolg‘on gapirganligini bilgan emasman. U janob yuksak omonatdorliklari, husnu xulqlari sababidan payg‘ambarlikka loyiq zotlar», deb javob bergandilar. Shu tufayli Rasululloh hazratlari u janob haqlarida shunday degandilar:
- Men kimni Islomga da'vat etsam bir oz to‘xtalar, taraddudga tushar edi. Abu Bakr esa men arz etgan chog‘imda hech qanday taraddudsiz darhol qabul qilgandur.

RASULULLOH ALAYHISSALOM BILAN BIRGA BO'LGANLIKLARI


Abu Bakr Siddiq (r,a.), Rasululloh alayhissalom bilan Islomni e'lon qilgan kunlaridan boshlab doimo birga hamsuhbat bo‘lganlar. U janob qurayshlardan va boshqa nodonlardan juda ko‘p izo jafo chekkanlar. Boyliklari ham, nasablari ham, xalq orasida tutgan o‘rinlari, e'tiborlari ham, xushxulqlari ham qurayshlarning izosidan qaytara olmagan. Islom diniga birinchilardek musharraf bo‘lganliklari Rasulullohning eng yaqin hamkorlaridan bo‘lganlari sababli qurayshliklar u janobga har turli izo jafolarni yetkazganlar. U janobning Rasulullohning juda ko‘p o‘rinlarda mushriklardan mudofaa qilganliklari tarix kitoblarida bitilgandur, U janob Rasulullohni himoya qilish yo‘lida mushriklar izosidan zarracha qo‘rqmay, jafolarini pisand etmay, jonfidoliklar etganlar. Siyrat kitoblarda bu haqda quyidagi voqea bayon etilgan.
Quraysh mushriklari baytulxaramdagi Ismoil hujralariga to‘planishib o‘zaro suhbat qurganlar. Gaplari asosan mana shu xususda bo‘lgan:
- Biz hanuzgacha bu kishi kabi o‘zidan juda katta ketgan odamni ko‘rgan emasdik. Mana bu odamning o‘z qavmiga yangiliklar kiritgani kabi biron kishining yangaliklar kiritib fitna qo‘zgaganini ham bilmaymiz. Endi u dinimizni ayblamoqda, aqlimizni kamsitmoqda, olixalarimizni esa obro‘sizlantirmoqda. Boshimiz qotib, nima qilishni ham bilolmay qoldik.
Mushriklar shunday deb turgan paytlarida Rasululloh hazratlari behosdan kirib kelib, rukn oldiga yetib qoladilar. Ularning yonlaridan o‘tayotganlarida ular axmoqona so‘zlar aytib Rasululloh hazratlarini masxaralashdi. Rasululloh hazratlari tavof qilib bo‘lgach, yana ularning oldilaridan o‘tadilar. Mushriklar beandisha gaplarini yana takror aytishadi. Shunda Rasululloh hazratlari ularga qarab: «Ey, quraysh jamoalari, men sizlarga qurbonlik keltirdim», deydilar. Odamlar biror narsa deb javob berishga yarolmay jim bo‘lib qolishadi. Keyin tarqalib ketishadi. Ertasiga yana to‘planishib, kechagi bo‘lib o‘tgan gaplarni eslashadi. Shunda bittasi o‘rnidan turib, ularga: «Ey, qurayshlar, kecha uni yo‘qligida rosa chaynadinglar. Oldingizga kelganida esa lom-mim deyolmay qoldinglar-ku?» dedi.
Ular suhbatlashib turgan onlarida Rasululloh hazratlari baytulxaramga adl qadamlar bilan kirib keladilar. Shunda ular janobi sarvari olamga har tomondan itday tashlanib, «senmi hali bizga falon-falon gapni aytgan», dsb so‘roqqa tutadilar. Sarvari koinot dadil «Ha!» deb javob berganlaridan so‘ng oralaridan bittasi belbog‘ini yechib Rasulullohning muborak bo‘yinlariga solib bo‘g‘moqqa boshlaydi. Bu holni ko‘rgan Abu Bakr ularning oldiga tezlik bilan yetib keladilar. Ularga qarab: «Qanday badbaxt kishisizlar! Axir «rabbim - yagona olloh!» degan kimsani bekordan-bekorga o‘ldirmoqchimisizlar?!»- deydilar. Ular endi Abu Bakrga tashlanib, uzun soqollaridan tortqilab, urmoqqa boshlaydilar. Ular hech ayamay rosa do‘pposlab, urib azob berishadi. U janob uylariga boshlari yorilgan holda, og‘riq zo‘ridan aziyat chekib, arang yetib keladilaru hushlaridan ketib qoladilar. Ancha vaqt behush bo‘lib yotadilar. Hushlariga kelgach, birinchi savollari «Rasulullohning ahvollari qanday?»- deb so‘rashlik bo‘ladi. «Yaxshi» deyishlariga ham qanoat qilmay, ko‘ngillari xotirjam bo‘lmay, onalariga va yana bir qo‘shnilariga suyanib Rasulullohning hovlilariga yo‘l oladilar. Rasululloh alayxissalomning nodonlar qo‘lidan eson-omon qutulganlarini ko‘rib, xursandliklaridan o‘zlarini tutib turolmay Rasululloh hazratlarini quchoqlab oladilar.
Ha! Islom yuksalishi yo‘lida mana shunday jonfidoliklar ko‘rguzishgandi! Olloh yo‘lida jonlari o‘zlariga hech qanday qiymatsiz tuyulgandi. Ular jonlarini aziz bilib, uzoq tinch yashab yuraylik, deb quyon yuraklik qilishmay, «bizning hayotimizdan ko‘ra olloh kalimasining yer yuzida o‘rnashib oliy bo‘lishligi qiymatliroq, muhimroqdir», deb bilishgandi. Zero, ular insoniyatni jon-dillaridan sevadigan, unga yaxshilikni xolis dil bilan istaydigan yuksak ong egalari, ko‘zi ochiq kimsa edilar. Shuning uchun narsalar qiymatini baholashda xatoga hech yo‘l qo‘yishmagandi. Harakatlari zoe ketmadi. Nomlari abadiyat taxtasida hurmat-ikrom martabasiga yozilib qoldi.
 

OLLOH YO'LIDA QILGAN SARFLARI

Abu Bakr Siddiq (r. a.), o‘zlarining sodiqlaridan, sevikli habiblaridan bir nafas ham ajralmay, uzoqlashmay, doimo birga bo‘lishga harakat etardilar. Faqat bir narsa oldi-sotti qilgani biror yoqqa borganlaridagina biroz fursat ajralishga majbur bo‘lardilar. Ishlarini bitkazgach, tezdan yana do‘stlarining yonlariga qaytib kelardilar. O'zlarida bo‘lgan bor narsalarini xoh arzon, xoh qimmat bo‘lsin, din g‘alabasi yo‘liga ayamay sarf etardilar. Bir kuni Umay ibni Xalaf ismli kofirlar sardori Bilol ibni Rabboh degan xabash qulni Islom dinidan qaytarish uchun azoblayotganini, qumloq sahroga olib chiqib qaynoq qumlarga yotqizib ustlariga og‘ir toshlarni bostirib qiynayotganini ko‘rdilar. Berilayotgan azob qulning faqat iymonini ziyoda qilardi xolos. Shunchalik qiynoq va azoblar chekib turgan paytida ham og‘zidan yagona «AHAD», «AHAD» degan so‘z chiqardi, xolos. Abu Bakr, Umayya shaytondan Bilol ibni Rabbox raziyallohu anhuni katta pul barobariga sotib oladilar. Keyin esa Olloh uchun va rabbil olamin hidoyat qilib yo‘llagan Islom muhabbati uchun uni ozod qilib yuboradilar.
Umar ibni Hattobning Zamir Rumiya ismli cho‘rilari bo‘lar edi. U ayol Umardan avvalroq Islom diniga musharraf bo‘lgandi, Hazrat Umar uni qattiq qiynab, juda ko‘p martaba urganlari natijasida cho‘rining ko‘zlari ko‘r bo‘lib qolgandi. Ammo shu holatida ham rabbil olamin ko‘rsatgan yo‘lidan chetga toymagandi. Ko‘zidan ajralsa-da, iymonidan ayrilmagandi. Abu Bakr bu cho‘rini sotib oladilar. Keyin esa ollohning rizoligi yo‘lida ozod etib yuboradilar. Cho‘rining kuzlari ojiz bo‘lib qolgan paytda qurayshlar, «mana bu mochag‘ar Lot va Manotning qarg‘ishrga qoldi», deb gap-so‘z yuritgandilar. Ularga qarab baxtli ayol shunday degandi:
- Bu gaplaringiz behuda. Lot va Manot hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi ham. Mening mehribon rabbim esa hamma narsaga hatto meni ko‘zimni qayta ochib qo‘yishga ham qodirdur!
Ertasiga tong otganda ollohning marhamati tufayli ayolning ko‘zi qayta ochilib yorug‘ dunyoni yana ko‘rishga muyassar bulgandi. Qurayshlar buni kurib, bu Muxammad ibni Abdullohning sehridan bo‘lgan ish degandilar. Qurayshlar yolg‘on aytgandilar, buyuk Olloh esa rost aytgandi.
Abu Bakr Siddiq (r. a.) faqat mana shu ikkovlariiigina ozod etib qolmagandilar. Balki Omir ibni Fuxayrni, Ummu Unaysni va Abr ibni Juminaning joriyasi bo‘lgan ikki qizni ham va bulardan boshqa yana qancha-qancha kishilarni ozod etgandilar. Shunchalik ko‘p mollarini Olloh yo‘lida sarflaganlari sababidan hatto Olloh taolo u janob haqlarida oyat nozil qilgandi. Mazmuni: «Kimki bersa va taqvo qilsa, Islomni tasdiq etsa bas, biz uni skonlikka yo‘llab qo‘yamiz».
U janob mana shu martabaga loyiq bo‘lganlar. Islomga dohil bo‘lgan vaqtlarida boyliklarining qiymati qirq ming dirhamga yetgandi. Mana shu ulkan boylikdan Madinaga xijrat etayotgan paytlarida faqatgana besh ming dirxam qolgandi, xolos. Boshqasini Olloh dinining g‘alabasi yo‘lida sarf etib yuborgandilar. Rabbilariga yo‘liqqan onlarida esa yonlarida hech qanday boyliklari xam kolmagandi.

MADINAGA HIJRATLARI

Sayyidino Abu Bakr Makkada Rasululloh sallallohu alayhi vasalam bilan doimo birga turdilar, Xabash viloyatiga ko‘chib boruvchilar ichida bormadilar. Bechorahol musulmonlar Makka mushriklarining izosi nihoyatda qattiq tus olgan paytda Xabashga ko‘chib ketishganda ham Abu Bakr Makkada qoldilar. Dastlab ko‘chib ketmoqchi ham bo‘lgandilar. Biroq, yo‘ldan tez qaytib kelib, Makkada o‘zlarini butunlay Islom yo‘liga baxsh etdilar. Kishilarni islom yo‘liga va diniga hormay-tolmay chaqirdilar. Mehnatlari evazi o‘laroq Makka atroflaridan bir necha guruh Abu Bakr qo‘llarida Islomga musharraf bo‘ldilar. Usmon ibni Affon, Abdurahmon ibni Afa, Zubayr ibni Avom, Talxatubni Ubaydulloh, Sa'd ibni Abu Vaqqos va bulardan boshqa yana qancha-qancha Makka ahlining atoqli kimsalari Abu Bakrga ishonganlari va u janobning faqat to‘g‘ri yo‘lga da'vat etishlariga amin bo‘lganlari sababli, chaqiriqlariga labbay, deb javob berdilar. Islom dinini qabul qildilar.
Quraysh kofirlarining musulmonlarga nisbatan zulmlari kuchaygan va sohibi-da'vat sallallohu alayhi vasallam aqaba bay'atidan keyin da'vatlarini keng yoyish uchun Madinada osoyishtalik va tinch joy topganligidan so‘ng musulmonlarning Makkada quraysh mushriklaridan haddan ziyoda izo jafolar chekayotganlarini ko‘rib, ularga bemalol ibrat qilish imkoniyatiga ega bo‘lish hamda dinlarining asosini kenglikka yoyishga erisha olishga sharoit yaratish uchun Madina shahriga ko‘chib borishlariga ruxsat etdilar. Juda ko‘p musulmonlar Makkadagi yer-suvlardan, hovli-joylaridan ba'zilari esa boyliklaridan xam kechib Madinaga ko‘chib ketishdi. Makkada juda oz musulmonlar qolishdi. Shular qatorida Abu Bakr ham hanuz jo‘nab ketmagan edilar. Ustozlari va yo‘l ko‘rsatuvchilari bo‘lgan Muhammad alayhissalom huzurlariga kelib birodarlari va hamkorlariga ergasharoq Madinaga ko‘chib borishlikka ruxsat so‘radilar. Shunda Risolat panoh sallallohu alayhi vasallam: «Kutib turing, shoyad Olloh subxonahu vataalo sizga biror yo‘ldoshni belgilasa», dedilar. Hazratning gaplarini eshitib Abu Bakr sohibin nazir va bashir janoblarining o‘zlari ushbu tarixiy safarda hamroh bo‘lishliklarini his etdilar. Rasululloh alayhissalom har kuni kechqurun Abu Bakrning hovlilariga borardilar. U yerda ko‘p vaqtlarini o‘tkazardilar. Quraysh mushriklari esa o‘zlarining majlisxonalariga to‘planib bu janob taqdirini nima qilish tug‘risida bosh qotirardilar. Mana u Madinada o‘zini qo‘llab-quvvatlovchi yordamchilarga ega bo‘ldi, juda ko‘p safdoshlari Madinaga ko‘chib borib o‘rnashdi. Endi nima qilishim kerak?» deya tinmay kengashlar o‘tkazishardi. Mana shu majlislarida shayton boshliqlaridan bo‘lgan bir iblisi la'in, ularning hozir qanday qaror qabul qilishlarini kuzatib turardi. Ular turli takliflarni o‘rtaga tashlashdi. Shaytonsifat chol esa hammasini rad etaveradi. Oxiri munfiqlar sardorlaridan bo‘lgan Abu Jahl o‘rnidan turib majlis a'zolariga har bir qabiladan bittadan qonxo‘r yigitlarni atrofdan taklif etdi. Abu Jaxlning rejasi bo‘yicha, bu qonxo‘r yigitlar Rasululloh eshiklari yonida payt poylab, ertalab Rasululloh odatlariga binoan, masjidga namoz o‘qimoq uchun hovlilaridan chiqqanlarida birdaniga tashlanishlari, hazratning aziz jonlariga qasd qilib, o‘ldirmoqlari zarur edi. «Shunday qilinsa,- dedi u la'in,- Muhammadning qoni butun qabilalarga tarqalib ketadi, natijada Abu Mannof urug‘i majburan xunbahosini olishdan o‘zga chorasi qolmaydi». Ushbu taklifdan Iblis benihoya shodlandi va uni qo‘llab-quvvatladi. Shundan keyin tayyorgarlik ko‘rishga kirishdilar. (Ular ham tadbir ko‘rdilar, Olloh ham tadbir ko‘rdi. Olloh eng yaxshi tadbir ko‘ruvchidir!) Olloh subhonahu o‘z payg‘ambarini kofirlar qilayotgan yashirin xiylalaridan xabardor etdi va Madinaga xijrat etmoqliklariga amr qildi. Safar yo‘llarini Olloh subhonahu ko‘rsatib berdi. Shundan so‘ng Rasululloh alayhissalom darhol Abu Bakrning hovlilariga jo‘nadilar. Borib xabarni aytdilar. «Safarga tayyorgarlik ko‘ravering», dedilar. Abu Bakr (r. a.) esa allaqachon safar jabduqlarini tayyorlab, ikkita nor tuyani uzoq yo‘lga mo‘l boqib turardilar. Abu Bakr Rasulullohdan xabarni eshitgan onlarida ko‘zlaridan sevinch yoshlari oqdi. Ummul Mo‘‘minin Oyisha onamiz shunday deydilar:
- «Men hech kimni Rasululloh Abu Bakrga, «siz men bilan Madina safarida hamroh bo‘lasiz», degan paytlarida shodlikdan yig‘laganlaridsk yiglaganini aslo ko‘rmadim.»
Rasululloh sallallohu alayhi vasallam tuzib berilgan ko‘rsatma bo‘yicha do‘stlari va rafiqalari Abu Bakr (r. a.) bilan birgalikda uylaridan chiqib Savr nomli g‘orga yetib keldilar. G'orga avval Abu Bakr kirib, ichini tekshirib, do‘stlariga zarar yetkazadigan biror hasharot yo‘qligiga ishonch xosil qilib xotirjam bo‘ldilar. Yo‘lda borishayotganda Abu Bakr goh oldinga o‘tib, goh esa orqada qolib yurdilar. Rasululloh alayhissalom nega bunday qilayotganlarini so‘raganlarida «Goho oldinga o‘tib ketishim - yo‘lni tekshirib biror xavf yo‘qligini bilib kelish uchundir. Gohida orqada kolishim - yana orqamizdan biror kimsa ergashib kelayotgan bo‘lsa, birinchi bo‘lib men yo‘liqay deganligimdan edi», dedilar. Ular g‘orda berkinib yotganlarida izlariga tushganlar yaqiniga kelib izlashganda Abu Bakr Rasulullohni xavfdan ogoh etib, qattiq xayajonga tushdilar. «Agar birontasi shunday pastga qarasa, bizni ko‘radi», dsganlarida, Rasululloh u janobga qarab: «Ey, Abu Bakr, ikki kishining uchinchi xamrohi Ollohning o‘zi bo‘lsa, nsga gam qilasiz», dsya tasalli berdilar.
Abu Bakrning Rasululloh hazratlariga mehribonliklari benixoya edi. G'orda Rasululloh u janobning tizzalariga bosh qo‘yib uxlab stganlarida Abu Bakrni chayon chaqib oladi. Og‘riqning qattiqligiga qaramay, sarvari olam bezovta bo‘lmasinlar, deb Abu Bakr qimir etmay turadilar. Og‘riq zo‘ridan ko‘z yoshlari o‘z-o‘zidan quyilib kelaveradi. Shunda mehribon va shafqatli zot bilib qoladilar. O'rinlaridan turib muborak qo‘llari bilan chayon chaqqan yerni silab qo‘yadilar. Abu Bakr o‘sha zahotiyoq og‘riqdan forig‘ bo‘ladilar.
Abu Bakr hazratlarining xijrat qilmaslaridan avval juda ko‘p safarlarga borishlari odamlarga ma'lum edi. Abu Bakr bilan Rasululloh hazratlari yo‘lda ketayotganlarida uchragan odamlar Abu Bakrdan «kim bilan ketyapsiz»? deb so‘raganlarida u janob «yo‘l ko‘rsatuvchim bilan ketyapman», deb javob berardilar. Yo‘lda hech kim Rasulullohning ishlaridan xabardor bo‘lolmadi. Ikkovlon uzoq mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tib,, eson-omon Madinaga yetib keldilar.
Suvsiz sahro yo‘lida, quyoshning o‘tli nafasiga chidab, sanoqsiz qum barxonlarini oshib o‘tib qariyb 500 chaqirim yo‘l bosishning o‘zi bo‘lmaydi. Bunda aziz jonini garovga tikib, ko‘zlangan maqsad sari chidam, sabr va matonat bilan xarakat qilishlik talab etiladi. Safar mashaqqatidan sillasi qurigan yo‘lovchi ko‘ziga olis-olis ufqlar go‘yo keti yo‘q kabi tuyulib yurakni ezadi. Sahro quyoshi yo‘lovchini qadam baqadam ta'qib etib shunday boshini qizdiradiki, bir lahza bo‘lsin, tin olgani yo‘l bermaydi.