ROMITANIY Xoja Ali, Xojai Azizon (13-a. o‘rtasi, Romitan tumanidagi Qo‘rg‘on qishlog‘i - 1316/1321) - xojagon-naqshbandiya tariqatining yirik namoyandasi, buxorolik yetti pirning to‘rtinchisi. Xoja Mahmud Anjirfag‘naviydan tahsil olgan. Uning vafotidan so‘ng xojagonlik silsilasini boshqargan. "Silsilai sharif"da 13-halqaning piri hisoblanadi. R.ning "Risolai Azizon" asari mashhur bo‘lib, unda tasavvuf maqomlari xususida so‘z yuritilgan. Tojik tilida bitgan she’rlarida tasavvuf g‘oyalari ilgari surilgan. Xoja Muhammad Boboyi Samosiyga ustozlik qilgan. Qo‘rg‘on yaqinidagi Saribo‘ston qishlog‘ida dafn etilgan. Qabri ustida maqbara qurilgan. G.Navro‘zova va I.Qosimov "Hazrat Xoja Ali Romitaniy" risolasini nashr qilishgan (1984).

  Romitaniy: Axborot parokanda bo’lib qoladi, bilim unday emas. Axborotning parokandaligi safsatabozlik tufaylidir.

 "Birodaring haqqiga begunoh til bilan duo qil, rad bo'lmaydi. Ya'ni sening tiling uning haqqiga, uning tili esa sening haqqinga gunoh qilmagan bo'lsin.Birodarning birodarga duosi shu tarzda bo'ladi".http://forum.ziyouz.com/index.php?topic=193.360

Keyingi zoti sharif Anjir Fag'naviy

ANJIRFAG’NAVIY Mahmud [12-a. oxiri, Vobkent tumanidagi Anjir Fag‘nav (hoz. Anjirbog‘) qishlog‘i - 1286] - xojagon-naqshbandiya silsilasining yirik namoyandasi, buxorolik yetti pirning uchinchisi.
Xoja Orif Mohitobon - Revgariydan tahsil olib, uning vafotidan so‘ng xojagonlik silsilasini boshqargan. "Silsilai sharif"da 12-halqaning piri hisoblanadi. Xufiyona (yashirin) zikr b-n jahriya (baland tovushli) zikrga barobar amal qilgan. Xoja Ali Romitaniy (Xojai Azizon)ga ustozlik kilgan. Tug‘ilgan qishlog‘ida dafn etilgan. Qabri ustidagi maqbara mustaqillik davrida ga’mirlangan.

  Xoja Orif Revgariy Bahouddin Naqshbandning tariqati, ma’rifat va haqiqat samosida parvoz qilishlarida bir qanot bo’lgandirlar. Faxriddin Ali Sofiyning  "œRashahotu ayn — ul hayot" asarida Xoja Bahouddinning "œsilsilai nisbat va irodati" Abdulxoliq G’ijduvoniy xalifalari orasida Xoja Orif xizmatlariga borib tutashishi qayd qilingandir.
  Basirati ochiq, idroki behad o’tkir, suhbati ma’rifat nuri va zavqi ila tinglovchini sarmast aylaydigan ruhoniyat sohibi bo’lgan Xoja Orif Revgariy din va tasavvufning ulkan bilimdoni, valiylarning Mohitoboni o’laroq, hali hayot ekan, Buxoro sarhadlaridan tashqarida ham keng hurmat va ehtiromga sazovor bo’lgan edi.
  Xoja Orifning ilmu ma’rifati sharofati bilan Shofirkonda takrorlanmas Ruhoniyat "œqasri" maydonga kelgan. Afsuski, Xojaning o’limlari bilan o’sha mavjudlik g’oyib ham bo’lgan. Lekin Xoja Orifning kamolot tajribalari, diniy — tasavvufiy saboqlari boqiy qolgan. U kishining oftobday munavvar va bezavol Ruhlari tirik — Shofirkonda kezib yuribdi.
  Xoja Orif Revgariy Xojagon silsilasiga mansub valiylardan. Xoja Orif to’g’risida Abdurahmon Jomiyning "œNafahot ul - uns", Faxriddin Ali Sofiyning "œRashahot", Abul Vahhob Sharoniyning "œMadorij — us solikin", Hofiz Tanish Buxoriyning "œSharafnomayi Buxoro", Shayx Jamoliddin Qozikumuhlning "œAl — adab — ul marziya fit — tariqati naqshbandiya" va yana boshqa bir qancha asarlarda hikr va ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Aksariyat qadimiy manbalarda Xoja Orif "œqutbul avliyo — valiylar yo’lboshchisi" deb baholangan.
  Bu ulug’ zot Buxoroning Shofirkon tumanidagi Revgar qishlog’ida tavallud topgan. "œRashahot"da bu qishloq Buxoro shahridan olti farsang olisda deb ko’rsatilgan. Xoja Orif yuz yildan ortiq muddat davom topgan fayzu saxovatli umrining asosiy qismini shu qishloqda o’tkazganlar. Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, Xoja Orif o’rta bo’yli, oy yuzli, yirik ko’zli, qoshlari hilol yanglig’ nozik, oq — qizg’ish tusli kishi bo’lgan. Va muborak vujudlaridan doimo mushki anbar hidlari taralib turgan.

Tavba - soliklar yo‘lining boshlang‘ichi, xato va gunohlardan qutulishning ilk chorasi. Va muridlarni shubhali barcha narsalardan muhofaya qiluvchi "œqalqondir". Tavbaning ma’nosi — gunoh va ma’siyatni insonni Ollohdan yiroqlashtiruvchi tahlikali bir narsa ekanligini bilmoq, ruhoniy aql nuri ila g’aflat, jaholat va gumrohlik zulmatini quvmoq erur. Xoja Orif demishlar: "œSoliklar tariqatining boshlanishi va saodati kaliti va dinning amri — tabva — tazarrudir. Payg’ambar alayhissalom deganlarki, "œTavba etgan kishi begunhodek bo’lib qoladi". Chunki tavba katta — kichik barcha gunohlarni bilish va ularni tark etmoqdir. Tavba — insondagi shaytoniy, hayvoniy sifatlar nimayu malakoniy xususiyatlar nima — mana shularni bexato farqlash, farqlagan sayin pushaymonlik, hasrat va nadomat ko’z yoshlari ila qalbni poklash demak. Zero, tavbaning uchta muhim sharti bor: biri — nadomat, ikkinchisi — pushaymonlik, uchinchisi — yomonlik va yomonlardan aloqani uzmoq. Odam nadomat chekarkan, albatta, o’zining ilohiy mohiyatiga nigohini qaratadi. Shunda uning tasavvurida har qanday kichik gunoh kattalashadi, aytiladigan har bir so’z, qilinajak har bir ishga ma’suliyat va javobgarlik tuyg’usi nihoyatda kuchayadi. Darhaqiqat, yolg’on, aldov, kibr, g’azab, ta’ma aralashmagan yaxshi amal — tavbaning tamali bo’lganidek, tavba ham xayrli ish va amallarning asosidir. Agar johillar — jaholatdan, kazzoblar — yolg’ondan, g’ofillar — g’aflatdin, zolimlar — zulmdan, haromxo’rlar — haromdan, osiylar — kufrdan, makkorlar — makru riyodan tavba qila olishganda edi, bu dunyo allaqachonlar jannatga aylangan bo’lurdi. Mana shuning uchun ham Xoja Orif tavbani "œIslom dinining tug’i!" deya ta’riflagandur.

Abdulxoliq G’ijduvoniy shogirdlariga haq yo’liga kirgan solik "œkitobullohni o’ng ilkiga tutgay va rasul sunnatini so’l ilkiga va bu ikki yorug’lik orasida yo’l suluk qilgay", deya saboq berganlar. Xoja Orif ustozining bu o’gitlarini bir umr esdan chiqarmagan va u kishining sayru suluk yo’llari ikki muqaddas nur — Qur’on va payg’ambar sunnatidan munavvar edi. Xoja Orifning Qur’oni karimga ishinch — e’tiqodi va muhabbati cheksiz edi. U Qur’on haqiqatlari va sirlari to’g’risida juda ko’p mushohada yuritar, bu muqaddas kitobning oyatlarini tafsiru talqin qilishdan aslo toliqmasdi. Shayx Keksayib, yoshi yetmishga yaqinlashib qolganda doimiy musohiblariga bunday degandi:
-Qur’onni bilgan — Ollohni bilur, Ollohni sevgan — Qur’onni sevur. Qur’on va Ollohni sevgisi esa rasuli akromga bo’lgan ishqni kamolga yetkazur. Men yigirma yildan ortiq muddat Qur’on haqiqatlarini bilish va o’zlashtirishga kuch va umr sarf etdim. Bu yillar hayotimdagi eng saodatli, eng farog’atli va farahbaxsh damlar bo’lgandi. Lekin Qur’on zavqini surish menga oradan yana yigirma yil o’tgach, nasib ayladi. Shuni xotirdan faromush etmagaysizlarkim, bundoq zavq — unsiyat va muhabbatdan paydo bo’lur. Unsiyat ham, muhabbat ham davomli intilish, uzoq zahmatlardan so’ng qo’lga kiritilur. Qur’oni karim tilovati ila toat — ibodat qilmoqqa ne yetsin?!
  Qur’onda tafakkur maydonlari ko’p. Ma’rifat bo’stonlari sonsiz — sanoqsiz. Ruhoniyat bog’u bog’chalari, ma’naviy lazzat mevalari behisob. Ul maydonlarda kezishdan ko’ngil kengayar va imon quvvatlanar. Qur’on bo’stonlari va bog’u bog’chalarida qalban uzoq — uzoq sayru sayohat qilishdan Olloh sizlarni, iloho, benasib qilmagay. Ko’ngil xastaliklariga shifo tilasangiz, qur’on o’qing! Zohir ila botin muvofiqligini istasangiz, Qur’onni tilovat aylashdan to’xtamang! Zeroki, qora yurak, chirkin ko’ngil butun azoyi badanni kasofatga burkar. Axir, Alloh diydoriga vosil bo’lish yo bo’la olmaslik ayni shu ko’ngil tufayliku! Dunyo dilni Xudodan ajratuvchi va yiroqlashtiruvchi to’siq. O’rtadan bu to’siqni butunlay ko’tarib tashlamoq matlabida bo’lsangiz, Dilni Qur’onga g’arq eting!
  Xoja Orif orifona so’z va suhbatlarini tinglash g’oyatda maroqli, bag’oyat fayzbaxsh edi. Shayx hech vaqt chalajon yo o’lik so’zlarni tilga olmas, eshituvchini zeriktiradigan bir maromda so’zlamas, qalbga ta’sir o’tkazmaydigan fikrlarni aytmasdi. Uning so’zlaridan hamisha ma’rifat, zakovat, hikmat saslari taralar, sokin va qat’iyatli ovozi musohbilarning qalbini ilohiyot dunyosiga boshlab ketardi. Shayx tabiatan kamgap, kamsuqum kishi bo’lib, xilvat va zikrni juda yoqtirgan. U ilm va ma’rifatni ko’z — ko’z etishni sayozlik va xudparastlik nishoni deb bilar, xususan, boy — badavlat kimsalar huzurida ilmu donishdan bahs yuritishga qarshi edi. Uningcha, "œilm va ma’rifatni puldor dunyoparast va badavlatlar oldiga "œdastruxon" etish oriflik axloqiga mutlaqo zid sanalardi." Xoja Orif o’z suhbatlarida ma’rifat muammolariga keng to’xtalar va oriflik sirlarini ochishga ko’p harakat qilardi.

Orif kim-u, oriflik nima? Bu to’g’rida ma’lum fikr va tasavvurga ega bo’lmasdan, Xoja orifning maqsad va maslagiga ham, shaxsiyati va kamolot martabasiga ham to’g’ri yondashib bo’lmaydi.
  Orif — Ollohni tanigan, bilgan va ilohiy ma’rifatdan mukammal xabardor solik. Borliqda foniy bo’lib, Haqning borlig’ida tirik yurmoq orzusi ila yashashi tufayli orifning holatlarida shoshqinlik, besaranjomlik, shikoyat va tangdillik ko’zga chalinmaydi. Orif mushohada yuritarkan, Ollohning hayot, ilm, qudrat, kalom singari sifatlarini teran idrok etish yoki o’zlashtirish bilan cheklanmaydi. Balki butun koinot — borliq olamning sir — asroridan ham chuqur ogohlikka yetishadi. Orif oxirat zavqi va mukofoti uchunmas, "œvaliligin ishoratlarini anglamoq " uchun davomli va sokin bir nazar bilan Tangri dargohiga talpinadi. Xoja Orif tomonidan naql etilgan bir necha hikoyat ham xuddi shu mohiyatni isbotlashga xizmat qiladi. Mana, hikoyatlardan biri: "œYahyo Roziyning bir birodari bo’lib, u Makkaga boribdi-da, o’sha yerda muqim qolibdi. Oradan ancha muddat o’tgach, u og’asiga maktub yozib debdi: Menda uch armon bor edi. Ikkitasiga erishdim. Biri — umrim oxirida shunday bir manzilga yetsamki, ul joy barcha yerga nisbatan muqaddas va fazilatli bo’lsin! Ikkinchisi — bir xodima topayki, hamisha menga sadoqat bilan xizmat etsin"¦ Inshoalloh, bular menga muyassar bo’ldi. Uchinchisi — o’limimdan oldin sening diydoringni ko’rib ko’nglim taskin topsa. Lekin hanuz ushbu uchinchi murodim ushalmay turibdi.
  Yahyo Roziy maktubini olib o’qigach, unga javob bitibdi: "œSening har uchala orzuying ham Haqdan yiroq bo’lganlar orzusidir. Xatingda "œFazilatli zamindaman" debsan. Sen fazilatli odamlar qatoriga qo’shilmoqqa harakat qil, zero fazilatli mard joyni aziz etar, joy mardni fazilatli qilmas"¦ "œMenga bir sadoqatli xodimani Xudo berdi", deb xushnud bo’lib o’tiribsan. Agar sen mard bo’lganingda edi — hargiz birovning xizmatini orzu ham va qabul ham qilmas eding. Zero, maxdumlik — Haq sifati va xodimlik banda sifatidir. Binobarin, bu orzuying ham botildir"¦ Va meni ko’rmoq orzuyingga kelsak, agar sening yuragingda Haq taoloning muhabbati joy olgan bo’lsa, o’zga kishi uchun u yerda joy yo’q. Va agar sen Alloh taolo muhabbatini topgan bo’lsang — unda men ortiqchaman, agar topmagan bo’lsang — enda mendan foyda yo’q!"
  Yahyo Roziyning mazkur so’zlari to’la ravishda oriflik maslagini ifodalaydi. Orif — ilohiy odami. Orifning dili — ilohiy Nur qaynog’i. Shuning uchun Abu Turob Naxshabiy: "œOrif — hech nimadan tiyralashmaydigan, balki hamma narsa undan ravshanlashadigan zotdir", degan edi. Orif hatto o’lim haqida so’zlaganda ham o’z ma’rifati va ishqiga sodiq qoladi. Xoja orifning risolalarida shunday savol-javob berilgan: "œShaytoni lain har sahar orifga mundoq vahimali savol qilur: "œBugun ne tanovul qilursan?" Orif derki: "œO’lim!" Shayton yana derki: "œLibosing yo’q, qay libosni kiyursan?" Orif javob qilurki: "œKafanni!" Yana so’roq qilur: "œQayu yerga borursen?" Javob: "œGo’rga!"

Ushbu savol-javob to’ppa — to’g’ri mazmunda qabul etilsa, o’quvchi tasavvurida orif o’lim sog’inchi bilan yashaydigan bir kimsa yoki tiriklikdan o’limni afzal ko’ruvchi tushkun, aftoda bir odam qiyofasida gavdalanishi shak — shubhasiz, albatta. Bunda asil haqiqatni bilmoq uchun uch jihatni hisobga olmoq shart. Qur’on oyatlari va payg’ambar hadislarida o’limni eslashga da’vat qilingan. Masalan, rasululloh bir hadisda, "œHamma lazzatlarni qirqib tashlovchi — o’limni ko’p yod etinglar"¦", deganlar.
  Shaytonning "œsan’ati" nima? Uning bir "œsan’ati" insonni to’g’ri yo’ldan ozdiruvchi, dunyoning o’tkinchi, nafsoniy lazzatlarga rag’batlantirib, dunyoparastlik hirslarini olovlantirmoqdir. Shuning uchun orif shaytonning ilk savoliga "œO’lim!" deb javob berarkan — bu, uning "œruhoniy hayotda tirilib, nafsoniy hayotda" o’lishga erisha olganini e’tirof qilgani bo’ladi. Endi ikkinchi jihat haqida: hadisda ko’rsatilishicha, "œShayton odam bolasining qon yo’lidan yuradi". Shaytonni mag’lub etish yoki uning ra’yi — ravishidan o’zni muhofaza etishning behad qiyinligi mana shunda. Orifning keyingi ikki javobi, uning go’yo shaytonga "œkafan" kiydirib, uni "œgo’rga" tiqa olganligidan shahodat beradi. Shayx Shibliy tasnifiga binoan, o’limga olib boradigan yo’llar uchtadir: birinchisi, dunyo uchun o’lmak. Mol — dunyo yig’ishtirib, horislik va tamagirlikdan sira charchamay dunyoga muhabbat bilan o’lgan kimsa munofiq erur. Ikkinchisi, uqbo uchun o’lmak, Janat orzusi ila yashab, shu orzu ila jon taslim qilgan odamga zohid deyilur. Oxirgisi — Mavlo uchun o’lmak. Olloh ishqiga o’zini qurbon etgan orifdir. Olloh ishqida o’zni qurbon aylash — bu, o’lim emas, balki boqiy umrga yetishmoq erur. Demak, orif "œo’lim" tushunchasi orqali Olloh ishqiga sodiqligini shaytoni lainga isbotlay olgan.

Tariqat arboblarining diniy-tasavvufiy maslaklarida zikr juda muhim o’rin ishg’ol qiladi. Bu gap Xoja Orifga ham tegishli.
"œSo’fiyon Savriy rahmatullohi alayhi bir kecha Faqil yoniga bordi, - U oyat, axbor va osorlardan gapirdi. Pirovardida So’fiyon dedi: "œBu kecha na qadar fayzli va muborak bo’ldi". Faqil dedi: "œBu kecha va suhbat na qadar bemaza bo’ldi". So’fiyon dedi: "œNega bunday deyapsan?" Dedi: "œZero, sen bu kecha faqat menga manzur bo’lgulik bir fikr aytmoqqa va men ham sening dilingni xushnud etuvchi suxan demoq ila mashg’ul bo’ldik. Vaholanki, har ikkalamiz ham Olloh taolo zikridan mosuvo bo’ldik".
Zikr —so’zlash, bayon qilish, xotirlash, yod aylash, xotiradagini unutmaslik ma’nolaridagi arabcha kalmia bo’lib, tasavvufda g’aflat va nisyon — esdan chiqarishning ziddi o’rnida tadbiq qilingan.
Tasavvufda zikr ikki qismga ajratilgan: "œZikri xos". Zikri omma savobga erishmoq maqsadida amalgam oshirilib, unda zikr qiluvchining tabiatidan yomon xislatlar, aytaylik, kibr, g’urur, manmanlik, g’azab, qahr, makr kabilar butunlay barham topmagan bo’ladi. Xoslarning zikri esa buning aksi: unda zokir Olohning go’zal ismlarini xotirlash orqali nafsini to’la taslim aylaydi. Qalb huzur topib, ma’rifati iloh dunyo go’zalliklarini chuqur his qilishga keng yo’l ochiladi. Shu tariqa ruhoniy hayot sirlari kashf etiladi. Xoja Orifning yuqorida keltirgan hikoyatni naql qilishdan ko’zlagan bir maqsadlari ham zikri xosni targ’ib va tashviq qilmoq bo’lgan. Chunki Xoja Orif zikrullohni tariqatdagi barcha maqomlarning poydevori va tasavvufiy axloqning husnini ochadigan ziyo manbai deb qaraganlar. Umuman, zikrga bugungi kun nuqtai nazari bilan munosabat bildirilganda, tariqat pirlarining zikrning foydalari haqidagi qarashlariga ham befarq bo’lmaslik kerak. Chunki ular zikr — shaytonni quvar, qalbni g’am — g’ussalardan xalos aylar, ko’ngilda shodlik, kenglik va poklik hosil qilar, xulqni go’zallashtirar, tafakkur va ma’rifatni yuksaltirar, xato va gunohlarning ildizini quritar, degan ishonchdan sira chekinmaganlar.

Bir kun xovariylar Iso alayhis-salomdan;"Ey Ollohning ruhi ,hozir yer yuzida senga o’xshash yana bir odam bormi ?" deb so’rashganda Hazrati Iso "œHa bor.So’zi zikr sukuti fikr,nazari ibrat bo’lganlar menga o’xshashdirlar "degan ekan. Darhaqiqat,tafakkur va marifat oddiy insonni ham payg’ambarlarga yaqinlashtiradigan va nabilar,rasullar erishgan haqiqatlardan baholu qudrat ogoh aylaydigan yuksak maqomdir.Mana shuning uchun mashxur so’fiy Hasan Basriy,"Bir soatlik tafakkur,bir kechalik toat ibodatdan xayrlidir ",deydi.
Tafakkurdan asosiy maqsad nima? Nimani nima uchun va qanday tarzda fikrlash lozim? Tafakkurning eng lazzatli mevalari nimayu achchiq iztiroblari nima? Fikr tarbiyasi qachon boshlanib qanday yo’llar bilan davom topmog’i zarur?Bunday savollar har bir kishini qiziqtirishi va har bir odam ularga o’zicha aniq javoblar topmog’i shart erur. Odam farzandi o’zini ko’p narsalardan,aytaylik,shon-shuxrat,boylik,soxta obro’,amalu martabalardan bemalaol benasib qilishi mumkin. Bunda u ma’nan va ruhan hech nima yutqizmaydi. Biroq inson o’zini o’zi fikrlashdan va tafakkurning mashaqqatli sayoxatlaridan mahrum qilsa,insoniylik uchun asosiy hislatlardan ajraladi. Chunki tafakkurdan to’xtash-bu, ma’naviy-ruhiy anglashdan to’xtash,to’g’rilik va haqiqatning kuch-qudratiga ishonchdan to’xtash degani bo’ladi. Tafakkurda hatto sayozlikka ham  erk berish mumkin emas. Hind payg’ambari Budda ta’limotida chuqur fikrlash-tiriklik va baqo yo’li,sayoz fikrlash —o’lim va fano yo’li,deb belgilanishi bejiz emas.
   Sharqning ko’pchilik orifu valiylariga o’xshab Xoja Orif Mohitobon bobomiz ham mushohada va muroqabaning buyuk g’amxo’ri va jonkuyari bo’lganlar.
   "œImoni komil mo’min uldurki ,pulu davlatdan yuz o’girsin,rangin liboslar va nozu ne’matlar uni o’ziga maftun etmasin,-deydilar Xoja Orif,-katta nafs gadosiga aylanmasin ! Va u bularning barchasiga zulm etib, haqorat nazari bilan qarasin! Uning nafsi sarkashlik va hursandlik etmasin,ro’zg’or tashvishlaridan malul bo’lmasin. Va yaxshi kun ham, yomon kun ham uning uchun barobar mohiyat kafb etsin". Bunday holga erishish —donishmandlikning baland cho’qqilarini egallash demak. Bunday holislik va qanoatga oddiy aqlning kuchi ham, imkoni ham yetmaydi. Buning uchun vijdoning murshidi, e’tiqodning hoqoni ,diyonatnig posboni —imoniy aql zarur. Jaloliddin Rumiy imoniy aqlni "œAqlnig aqli" deydi va mo’minlarga ato etiladigan bu aqldan ufqlar nurlanib, qalb va ruh nurga to’lishini ta’kidlaydi.
   Mavridi kelganda bir narsani sharxlab o’taylik. Bizda tasavuffiy maslak mol-mulk va boylikka qarshi,tasavuf odamlarni faqrlik, qashshoqlik va yupunlikka chorlaydi, degan noto’g’ri bir qarash yashab keladi. Xoja Orifning yuqoridagi gaplari ham shunday mulohazalariga sabab bo’lmog’i mumkin. Odam bu o’tkinchi dunyoga boy bo’lmoq ,boylik ichida g’arq bo’lb yashamoq yoki qashshoqlik, yo’qchilik qo’lida qurib-qaqshab kun o’tkazmoq uchun kelmaydi. U Odam bo’lmoq, aql, ma’rifat, tafakkur orqali o’zligini bilib, Rabbisinig huzuriga pok va yorug’ yuz bilan qaytmoq uchun tug’iladi. Shu ma’noda moddiy boylik insonning ilohiy mohiyatidan xorijdagi bir narsa bo’lganidek, kambag’allik va yo’qsillik ham o’sha mohiyatdan tashqaridagi narsadir. Masalan, birov millioner deylik.O’z —o’zicha o’sha million so’mning nima yomonligi bor? Hech yomonligi yo’q. Yomonlik pulga, boylikka hirs qo’yishdan, unig qimmatini noto’g’ri baholashdan yoki boylikning tub mohiyatini to’g’ri tushunmaslikdan yuzaga chiqadi. Naql borki, Tangri, Imom g’azoliyga "œSen har kun dunyo ahlini qoralaysan. Xalqning bir-birlari bilan aloqalarini hamisha to’xtatishga intilasan. O’zingning og’ilda shuncha ot va hachirlarning bor, og’ilhonangning mixi oltindan. Yana qanchadan —qancha mol- mulking bor. Shunday bo’lgach ul so’zlaring nimasi?", deganda, G’azoliy:"Men og’ilhonaning mixini loyga qoqqanman, dilga emas ", deb javob bergan ekan. Demak, hamma gap dunyoni hech qanday zohiriy boyligini ko’ngilga yaqinlashtiermaslik va dildan ularga mehr bog’lamaslikda. Tasavvufdagi faqrlik tashviqotini xuddi shu ma’noda tushunmoq kerak. Zero,mutlaq haqiqatdan yiroq, undan ajralgan orzuyu a’mol odamni tafakkur hurriyatidan yiroqlashtiradi. Xoja Orif "œUl qushki,bo’ynida o’g’ir yuk osig;lik ekan,bas,qandoq ko’kka parvoz aylasun?Sollikim ,bu dunyoga dilbandligi bisyordir,ilohiy parvoz qilolmasva talab vodiysiga qadam qo’yolmas ", deganda naqadar haq bo’lganlar.
   Rivoyat qilinishicha,Luqmoni hakim ko’p payt yolg’iz o’tirar va uzoq-uzoq fikrga berilarkan. Do’stlari unga: "œNechun buncha yolg’iz o’tirursen? Jamoatga aralashib ular bilan hamsuhbat bo’lganing yaxshi emasmi?" deganlarida u :"Yolg’izlik fikrlamoq uchun behad o’ng’aydir"¦", degan ekan. Abdulvohuid binni Zayd esa bir kun uzlatga chekingan soliqqa duch kelib,unga "œBu tanholigingdan ajablanayotirman",deganda u:"Agar yolg’izlikning zavqiga yetsayiding, o’zing o’zingdan bezib,vahshat tuyarding . Axir, yolg’izlik ibodatning ibtidosi-ku", debdi. Xilvat — xoli joy, tanholik, hech nimaga bog’lanmaslik, dunyoning hilma hil narsalaridan forig’lik demak. Tsavvufda esa shayx rahnamoligi va ko’rsatmalariga binoan muridning maxsus bir go’shada bekinib Haq bilan ruhiy aloqa o’rnatishi anglashiladi. Kamida qirq kun davom qiladigan bu jarayonga "œchilla"yoki "œarbain chiqarmoq"deyilgan.
   Xilvat va uzlat masalasidagi zamonaviy fikr- qarashlar ham juda tor, sayoz va halatdir. Din va tasavvuf hech qachon butun hayotni xilvatda o’tkazishni targ’ib etmagan. Uzlat — hayotdan qochish , turmushdan ajralish odamlardan bezish ehtiyojimas, balki ma’lum muddat "œkasbi kamol va sayri jamol " aylagach, ruhiy shavq va kamolot ila yana faoliyatda bo’lmoqdir. Xilvat sharti bo’yicha inson tanholik go’shasiga berkinarkan,u"Boshqalar mening yomonlik va gunohimdan halos bo’lsinlar", deya niyat qilmog’i shart sanalgan . Buning aksini o’ylab,"Men odamlarning sharorat va gunohlaridan emin bo’lurman",degan fikrda bo’lsa, u kibru havoga yo’l qo’ygan sanaladi. Xilvatdan ko’zda tutilgan asosiy muddao va xilvatning foydalari haqida juda ko’p mulohazalar aytilgan. Lekin hamma olimu allomalar ham uzlatning afzalligini yoqlamaganlar. Xoja Orif Revgariy esa uzlatni maqbul ko’rgan So’fiyon Savriy, Ibrohim Atham , Bashir al-Xofiyga o’xshash mashoyixlarning qarashlarini qo’llab- quvvatlagan:
   - Ey solik! Hazrati Umar "œUzlatdan nasibingizni olingiz!" ,demishlar. Uzlatdan benasib qolmag’aysen. Inson farzandi qanoat etsa-badavlat bo’lur. Hasad va xasislikning qutilsa —muruvvati oshkor bo’lg’ay. Uzlat ixtiyor etsa —farog’at topur. Xilvat-aqlga quvvat, ko’ngilga osoyish berur. Xilvat qilsang har turli hojatsiz mashg’uliyatlardan qutulursan. Dunyoning makru hiylalari noraso xaloyiqning g’iybatu adovatlaridin emin bo’lursen. Mashoyixlarning : "œAxmoq bir kimsadin uzoq bo’lmoq,Olloh toologa yaqinlashmoqdir ", degan so’zlarini yodda saqla! Zarurat bo’lmasa jamoat birla o’tirma. Uzlat eshigini ochsang, dahri bemanining eshigi sen uchun yopilur. Tariqat xilvati qoidalariga to’lig’ rioya qil-ruhing Arshga yuksalg’ay"¦     

Xoja Orif yoshi ulg’aygani sayin ilohiy xayollarga cho’mib, davomli tarzda sukut saqlashni juda xush ko’radigan bo’lgandi. Muridlari bilan sukut "œtili"da so’zlashuvni, sukut yo’li bilan ko’ngildagini boshqalarga yetkazishda shayx mahorat kasb aylagandi. Vujudi ruhoniy quvvatga to’liq ul xoksor zot, sukut oriflar uchun xos fazilat va sukutning ta’siri goho kalomdan ortiqligini teran anglagandi. Uzoq umri mobaynida u qanchadan — qancha so’zga chechan, qanchadan-qancha sergap va ezma kimsalarga duch kelmadi? Biroq ulardan hech biroviga hatto ishorat tili bilan ham tanbeh bermadi. Sukut — tingan va poklangan dil holati. Ayni shu holatda hayrat pardalari ochilgay. Sukut — dilning dil bilan so’zlashuvi. Sukut — bu borliqning tili. Sukutda borliq-jahonni tinglash mumkin. Xojaning sukut borasida o’z i suygan va takror-takror eslaydigan rivoyatu hikoyatlari bor edi.
  Kunlardan bir kun Luqmoni Hakim Dovud alayhissalomning huzuriga tashrif buyuribdi. Ko’rsaki, ul zotning qo’llarida temir parchalari mum yanglig’ yumshab, istalganidek kichik-kichik xalqalar shaklida bir-biriga ulanmoqda ekan. Hech duch kelmagani bu san’atdan taajjublangan Luqmoni hakim o’sha xalqalardan nima hosil bo’lishini Hazrati Dovuddan so’ramoqchi bo’libdiyu, ammo ko’nglidagi hikmat buni so’rashga monelik etibdi. Ish tugallanib xalqalardan "œto’qilgan" narsani Dovud kiygach, "œBu zirh inson uchun muxoraba asnosida metin bir qal’a erur" — debdi. Shunda Luqmoni hakim unga: "œMening sukutimga ne dersanki, uning nimaligini men sendan so’ramadim?" deganida u: "œSukut bir hikmatdirki, uning sohibi ozdir. Sukut til va jon muhofazasi uchun bag’oyat mukammal bir qal’a hisoblanadi", deb javob qaytargan ekan. Xoja Orif negadir, sukutda chin orif farishtalarga ham ustozlik qila oladi, deb o’ylar va ko’p yeb, ko’p uxlaydiganlar singari ko’p vaysaydiganlarning ham jonlarida bir xastalik borligiga ishonardi. Uningcha, jondagi xastalikning shifosi hikmat va ma’rifat edi. Ha, oriflikda yuzaga kelgan sukut odamni o’ziga tobe aylaydi. Biroq, odam bu sukutni tobe qilolmaydi. Shuning uchun orif sukutni
emas, sukut orifni boshqaradi. Buni anglash ham yana bir hikmat.