ABU BAKRNING BOSHQARUV SIYOSATLARI VA XISLATLARI

Rasululloh vafot etgan vaqtlarida Islom mamlakatining chegarasi qanday holda bo‘lsa Abu Bakr xalifalik davrlarida ham asosan shu darajada bo‘lgan. Iroq va Suriyaning ba'zi bir viloyatlari Islom lashkarlari tomonidan qo‘lga kiritilgan bo‘lsada, biroq hali u yerlarda to‘la tartib joriy etib bo‘linmaganligidan ularni ham Islom davlati hududiga qo‘shuv mumkin emasdi. Iroq va Shom o‘lkalari asosan fath etilib, Madina davlatining qo‘l ostiga birlashuvi Umar ibni Hattob davrlarida amalga oshgandi. Shu bilan birgalikda Iroq va Shom fatxini boshlab beruvchi hamda mazkur fathlar uchun kuchli qo‘shinni tartibga keltiruvchi shaxs Abu Bakr (r.a.) bo‘lganliklari tufayli mazkur o‘lkalarni fatx etuv sharafining yarmi albatta u janobning hissalariga tushadur. Abu Bakr davrlarida ham davlatchi boshqaruv holati Rasululloh davrlaridagidek bo‘lib, muhim bir o‘zgaruv va isloh kirgizmagan edilar. Chunki Abu Bakr (r. a.) Arabistonda yuz bergan umumboshdoqlikni bostirishlik va fatxlar ila mashg‘ul bo‘lganliklaridan ikki yil uch oy davom etgan boshqaruv davrlarida bunday ishga tashabbus ko‘rsatmaklariga fursat ham bo‘lmagan edi.
Islom davlatining mukammal bir davlat tarzida oyoqqa turg‘izgan kishi Umar ibni Hatob bo‘lgandilar. Shu sababli u janob Islom davlatining asoschilaridan sanaladurlar.
Abu Bakr (r. a.) Rasululloh o‘rinlariga qolgan bir kishi bo‘lganlaridan ahli Islomning diniy hamda dunyoviy raisi hisoblanardilar. Bu janob ahli Islomni namozda imomlari, mamlakatni idora etishda hukmdori edilar.
Rasululloh hazratlariga noib bo‘lganliklaridan xalifatu Rasululloh deb yuritilardilar. Abu Bakr va hamda u janobdan keyin davlatni boshqargan xulafoi roshidin davrlarida hukumat asosan sho‘ro usulida boshqariladi.
Xalifa muhim ishlarda o‘zicha mustabidona hukm chiqaravermay balki kibor sahobalarini to‘plab ularga maslahat solardi. Zotan, Qur'onu Karimning ta'limoti va Rasulullohning sunnatlari shunday edi.
Nizo va xusumatlarni hal etish uchun xalifa avval Qur'onu Karimdan shunga doir hukmni izlar, agar Qur'onda topolmasa, Rasulullohning shunday ishda hukm qilganqilmaganliklarini tekshirar, agar bulardan ham ma'lumot ololmasa, unda kibor sahobani yig‘ib, masalani o‘rtaga tashlab, ularning fikrlarini so‘rab va shu ra'y bilan hal etardi.
Abu Bakr (r. a.)ning asosiy kengashchilari Umar ibni Hattob, Abu Ubayda ibni Jarroh, Ali ibni Abu Tolib, Usmon ibni Affon edilar. Kotiblari esa Zayd ibni Sobit (r. a.) bo‘lgandilar.
Abu Bakr (r. a.) davrlarida Arabiston yarim oroli asosan o‘nta viloyatga bo‘linib, har biriga alohida voliylar tayin etilgan edi.
Abu Bakr (r. a.) davrlarida davlatning asosiy kirim xazinasini zakot mollari, zimiylardan yig‘ilgan juz'ya, hamda urushlarda tushgan g‘animat molining beshdan biri hisobiga yig‘ilgan mollar tashkil etardi. Xazinaga yig‘ilgan «kirim» xalifa tomonidan mustahiq kishilarga darhol bo‘lib berilardi. Xazinada pul saqlanmasdi. Xalifaning maoshi ham baytul mol hisobidan belgilangandi.
Rasululloh hazratlari davrlarida Islom millatining ijtimoiy hollari na ravishda bo‘lsa, Abu Bakr davrlarida ham xuddi shu ravish uzra bo‘ldi. Qur'onu Karimning oliy ta'limoti Rasulullohning sunnayi soniyalari asxobi qiromning naq yuraklari-ga o‘rnashgandi. Shunga binoan ularning butun xatti-harakatlari din va qardoshlik asosiga bino qilingandi. Ularning bir-birlariga xayrixohliklari va mehribonliklari benihoya edi. Abu Bakr (r. a.) davrlarida futuxotlar boshlanib, Madinaga chetdan daromad keluvi ko‘paygan bo‘lsa-da, musulmonlar hamon oddiy kiyimlar kiyishar, o‘rtacha darajada hayot o‘tkazishar edi. Xalifaning o‘zlari ham kiyinish hamda yashash tarzida ularga namuna bo‘larli darajada edilar. Haqqoniyat va adolat hukm surganligidan birovga jabr, zulm qilguvchida bo‘lmas, shikoyat etuvchida qolmagandi. Abu Bakr xalifalik etib Umar ibni Hattob qozilik vazifasini bajargan vaqtlarida bir yil davomida biror nizolashuvchi da'vogar da'voga kelmaganligining o‘zi ham usha davrda haqqoniyat nechog‘lik hukm surganligini ko‘rsatib turmoqdadur. Xalifa butun axloq va odatlarida Rasululloh kabi bo‘lishga, butun kuchlar bilan Rasulullohning sunnatlarini ijro etishga, idora va siyosatda izlaridan borurga tirishardilar. Abu Bakrning idoralari xalqni g‘oyatda mamnun etgandi. Shu sababli keyingi xalifalarni saylagan vaktlarida Abu Bakr kabi idora usulini yuritmoqni undan talab etadigan bo‘ldilar.
Abu Bakr g‘oyat kichik ko‘ngilli, yumshok, tabiatli, xalqqa juda ham marhamatli edilar. U janob ozg‘in va tabiatlari yumshoq bo‘lgani holda kerakli o‘rinlarda shunday yurakli va qattiqqo‘llik ko‘rsatardilarki, buni ko‘rib eng yurakli va kattiqqo‘l sanalgan Umar va Ali (r. a.)lar ham hayron qolardilar. U janob to‘g‘ri fikrli, uzoqni ko‘ruvchi, sabotli bir shaxs edilar.
Abu Bakr xalifa bo‘lmaslaridan avval ham asxobi kiromning eng ortig‘i bo‘lib, jo‘mardlik, shafqat va marhamat, qanoat va taqvolik, tavozu va shijoat kabi fazilatlari bilan ajralib turardilar. Xalifa bo‘lganlaridan keyin o‘zlarining bu kabi go‘zal axloqlari bilan xalqqa namuna bo‘ldilar. U janob xalifa bo‘ldim, deb sira mag‘rurlanmadilar. Dunyo lazzatlariga berilmadilar.
Bil'aks, xalifa bo‘lganlaridan keyin bu dunyo lazzatlaridan ko‘proq yuz o‘girdilar. O'zlarining kattagina boyliklari va xazinadan keladigan yaxshigina daromadlari bo‘lishga qaramay o‘rta darajada kiyinadilar, Ochlikni to‘sar darajadagina ovqatlanar-dilar. Bir vaqt xotinlari kundalik sarflaridan orttirib birozgina to‘plagan va bunga bir narsa olmoqchi bo‘lgan ekanlar. Abu Bakr buni bilib yig‘ilgan aqchani baytul molga topshirgan va oyliklaridan ayollari jamg‘arib qolgan miqdordagi pulni kamaytirgan ekanlar. Vafot etgan vaqtlarida olgan oyliklarini o‘zginasidan qarz-qurzlarini to‘lashga vasiyat etganlari bu dunyodan naqadar yuz o‘girganlarini va kishilar haqqiga munosabatlari ne darajada bo‘lganliklarini ko‘rsatadi.
Abu Bakr xalifa bo‘lmaslaridan avval Madinaning yuqori tarafida Sux degan yerdagi hovlilarida yashardilar. G'oyat shafqatli va marhamatli hamda kichik ko‘ngil bo‘lganliklaridan qo‘ni-qo‘shnilariga har vaqt yumshoqlik etar, hatto joriyalarga qo‘y-echkilarni sog‘ishga yordamlashar, podalarni haydashar edilar. Xalifa bo‘lganlaridan keyin bir qiz «Abu Bakr endi bizga qarashmasa kerak» degan ekan. Buni eshitib haligi qizni oldiga borib qo‘ylarini sog‘ishdilar va «Sizga albatga yordamlashib yuraman, xalifa bo‘lmoqligim - avvllgi xulqimni o‘zgartirmasa kerak, degan umiddaman», dedilar.
Voqean Suxda turgan vaqtlarida bularga yordam etib yurdilar. Bir kuni Abu Bakr bir necha kishilar bilan o‘ltirgandilar. Shunda bir kishi kelib «Assalomu alaykum, yo xalifai Rasululloh», degan edi. Bunga Abu Bakrning achchig‘lari kelib, «Boshqalarni qoldirib yolg‘iz mengagina salom berasanmi?», deb tanbeh etgandilar. Umar ibni Hatgob kun sayin bir qari kampirning oldiga borib yordam etib kelib yurarkanlar. Ko‘p vaqt o‘tmay o‘zlaridan avval kimdur unga yordam ko‘rsatib ketayotganini fahmlab holdilar. Shunda bu kim ekan deb poylab turdilar. Qaysi ko‘z bilan ko‘rsinlarki, kampirga kelib yordam etayotgan xalifa Abu Bakr ekanlar. Abu Bakr (r. a.)ni yozamiz desak, maqtovga sazovor sifatlari juda mo‘ldur. U janobning Islom yo‘lida qilgan xizmatlarini yozib adosiga yetish mushkuldur.
Biroq biz bu yerda maqsadimiz qisqacha bayon etishlik bo‘lgani sa-babli mazkur bir-ikki voqeani yozish bilangina kifoyalandik, xolos.
Birgina Abu Bakr emas, balki Rasululloxning sahobalaridan har birlari ham maqtovga sazovor sifatlarga ega edilar. Xususan, xulafoi roshidin deb atalmish Umar, Usmon va Ali kabi zotlarning barchalarida xalqqa o‘z islomiy xulqlari bilan muqtado bo‘luvchi, go‘zal, ergashiluvchi namunalar mavjud edi. Ularni bu borada birlarini birlaridan ajratib bo‘lmasdi. Hammalari ham Olloh yo‘lida haqqoniyatni olamga hukmroi bo‘lishi yo‘lida dunyo xalhlarini ozodlik, erkinlik, hurfikrlilik kabi asriy orzulari bo‘lgan narsalarga yetishlari yo‘lida hech bir narsalarni, hatto jonlarini ayamay sarf etgandilar. Ularning amal g‘ururi alday olmagandi. Xushomadgo‘ylar maqtovi xushlarini o‘g‘irlamagandi. Katta mansabga minsalar edi, oddiy xalq kiyadigan kiyimdan ham arzon bahoroq kiyimlar kiyishardi, oddiy tarzda ovqatlanishardi. Oddiy hovlilarda faqirona tarzda hayot kechirishardi. Dunyo matolariga ahamiyat ko‘zi bilan aslo boqishmagandi. Ular hukmdorlik vazifasini to‘liq ado etishlikda hanuz olam osmonida yagona yorug‘ yulduz bo‘lib porlab turishmoqda. Olloh hammalaridan rozi bo‘lsin, bialardan ham o‘zi rozi bo‘lsin, rahmatiga musharraf aylasin. OMIN!!!

ABU BAKRNING KASALLARI VA UMAR RAZIYALLOHU ANHUNI VALIAHD TA'YIN ETUVLARI

13-yil jumodil oxir oyining avvalgi haftasida Abu Bakr (r. a.) sovuq kuni hammom qilgan edilar. Shunda qattiq shamollab o‘ringa yotib qoladilar. Kasalliklari og‘irlashib qolganidan namozga chiqa olmasliklari sababli Umar ibni Hattobni o‘rinlariga imom bo‘lishga buyurdilar.
Abu Bakrning kasalliklari kun sayin og‘irlasha bordi. Tuzalishdan ko‘ra tuzalmasliklari bilina boshladi.
Mo‘minlar Abu Bakrning sihat topishlarini istab har doim duolarda bo‘lib turdilar. U janobdan eng ko‘p kelib xabar olib turuvchi kimsa Usmon ibni Affon (r. a.) edilar, Bir kuni bir necha asxoblar ko‘rgani kirib: «Ey Abu Bakr, tabib chaqirib kasalingazni ko‘rsatsakmikin», deganlarida, ularga javoban: «Tabib kelib meni ko‘rib ketdi», deganlarida, asxob, «Tabib nima dedi?» - deb so‘radilar. Men xohlaganimni qilaman, dedi», deb javob bergan ekanlar. Abu Bakr (r. a) o‘zlarining xalifalik davrlarida butun hayotlarini Islomiyatning quvvat va shavkat kasb etuviga xalqning adolat va haqqoniyat bayrog‘i ostida tinch-totuv yashashla-ri yo‘lida Arabiston davlatini soglom bir asos ustiga qurib, butun qayg‘ulari shu xalqning manfaat va maslahatlarini ko‘zlaganlari kabi kasal hollarida ham mana shu qayg‘uda bo‘ldilar. Agar o‘zlaridan keyin xalifa saylash masalasini xalqning ixtiyoriga tashlab ketsalar, xalifalikni istovchilar o‘rtasida fitna chiqib, biror kor-hol yuz berishidan cho‘chir edilar. Zero, Saqifa bay'atida bo‘lib o‘tgan ba'zi bir ko‘ngilsizliklar hamon yodlaridan ko‘tarilgani yo‘q edi. Shu sababdan asxob kiromning fikrlarini olib, o‘zlaridan keyin ma'lum bir kishini valiahd etib tayinlash maslahatida bo‘ldilar. Asxobi kirom oralarida xalifalik mansabiga loyiq kishilar yetarlicha bo‘lib, bularning eng avvalgi saflarida Umar ibni Hattob bilan Ali Ibni Abu Tolib (r.a.)lar turardilar. Bularning har ikkilarida xilofatga o‘zlarini eng ahl deb bilar va mamlakatni go‘zal idora eta olishga hamda xalq orasida adolat ruhini amalga oshira olish-ga iymonlari komil edi.
Abu Bakr Umar ibni Hattobni o‘zga saxobadan ortiqroq bilib, o‘zlaridan keyin valiahd etib qoldirmoqchi bo‘ldilar. Mazkur fikrga kelganlaridan keyin saxobayi kiromga o‘zlarining fikrlarini kinoya tarzida anglata boshladilar. Abdurahmon ibni Avfni chaqirib, Umar haqlarida qanday fikrdasiz?» deb so‘radilar. Abdurahmon (r. a.) «U kishining qattiqqo‘lligidan boshqa aybi yo‘q», dedilar. Abu Bakr bunga javoban: «U mening yumshoq bo‘lganim uchun shunday qattiqqo‘llik qiladi, agar o‘zlari ish boshiga kelsalar albatta qattiq qo‘lliklaridan anchasini tashlaydilar, deb o‘ylayman», dedilar. Bundan keyin Usmon ibni Affonni ham chaqirib fikrlarini oldilar.
Hazrati Usmon Umarning «Ichi tashqarisidan yaxshiroq, bilishimcha, bizning ichimizda u kishiga o‘xshash odam yo‘q», dedilar. Boshqa bir necha kibor sahobalardan ham Umar haqlarida mana shunday yaxshi, iliq gaplar eshitdilar. Abu Bakr (r. a.) Umar haqlarida bir necha asxobning fikrlarini olgach, u janobni valiahd etarga qaror qildilar. Va kotib-lari Usmon ibni Affonni chaqirib quyidagi vasiyatnomani yozdirdilar:
 «BISMILLAHIR ROHMANIR ROHIM»
Bu Rasulullohning xalifasi Abu Bakr tomonidan dunyoda eng oxirgi va oxiratga esa birinchi qadam qo‘yishi oldidan bergan ahdnomadur. Men sizga Umar ibni Hattobni xalifa etib tayinladim. Agar ishni tuzuk yuritsa va adolat o‘rnida bo‘lsa juda yaxshi. Mening uni haqqida fikrim va bilishim ham shudir. Agarda jabr va zulm qilsa, siyratni o‘zgartsa, javobgarligi menga bo‘lmayajakdur. Chunki men g‘aybni bilmasmen, men bu ishimdan yolg‘iz yaxshilikni istadim. Har kimga o‘zi qilgan amalining jazosi bo‘lajakdur. Zolimlar ne ahvolda tushishlarini kelajakda bilurlar...» degan mazmunda ahdnomani yozdirib, muhr urdirib qo‘ydilar.
Umar ibni Hattobning valiahd tayin etiluvi ba'zi bir xalifalikka umid etuvchi kibor sahobalarga yoqmayajak edi. Xususan Umar ibni Hattobning qattiqqo‘l bo‘lib, yuz xotir saqlamasliklari ko‘pchilik kishilarning qarshiliklariga sabab bo‘lajak edi. Buning ustiga Umarni valiahd tayin etilishi «sho‘ro» asosiga xilof bo‘lganligidan masalani yanada mushkullashtirar edi. Haqiqatda Umarni xalifa tayin qiluv xabari asxob orasida yoyilishi bilan xalq o‘rtasida turli mish-mishlar tarqala boshladi. Hatto ba'zi bir kibor asxoblar Abu Bakr oldilariga kirib bu to‘g‘rida raddiya berdilar.
Talxa ibni Ubaydulloh bir necha kibor asxoblari bilan kirib: «Umar ibni Hattobni shu qadar qatiqqo‘lligini bilib turib xalifalikka o‘zingizdan so‘ng tayin etibsiz. Agar bu to‘g‘rida Rabbingiz sizga savol bersa, ne deyajaksiz?» dedilar. Abu Bakr (r. a.) bularning raddiyalariga ahamiyat bermadilar. Talxa ibni Ubaydullohdan hech ham achchiqlanmay: «Meni Olloh birla qo‘rqitmoqchi bo‘lasizmi? Men unga: «Sening yaxshi bandangni tayin etdim», deb javob beraman. Boshqalarga ham ushbu gapimni eshitdirib qo‘yinglar», dedilar. Abu Bakr (r. a.) o‘zlaridan so‘ng xilofat masalasida ba'zi bir nomatlub voqealar yuz berajagini sezganlari sababli xalifani tayin etish fikrlaridan qaytmadilar. Umar ib-ni Hattobda bo‘lgan davlat siyosatini yurgizuv iqtidorini bilganliklari tufayli ba'zi bir asxobni bu ishdan norozi bo‘lganliklarini nazarga olmay o‘z ra'yilarida sobit qoddilar. Abu Bakr o‘zlarining qattiq kasalliklariga qaramay xalq o‘rtasida ta'sir ko‘rsatadigan bir xutba o‘qidilar. Minbarga ko‘tarilib masjidda xaloyiq o‘rtasida o‘zlarini xalifalik mansabiga kishi tanlashlikda aslo xatoga yo‘l qo‘ymaganliklarini, balki xalqning manfaatini ko‘zlab ish tutganliklarini, asxob oralaridan davlat siyosatini yurgizishlikka eng iqtidorli kimsa tayin etilganini, valiahd tayin etilgan kishi o‘zlarining qarindoshlari bo‘lmaganliga sababli bu ishni qarindosh-urug‘chilikka tortishuv deb baholamasliklarini bayon etib, Umar ibni Hattobning xalifaliklariga rozi bo‘lishga va itoat etishlikka chaqirdilar. Xalq qoshida favqulodda nufuzga ega bo‘lgan va ehtirom qozong‘an, ko‘ngillarga muhabbati naq o‘rnagan bu buyuk. zotga qarshi chiquvchi biror kimsa-da bo‘lmadi.
Umar ibni Hattobni valiahd tayin etilishiga kibor asxobni kayflarini ketgazganiga ushbu quyidagi voqea ochiq misol bo‘la oladi.
Abu Bakrning so‘nggi kunlarida ahvollaridan xabar olmoqlik. uchun bir necha sahobalar bilan birla Abdurahmon ibni Avf oldilariga kirgandilar. Xalifaning bu vaqt kayfiyatlari anchagina tuzuk edi. Abdurahmon kiribok, xalifaga qarab, «Ahvolingaz nechuk, men sizni tezda sog‘ayib ketasiz degan umiddaman», dedilar. Abu Bakr bunga javoban «Mening ahvolim juda og‘ir. Sizdan ko‘rgan narsalarim esa kasalimdan ham og‘irroqdur. Men eng or-tiqrog‘ingizni xalifa tayin etdim, Xalifalikni har biringiz o‘zingizga olmoqchi bo‘lib bunga kayfingiz ketdi, Sizga dunyo iqbol qildi, tezda ipak kiyimlar kiyasiz, ipak ko‘rpalarda yotasiz. Ollohga qasam kchib aytamanki, sizni hech bir jinoyatga qo‘l urmay bo‘yningazning chopilishi dunyo lazzatiga cho‘muvingizdan or-tiqroqdur», dedilar. Abdurahmon ibnk Avf bu gaplarni eshitgach, xalifaga: «O'zingizni bunday ishlar bilan diqqat qilavermang, bo‘lmasa kasalingiz yangidan kuchayib ketadi. Xalq sizning haqqingizda ikki fikrda bo‘ldi, bir firqa bu xususda sizning fikringizda - bu ishingizdan mamnun va rozi bo‘ddilar. Ikkinchi firqa esa sizga karshi kelib o‘z fikrini so‘zladi va maslahat berdi. Sizning yo‘ldoshingaz haqida yaxshilikdan boshqa narsa bilmaymiz. Sizning bu qilgan ishingizdan yaxshilikdan boshqa narsani o‘ylagansiz deb gumon etmaymiz. Siz doimo solih. va muslix bo‘ldingiz. Dunyoda qilgan hech bir ishingiz uchun kuyinishga sizga yo‘l yo‘q», dedilar. Buning uzriga xalifa: «To‘g‘ri, men yolg‘iz mana shu ishlar uchun kuyunaman, men qilgan uch ish bor. Koshki shularni qilmagan bo‘lsam edi. Uch narsa bor. shularni qilgan bo‘lsam edi. Uch narsani Rasulullohdan so‘ragan bo‘lsam edi: Ali menga urush e'lon qilgan bo‘lganlarida ham uylariga bormagan bo‘lsam edi. Saqifa kuni Abu Ubayda yohud Umarga bay'at berib o‘zim vazirlik mansabida qolgan bo‘lsam edi. Fujoatul Sulamiyni yondirmayincha o‘ldirtirmagan yoki ozod etgan bo‘lsam edi. Ash'as ibni Qaysni ozod etmay o‘ldirtirgan bo‘lsam edi. Chunki men uni yaxshi odam bo‘lib ketishiga aslo ko‘zim yetmaydi. Xolid ibni Validni Shomga yuborgan vaqtimda Umar ibni Hattobni Iroqga yuborgan bo‘lsam erdi. Bunda ikki qo‘lni barobar Olloh yo‘lida uzatgan bo‘lurdim. Rasulullohdan, o‘zlaridan keyin xalifalik kimga tegishli bo‘lishini so‘ragan bo‘lsam edi. Bu vaqt nizoga o‘rin qolmasdi. Ansorni xalifalikka haqqi bormi yoki yo‘qligini so‘ragan bo‘lsam edi. Inining singlisi birla amakining merosin so‘ragan bo‘lsam edi. Chunki bu ko‘nglimda bir qadar g‘ashlik bor», dedilar.
Mana bu gaplar xalqni Umar haqlarida ikki turli fikrda bo‘lganligini ko‘rsatadi. Faqat Abu Bakr (r. a.) vafot etib, Umar (r. a.) bay'at oluvga o‘ltirganlarida biror qarshi chiquvchi kimsa topilmadi. Bu narsa Abu Bakrning xotirlarini saqlov va u janobga ehtirom yuzasidan bo‘lgandi. Hazrati Umar valiahd tayinlangan chog‘da bir qadar kimsalar norizo bo‘lgan bo‘lsalarda, ammo xalifalik mansabida yuritgan adolat siyosatlari tufayli oxiri hammalari Umardan bag‘oyat minnatdor va rozi holda bo‘ldilar. Umardan keyingi xalifa saylov vaqtida Abu Bakr va Umarlar yurgan yo‘ldan yurishlikni shart etiluvi buning eng ochiq isbotidur.
Umar (r, a.) xalifalik davrlarida shunday adolat bir tarzda hukm yurgizganlari sababli sharqu g‘arb tarixchidari tomonidan dunyoda eng adolatli, to‘g‘ri ijro etgan hukmdor sanaladi.
Abu Bakrning ahvollari og‘irlashib qolganidan keyin qizlari Oyisha (r. a,)ni chaqirib hujralarida qabr uchun joy hozirlamoqqa vasiyat etdilar. Ustlaridagi ikki qavat kiyimlarini yechib shunga, uchinchi qavat bir kiyimni qo‘shib kafan qilishga buyurdilar. Oyisha onamiz «Ey, ota, hozir biz boymiz, yangi kafan olib kafanlatsak ham bo‘ladi-ku», deganlarida, Abu Bakr «yangi kiyimga mendan ko‘ra tirik-lar muhtojrok», dedilar. Yuvishlikni xotinlari Asmo bintu Umaysga vasiyat qildilar. Yordamga o‘g‘illari Abdurahmonni olishni buyurdilar. Baytulmoldan olingan narsalarni o‘z kissalaridan to‘lashga amr etdilar. Mollaridan beshdan birini hayrot yo‘llariga sarf etishlikka buyurdilar, Vafot etgan kunlaridan kechiktirmay darhol dafn etarga amr qildilar. Abu Bakr mazkur kasallaridan shifo topmayincha 13-yil-ning jumodil oxir oyining 21-kuni dushanba shom bilan hufton o‘rtasida fano olamidan tinchlik ila baqo olamiga rohat bilan safar etdilar. Bu melod hisobiga 634 yil avgustga to‘g‘ri keladi.
U janobning oxirgi so‘zlari: «Ey Rabbim, meni musulmon etib o‘ldirgin va solihlarga qo‘shgii» degan duolari bo‘ldi. Vasiyatnomaga binoan Asmo bintu Umays Abdurahmon yordamlarida yuvdilar, uch qavat kafanga kafanlanib minbar masjid orasiga qo‘yilib, hazrati Umar tomonlaridan janoza o‘qiddi. Qabrlariga Umar, Us-mon, Talxa va Abdurahmon ibni Abu Bakr tushdilar. Janoza o‘qilib dafn etilgan kun ham dushanba kechqurun edi. U janobning hukmdorlik davrlari ikki yilu uch oy davom etdi.
Abu Bakrning vafot etuvlari Rasulullohning vafotlari kabi asxobi kiromga favqulodda qattiq ta'sir etdi. Butun Madina qayg‘u va dahshat ichida koldi. Ushbu vaqt Abu ibni Ali Tolib yoshlariga belanib yugurib kelib Abu Bakrning eshiklari oldida to‘xtadilar va u janobning fazl va sifatlarin bayon etuvchi ushbu xutbani so‘zladilar:
«Ey Abu Bakr, Olloh seni rahmat etsun, sen hammadan avval Islomni qabul qilgan, imoni eng eski, ishonchi eng aniq kishi eding. Sen Rasulullohga eng mulozim, xulk va fazl hamda siyrat jihatdan eng yaqin, ahl Islomni himoya etuvchi kishi eding. Butun xalq Rasulullohni yolg‘onga chiqarganda, sen uni tasdiq etding. Xalq izo yetkazganda, sen yordamga shoshilding. Xalq o‘ldiradigan vaqtida sen u bilan birga bo‘lding. Olloh seni o‘z kitobida Siddiq deb atadi. Sen ahli Islom uchun bir tayanch, kofirlar uchun balo va musibat eding. Sen yo‘lingda hech birda adashmading, senga za-iflik va qo‘rqoqlik aslo yo‘l topaolmadi. Sen go‘yoki subutda salobatli tog‘dek eding. Sen Rasululloh aytganlaridan badaning zaif, dining quvvati, tavozuli, Olloh qoshinda ulug‘, mo‘minlar qoshinda buyuk va qudratli eding. Senga hech kim biror xususda tama' etolmasdi. Kuchli va kuchsiz sening qoshingda barobar edi. Kuchlidan kuchsizning haqqini olib berganga qadar kuchli sening qoshingda kuchsiz sanalardi. Kuchsiz esa kuchli sanalardi. Olloh sening ajringdan bizlarni mahrum qilmasun. Sendan so‘ng bizni adashtirmasun...»
Umar ibni Hattob ham Abu Bakr yonlariga kirib qisqa, ammo g‘oyat mazmunli bir nutq irod etdilar. «Ey Rasulullohning xalifasi, sen o‘zingdan so‘ng xalqqa goyat og‘ir yuk yuklading. Senga yetish qayoqda, sening ortingdan boruvga bizga mumkin bo‘lmayajak!»
Abu Bakrga marsiya o‘laroq Ummul mo‘‘minin Oyisha va boshqalar tarafidan xutbalar so‘zlandi. Xison kabi buyuk so‘z ustalari tomonidan sherlarda tartib etildi. Biroq Ali ibni Tolibning so‘zlagan g‘oyat balog‘atli xutbalari oldida bularni so‘zlab o‘ltirishga hojat qolmaydi.
 

XULOSA

Dunyodan ne-ne nomdor hukmdorlar, fotihlar, sohibqironlar o‘tdilar. Ular hayotlari davomida qancha-qancha ishlarni amalga oshirgandek bo‘ldilar. Hatto ba'zilari yer yuzidagi mamlakatlarning juda katta qismini o‘z qo‘llari ostida birlashtirishga muvaffaq bo‘laoldilar. Qancha-qancha qasrlar, saroylar, muhtasham imoratlar barpo qildilar. Kishilarni hanuz hayratga soluvchi mo‘‘jizakor imoratlarini qurdirdilar. Dahshatlaridan o‘z davrlarida olam titradi. Biroq, zamonlarning o‘tishi bularning barchasini kishilar dilidan birin-ketin chiqarib tashladi. Hech birlari mana shunchalik boylikka, hashamga ega bo‘lganligi bilan kishilar dilini o‘zlariga rom qilaolmadilar.
Zero, tutayotgan ishlari, siyosatlari ko‘pincha havolari amriga itoatan bo‘lardi. Adolatni o‘z o‘lchovlari bilan o‘lchardilar. Haqqoniyatni o‘z ra'ylari bilan ifodalardilar. Mana shu tufayli bo‘lsa kerakki, ular vafot topishlari bilan nom-nishonlari ham vafot topib ketdi. Hech kim ularni dilida muhabbatla yod etmaydi. Zero, ular haqiqiy adolat va haqqoniyatni asl manbaidan o‘rganib, uni xalq orasida og‘ishmay amalga oshirish o‘rniga hoyu havaslarga ko‘milib, havolariga qulga aylanib, nafslari buyrug‘ini bajaruvchi xor kimsalar edilar. Kishi nafsining domidan ozod bo‘lmay turib hech qachon ozodlik nash'asini surolmaydi. Dunyo hokimiyatini butunlay o‘z qo‘liga kiritgan bo‘lsada, butun olam ahli uning amriga muntazir tursada, biroq o‘zi nafsining domidan o‘zini xalos etolmaydigan bo‘lsa, unday odamni shox emas balki gado deb atamoq savobga yaqindur.
Nafs xohishlarida qutulmoq uchun, nafsni ba'zi bir nodonlar o‘ylagani kabi butunlay mahrumiyatga duchor qilish kerak emas. Bil'aks, uni xohishlarida o‘rtacha darajani topish lozim. Lekin bu o‘rtacha darajani kishi biron bir manbaaga suyanmay turib, o‘z aqli va ilmi bilangina o‘zicha topaolmaydi.
Ilm va falsafada eng yorqin yulduzlar sifatida tanilgan kimsalar ham faqat o‘z aqllariga suyanganlari uchun mazkur darajani belgilashda xatoga yo‘l qo‘ydilar, og‘ib ketdilar. Ularning ilm va mantiqlariga maxliyo bo‘lib ergashgan bashariyat ham ular qilgan xatolari orqasida juda ko‘p jabru-jafolar tortdi. Adashishlar qorong‘uligida darbadar kezadi. Bunday o‘rtacha darajani o‘rganishlik uchun yagona manbaa bu vahiy ilohiy edi. Ya'ni, payg‘ambarlarga ergashishlik ular ko‘rsatgan yo‘lga yurishlik, buyurgan ishlarini qilishlik, ma'n etgan amallaridan to‘xtashlik bilan kishi adolatni, haqqoniyatni topa olardi. Adolat nima ekanligini tushunish uchun, uni amalda tatbiq etish uchun yagona qo‘llanma - bu ilohiy vahiydur.
Ilohiy vahiy esa payg‘ambarlarga yuborilgan bo‘ladi. Demak, qolgan bashar mana shu ilohiy vahiy orqali adolat mezonini bilishga ega bo‘lgan payg‘ambar ko‘rsatmasini o‘rganishligi kerak. O'rganganda ham hech qanday o‘zining ra'yiga yopishib olmasdan, ko‘rsatmani o‘z xohishiga qarab o‘zgartirmasdan to‘g‘ri aql va sog‘lom qalb bilan o‘rganmog‘i kerakdur. Mana shunday sog‘lom qalb bilan payg‘ambar ko‘rsatmasini egallagan Abu Bakr kabi zot dunyoda hukmdorlik davrlarida adolatni asl mag‘zini ko‘rsata olishga muvaffaq bo‘laoldilar. Hukmdorlik ko‘zlarini pardalab, aqllarini hoyu-havas zanjiriga kishanlab qo‘ya olmadi. Negaki, u janob payg‘ambar ko‘rsatmasini qalblariga to‘g‘ri joylab olgandilar, Mana shu ko‘rsatmadan na hukmdorlik davrlarida va na oddiy fuqarolik davrlarida chetga og‘madilar.
Dunyoning maftunkor matolari aqllarini o‘g‘irlab, o‘zlarini orqasidan ergashtiraolmadi. Chunki har bir bosgan qadamlari payg‘ambar ko‘rsatmasiga binoan bo‘lardi. Natija kutilganidek bo‘lib chiqdi. Olam ahli qalbida o‘chmas iz qoldira oldilar. Bularning barchasiga eng avvalo payg‘ambar ko‘rsatmasini dasturil amal qilganliklari bilan erisha oldilar. Demakki, qachon bir millat va shaxs hayot olamida najot muvaffaqiyat yo‘lini tutmoqni istasa, payg‘ambar ko‘rsatmasini o‘ziga asosiy yo‘llanma qilib olishi zarur bo‘ladi. Boshqa shaytoniy shaxslar tomonidan tuzilgan amal dasturlari kishilik jamiyatini ilal oqibatda halokat jariga yetaklab keladi. Va mana shu halokat jariga tashlab yuboradi. Natijada olam sahifasidan nom-nishonsiz o‘chib ketadi. Ba'zi bir davrlarda ko‘zga tashqi tomondan ilgarilab ketganga o‘xshasa-da, ichki tomondan esa zil ketaveradi.
Bahorda ichi tushib qolgan qovun ustidan qaralganda uncha bilinmasada, so‘yilgan paytida suv bo‘lib oqib ketgani kabi, payg‘ambar ko‘rsatmalarini chetga qo‘yib, allaqanday shaxslar tomonidan tuzilgan ko‘rsatmalarni o‘zlariga asos qilib oluvchi millatlar ham mana shu ichi tushgan qovunga o‘xshab qolishadi. Ichi tushgan qovun hech narsaga yaroqsiz bo‘lib boraveradi. Tarix bunday hodisa va voqealardan behisob bo‘lib o‘tganligiga guvohdir. Tarix bizga ibrat bo‘lishi kerak. Bo‘lmasa biz ham ibrat bo‘lib qolamiz. Kelajagamizga achinsak, avlodlarimizga muruvvat ko‘rsatmoqni istasak, g‘aflat uyqusidan uygonmoqligimiz kerak. Ungu so‘lga ibrat nazari bilan boqib domiga tortayotgan jarlikdan qutulish chorasini shoshilinch ravishda topishimiz darkor. Chora esa yagona, u ham bo‘lsa payg‘ambar ko‘rsatmalaridur. O'tmish bobolarimiz mana shu ko‘rsatmaga amal qilishib yuksak fazilat cho‘qqilarini egallashgan ekan. Oliy insoniy sharafni butun olamga namuna tarzda ko‘rsata olishgan ekan. Bizlar ham qachon shunday oliylikni istasak, sharaflikni istasak, o‘shalar amal qilgan dasturga amal qilishimiz zarur bo‘ladi.
Ey rabbimiz, bizga mana shu ko‘rsatpsh yo‘lingda yurishlik paytida yetgan qiyinchiliklarga sabr ato etgan! Oyoqlarimizni haqiqatga yetaklovchi haq yo‘lida barkaror aylagin! OMIN!!!