Dimoq — firoq qilmoq. Ko’chma ma’noda noz-karashma,xarxasha,erka-tantiqlik. Dimoqda (burun bo’shlig’i yuqori qismi) tantiqlanib gapirish, erkalanish.Firog’i kuydirish,yalintirish, ishqibozlik, xushtorlik mazmunini tashiydi. "œDimoq — firog’ingdan o’rgildim", istehzoli — kinoyaviy iborasi bor o’zbekning.Bu bilan dimoq-firoq ham yoshiga, chiroyiga, qobiliyatiga yarasja bo’lishi kerak.Yoshiga , saviyasiga mos kelmaydigan dimoq — manqalanish eshituvchining g’ashini keltiradi, deyilmoqchi.

Burunni sassiq deb kesib tashlab bo’lmaydi. O’z ma’nosi — burun miya najsi manbai.Biroq buning boshqa muhim vazifasi: kishi jismoniy a’zosi,nafas olish, hid bilish organi bo’lganligi uchun boyagi salbiy xislatini deb kesib tashlab, voz kechib bo’lmaydi, ma’nosini beradi.Asosiy ko’chma ma’nosida esa biror farzand, qarindosh — urug’,do’st-o’rtoqni uning fe’li ba’d, aqli noqis, tili zahar,fe’l-atvori yoqimsiz bo’lsada, nima bo’lganda ham bizning yaqinimiz,o’z urug’imizku, deb undan voz kechib bo’lmasligiga ishora qilinadi.

Burniga narvon yetmaydi.  "œBurni ko’tarilgan", "œdimog’idan qurt yog’iladi" iboralari muqobili.Oliftalik, takabburlik,asossiz havolanish belgisi.Go’yoki shu qadar burnini ko’targanki, har qanday narvon ham (ramziy ma’noda) yetmaydi, degan ma’no anglashiladi.

Burnidan baland gapirib bo’lmaydi.   Bu ibora jizzaki, gap ko’tarmaydigan odamlarga nisbatan qo’llaniladi.Bunday shaxslar ortiqcha kibor,o’ziga bino qo’ygan yoki tarbiya darajasining pastligi tufayli to’g’ri gap,tanbeh, nasihatni tan olmaydilar.Yana bir ma’nodoshi amali, dunyosi, "œo’pkasi"  katta odamlarga nisbatan ham qo’llaniladi.

Burnidan chiqdi.   Bola uzum yeganda, hovliqib, biror donasi ezilmay,tomoq qolib, burun teshigi havo yo’liga o’tib ketishi mumkin.Shunday payt aksirganda, uzum burnidan chiqadi.Ko’chma ma’nosi chuqur va teran.Mol-mulk yig’ib, insofsizlik bilan besh qo’lini og’ziga tiqib, oqibat turmush kulfat bilan yakunlansa, o’ylamay bir ishni boshlasayu, oqibati xunuk bo’lib chiqsa, birovga nohaq jabr o’tkazsayu, o’zi xudoning g’azabiga yo’liqsa, xalq falonchining bu qilmishi burnidan chiqdi, deydi.Tanqid, satira,shu holdan norozilik, xayrixoflik ma’nolari bor.

Burnini toshga ishqalash.  Munosib jazosini berish,tobe qilish, o’ch olish,kaltaklash va boshqa ma’nolarni beradi.Xalq yomon ko’rgan odamini "œbuni burnini toshga ishqalash kerak", deydi.

Puchuq burun.   Jismoniy kamchilik.Biroq ko’chma ma’nosida yosh qizchalarga nisbatan keksa chol-kampirlar "œpuchuq burun"  degan birikmani ishlatadilar.Bu erkalash, suyish hazil-mutoyiba qilish mazmuniga ega.

Burnidan bo’lak nimasi bor?  Bu ibora yigitlarga nisbatan qo’llaniladi.Yigitning burni bo’lsa bo’lgani, degan ibora ham borki, unga qo’shimcha sifatida bu ibora yaratilgan.Yigitning ko’rki,chiroyi, go’zalligi shart emas, burni kelishgan bo’lsa, yuzning markaziy a’zosi sifatida qolgan a’zolar ham shunga yarasha bo’ladi, qabilida ma’no tushunilgan.Burnidan bo’lak nimasi bor, deganda yigitning mol-mulki, boyligi, hunari, topar-tutari bormi degan haqli savol anglashiladi.


Keyingi mavzu: "Yaxshi gap ham, yomoni ham bir og’izdan."

Og’zi katta.Birinchi ma’nosi og’izning tabiiy kattaligi.(yuzning ko’p qismini egallaganligi).Asosan ko’chma ma’noda ishlatiladi.Og’zi katta deganda xalq o’ylamay gapiradigan takabbur,ko’tarma,hovliqma odamni ko’zda tu tadi.Og’zi kattalar deyilganda amali vazifasi katta kishilar ham nazarda tutilishi mumkin.Mahalla ko’yda og’zi katta odamni uncha xush ko’rishmaydi.Bu gapni kinoyaviy istehzo tarzida ishlatiladi.

Og’ziga cho’p o’lchatib olgan.Birovning gapi bilan ish ko’radigan, o’z mustaqil fikri bo’lmagan,irodasiz odamga nisbatan ishlatiladi.Go’yoki bu odam xotini, onasi, boshlig’iga o’z ixtiyorini shunchalik topshirib, tobe bo’lib qolganki, hatto ikkinchi shaxs uning og’ziga cho’p o’lchab olib og’zingni shu o’lchovdan katta ochmaysan, ya’ni mening gapimdan chizgan chizig’imdan chiqmaysan deb qo’rqitib qo’ygan.Og’ziga cho’p o’lchatish, inson uchun to’tiga o’xshab birovning gapini takrorlab qolishdan iboratdir.Faqat salbiy ohangda qo’llaniladi.

Og’zingga moy. Balli, rahmat,baraka top, yashavor,og’zingga shakar, og’zingga bol iboralarining muqobili.Rag’batlantirish,rozilik,minnatdorlik,yoqtirganlik,ma’qul ko’rish,xayrixohlik ifodasi.

Og’ziga talqon solib olgan. Og’ziga suv olgan, og’ziga qatiq uvutgan, mum tishlagan iboralarining muqobili.Indamas, ichimdagini top kishilarga nisbatan qo’llaniladi.Og’ziga talqon solgan odam gapirolmaydi.Salbiy ma’nosi o’zga kishining topshirig’i bilan gapirmaslik, indamaslik ham ko’zda tutiladi.

Og’zini katta ochdi. Og’zini kafti bilan to’sdi, qattiq esnadi iboralariga ma’nodosh.Biroq ko’chma ma’noda muayyan kasb egalari orasida ish, iltimos evaziga katta pul, pora, mol so’radi mazmunini ham anglatadi.Og’zini katta ochish insofsizlik sifatida qoralanadi.Besh qo’lni og’ziga tiqish, nafsi buzuqlik salbiy ohanglarni beradi.

Og’zi-burnini to’ldirdi. Ko’p ma’noli ibora.Xum,idish,xalta, qopni o’ta to’latish.Ikkinchisi birovga ko’p miqdorda sovg’a-salom, hadya,pora berish.Uchinchisi kishini nojo’ya so’zlar bilan haddan ortiq haqoratlash ifodasidir.Ijobiy ko’proq salbiy ohang mazmuniga ega.

Og’izga olib bo’lmaydi. Taom tuzi ko’payib ketgan achigan,sasigan,buzilgan yemaklarga nisbatan ishlatiladi.Og’izga olib bo’lmaydi iborasining ikkinchi, ko’chma ma’nosi biror shaxsning aytgan gapi shu qadar haqoratli,uyatli,andishasizki, uni og’izga olib gapirib, aytib, eslatib bo’lmaydi degan ma’nolarni beradi.

Og’zi oshga yetganda.Bu ibora afsus nadomat,achinish,rahmdillik, hamdardlik ma’nolarini beradi.Bir shaxsning endi ishlari yurishib mehnati evaziga tayyorlagan oshi taomini yemakka o’tirganda biror kulfat,fojea,falokatning sodir bo’lishi.Mana shunday holatlarda aytiladigan ibora.

Og’ziga kuchi yetmagan.Ig’vogar, fisqu-fasodchi,og’zidan bodi kirib, shodi chiqadigan kishilarga nisbatan qo’llaniladi.Salbiy ohang, tanqid ifodasi kuchli.

Keyingi mavzu: "Tish sinsa — og’zi ichida"

Tishining kavagida saqlaydi. G’animat, omonat, eng tansiq, topilmas matoh.podsholar eng noyob ganj, yoqut, gavhar,olmoslarini qaro kunga "œtishlarining kavagida saqlaganlar".Kambag’al bisotidagi ota-boblaridan qolib kelayotgan uzuk, zirak kabi yakkayu yagona boyliklarini tish kavagida saqlab keladi.Noyob,qimmatbaho,qadrli buyumlar haqida , ko’z qorachig’iday asraladigan narsa xususida shu ibora qo’llaniladi.

Tish yormaydi. Indamaslik, sukut, sir boy bermaslik.Uydagi gapni ko’chaga chiqarmaslik. "œTish sinsa,og’iz ichida, bosh yorilsa, do’ppi ostida" aqidasiga rioya qilish.Ya’ni o’z dard — hasratini o’zgalarga dasturxon qilib, yoymaslik, izhor etmaslik.Tishni tishga qo’yib, bosib turilsa, ora yorilmasa, ochilmasa, gapirilmagani,indalmagani,sukut saqlangani shu bo’ladi.Demak, tish yorilmaydi.Tish yordi — tish chiqa boshladi ma’nosida.Tish yormadi esa asl ma’noda — tish chiqmadi, tish o’smadi ifodasini beradi.

Tishi gazillaydi. Og’riq tishga tegib ketsangiz, gazilab, joningizni oladi.Ko’chma ma’nosida biror nimaga , odamga achinish, afsuslanish, biror voqea-hodisadan pushaymon bo’lish.Kishi bir paytlar qilgan, qilmagan, ulgurgan, ulgurmagan ishlariga pushaymon yeyishi, afsus — nadomat chekishi mumkin.Tishi gazillash — pushaymon bo’lishning o’ta hissiyotli, oliy ko’rinishidir.

Tishlab — tirnog’lab"¦ Bu ibora tabiiy ko’rinishda, vafo ramzi itga nisbatan ishlatiladi.It bolalarini tishlab xavf — xatarsiz, qulay joyga keltiradi, tirnog’lab, o’z oilasiga joy hozirlaydi.mana shu ko’rinish ko’chma ma’noda odamga ko’chirilgan.Ona har qanday sharoitda ham o’z onalik qudrati bilan bolasini "œtishida tishlab" , oq yuvib, oq tarab, hayot zarbalaridan himoya qilib, parvarishlaydi, voyaga yetkazadi.
  Hatto zalvorli yukni tortadigan turmush hamrohisiz qolganda ham, iborada aytilganday, tishlab — tirnog’lab, o’z zurriyotini balo-qazolardan omon olib o’tadi.Shuning uchun ham xalq "œotasiz yetim — gul yetim, onasiz yetim — o’l yetim" degan naql ijod qilgan.

Tishga bosgulik nima bor? Tish og’riganda, unga dori — darmon, og’riqsizlantiruvchi vosita qidirib qilingan murojaat.Ko’chma ma’noda yegulik, qorinni to’ydiegulik nima bor, savoli mazmunini tashiydi.Go’sht, qazi — qarta, non, meva — cheva, sabzavot "œtishga bosgulik narsa" sanaladi. Kambag’al uyda mudom suyuq — sayoq, shildir sho’rva ichaversa, joniga tegib, xotiniga shu iborani ishlatadi. Atala — bulamiq, piyova kambag’alning "œo’lmasning kunidan" qorinni aldash vositasi sanalaib, "œtishga bosgulik" narsani juda qadrlaydi.Eskidan, "œKambag’alning bir to’ygani — bir boy bo’lgani" degan naql qolgan.

Tish sinsa og’iz ichida"¦ O’zbekning andishalilik aqidasi.Uydagi gapni ko’chaga chiqarmasligi.Tishning singani, birovdan kaltak yeyilganini do’st — dushmanga izhor etmaslik, og’iz ichida saqlash. Ko’chma ma’nosi: sir saqlash, o’z aybini o’zi ochmaslik, borini oshirib, yo’g’ini yashirish.Ibora maqolning ikkinchi, uni to’ldiruvchi qismi bor: "œbosh yorilsa do’ppi ostida"¦" aybni, dardni o’zgalar ko’zidan nari tutish, bildirmaslik, sirini bermaslik. Bardosh, chidam,oqil — fozillik,uzoqni o’ylash, bosiqlik namunasi.Ibora kishini sabr — toqatli, chidamli,matonatli bo’lishga chaqiradi.

Tish og’rig’ining davosi ombir. Tishni "œqurt yeb ketgan", uni davolashning iloji bo’lmasa, haqiqatan ham, uning davosi — ombir bo’ladi. Biroq bu o’rinda iboraning ko’chma ma’nosi ham borki, ba’zi illatlar, kamchiliklar shaxsning , hatto vaziyatning katta nuqsoni sanalganda, uni butunlay sug’urib, yo’q qilib tashlamaguncha undan qutulib bo’lmaydi, degan mazmun anglashiladi.

Keyingi mavzu: "Til — dil tarjimoni"

Tilini tishladi- birortasi ayb qilgan bo`lsa o`sha aybni bo`yniga qo`ysa hijolat bo`lganida shu gap ishlatiladi.

Tili chiqibdi. Bolaning tishi, oyog’i, tili chiqadi. Bu go’daklik fasli bilan bog’liq tabiiy hodisa. Ammo xalq tili chiqibdi, sdeganda bu iboraning ko’chma ma’nosini ko’;zda tutadi. Biror yuvosh, gap qaytarmaydigan odam daf’atan o’zgarib, aytganingizni qilmay , hatto e’tiroz bildirib, norozilik bayon qilsa, "œtiling chiqib qolibdi - ya" deysiz. Tili chiqmoqning muqobili: "œo’zgarib qolmoq, "œisyonkorlashmoq"ma’nolarini beradi.

Tili kuygan. Til qaynoq choy, sho’rva, sut va hokazolardan kuyib qolishi mumkin. Shuning uchun ham xalq orasida "œsutdan og’zi kuygan qatiqni ham puflab ichar", degan maqol bor. Bu maqolning asl mazmuni bo’lsada aslida kochma ma’nosi, mantiqli va chuqurdir. Biror ishdan zarar ko’rib, kasidga uchragan, pushaymon qilgan odamga nisbatan "œuning falon narsadan tili kuygan" deyishadi.

Tili g’aliz. Bu ibora shaxsga nisbatan emas, badiiy, ilmiy adabiyot, kino, tele, radio asarlarga nisbatan faol qo’llaniladi. Tili g’aliz deganda asar til nuqtai nazaridan me’yoriga yetmagan, mahorat darajasiga ko’tarilmagan, san’at yuksak talablariga javob berolmaydigan degan ma’nolardagi xulosa kelib chiqadi.

Tilli — jag’li. Odamlar bo’ladiki, damdo’z, ichimdagini top , indamas, zerikarli. Yana bir toifasi unga qaram — qarshi o’laroq dalli — g’ulli so’zamol, xushchaqchaq, qiziqarli, quvnoq va hazilkash. Aynan shunday odamlarni, falonchi tilli — jag’li, odamni zeriktirmaydi deyishadi.
  Safarga, suhbatga, gap — gashtakka shunday odamni hamroh qilishadi. Aslini olganda hamma ham tilli — jag’li. Biroq barcha inson ham Xudo bergan shu tilu jag’ni baravar ishlatavermaydi. Uni suiiste’mol qilganlarni ham xalq topib bahosini beradi: gapni olib qochadi, xudo gapdan bergan, aravani quruq olib qochadi, tili bir qarich kabi obrazli iboralar ishlatadi.

Tili bir qarich. Tili uzun, tili bir quloch kabi iboralarning muqobili bo’lib, asosan salbiy ohangda ishlatiladi. Hech kimga gap bermaydigan , so’zamol,. Mahmadona odamga nisbatan bot — bot ishlatiladi. Ko’proq ayollar, kelin yo qaynonalarga , quda — andalarga, mahallaning xotin — qizlariga nisbatan qo’llaniladi.

Tilidan tutildi. Tilidan topdi, iborasining muqobili. Kishi gap orasida biror masalani xotiriga keltiradiyu, suhbatdoshining dashnomiga, taxyiqiga duchor bo’ladi. So’ng tilini tiymagani, tishlamaganiga pushaymon bo’ladi. O’ziga o’zi tashvish orttiradi.
  Qadimda bir kambag’al, maqtanchoqlik qilib o’zga shaharlik musofirni bundan buyon shaharga tushadigan bo’lsangiz joy izlab ovora bo’lib yurmang, to’g’ri biznikiga kelavering, deya o’z manzilini aytib yuborgan ekan. Musofir ko’p o’tmay tanishini yo’qlab kelibdi. Mehmon eshikni taqillatib, yangi oshnasi bilan ko’risharkan otni qayoqqa bog’lay, debdi. — Tilimga bog’lang degan ekan tilidan tutilgan mezbon.

Bo’y - bo’ylashmoq. Tengdoshlik, yosh va qomatning nisbatan baravarligi. Bo’y — bo’ylashish — o’g’ilu — qiz bolalar yil sayin kamolga yetib bir — biriga tenglashib, o’sib boradi. Tag’in bir ma’nosi — bo’y so’zini bir necha kishi birgalikda, bir paytda baravar aytishi. Qishloqda ko’chadan birov o’tsa, (otliq, piyoda) yosh bolalar, qizchalar pastak devorlardan mo’ralashib, bo’ylashishga ham shu ibora aytiladi. Bo’y, o’rni bilan hid, atir, ifor mazmunini ham tashishi mumkin. Bunday paytda hid (atir) hidlash ma’nosida ishlatiladi. Bo’y — sohil, ariq, daryo, hovuz bo’yi kabi mazmun tashishi ham mumkin.

Bo’yni yo’g’on (To’qbo’yin). Ho’kizning bo’yni yo’g’on, chumoliniki qildek ingichka. Odam,larning bo’yinlarini ham ho’kiz yo chumolinikiga o’xshatish mumkin. Tabiiy ravishda yo’g’on — ingichkaligidan tashqari, bo’yin ko’chma ma’noda ham "œyo’g’on" va "œbo’sh" shakllarida ishlatiladi. Bo’yni yo’g’on  degani — takabbur, ishyoqmas, manman, olifta, zo’ravon , qaysar va o’jar , o’ziga bino qo’ygan kabi muqobillari bilan yanada aniq — ravshan ma’no tashiydi. Bo’yni bo’sh — hoksor, muloyim, bo’sh — bayov ma’nolarida ishlatiladi.

Bo’yiga qarab to’n bichmoq. Ko’rpangga qarab oyoq uzat, teng — tengi bilan, tezak qopi bilan, deydi donolarimiz. Bo’yiga qarab to’n bichmoq — eshagiga yarasha tushovi, iborasining muqobili. Kishining moddiy, ma’naviy, iqtisodiy imkoniyatlari, saviyasi, mavqei, jamiyatda tutgan o’rniga qarab unga baho bewriladi. Ya’ni obrazli qilib aytganda, "œbo’yiga qarab to’n bichiladi". To’n bo’ydan uzun, kalta, keng — tor bo’lsa, qalb bilan qiyofaning muvozanati buzilib, nomutanosiblik, kulgi, masxara bo’lishga olib keladi.

Bo’yni yor bermaslik. Ma’lum ish — vazifa, masalaga jonim — otimlab, sidqidildan, xush ko’rib kirishmaslik. Xohish — istakning yo’qligi, xushyoqmaslik, tanballik. Bo’yni yor bermaslik obrazli, jonlantirilgan ibora bo’lib, bizningcha aslida, bo’yni yor bermaslik (bo’ynidan yuk uchun joy, o’rin bermaslik) shakli va mazmunida bo’lgan. Yana bir taxmin bo’yni yor bermaslik shaklida bo’lgan bo’lishi ham mumkin.

Bo’ynini ichiga tortib yuribdi. Tili qisiqlik bilan o’z sha’niga dog’ tushiradigan ayb, gunohni bilgani holda, o’zini bilmaganga solib, indamay, lom — lim demay yuribdi kabi ma’noni beradi. Bo’ynini ichiga tortib yurish aslida sovuq, og’riq yoki tabiiy hodisalar tufayli bo’lishi ham mumkin. Ko’chma ma’nosida inson shaxsiyati, or- nomusi, erk — erksizligi ko’zda tutiladi. Bu xislat qo’rqoqlik, ojizlik, oyoqostilik, tuproqqa teng bo’lish bilan barobardir.

Bo’ynini suv qilmoq. Rosa ishlatib, bo’ynini terga pishib, jonini olmoq. Majbur qilib, urib — so’kib, ko’zini qo’rqitib, mulla mingan eshakday qilib qo’yish. Bo’ynini suv qilish — o’ldirib yuborib hamma a’zolar irib — chirib ketgani singari bo’ynining ham bordan yo’q bo’lishi, tuproqqa aylanishi ko’zda tutiladi. Bo’ynini suv qilish — yuvinish, bo’yinni ho’l qilish kabi oddiy, to’g’ri ma’no tashishi ham mumkin.

Bo’yidan balandga sakramoq. Eshagiga yarasha tushovi, ko’rpangga qarab oyoq uzat, bo’yiga qarab to’n bich kabi maqol, iboralar bor. Biroq shunday kishilar borki, o’z bo’ynidan baland sakrashga, imkoniyatlardan ortiqroq darajalarga, qobiliyatlaridan balandroq martabalarga intiladilar, da’vo qiladilar. Bundaylarni xalq hazil — mutoyiba bilan, otasi urmagan to’ng’izni, bolasi urmoqchi qo’ng’izni, deydi. Bu bilan, ota — bobosi qilmagan ishni qilmoqchi, degan ma’no anglashiladi. Tavakkalning boshi kal, deganday, ba’zan bunday shaxslar favqulodda omadlari chopib, ishlari yurishib ketishi ham mumkin. Aslida ota kasbidan chekinmagan, o’z bo’yidan (haddidan) baland sakramagan yutadi. Mo’tadil, osoyishta hayot kechiradi.


Bo’y cho’zmoq. Bu ibora o’z va ko’chma ma’nolarida faol ishlatiladi. Bo’y cho’zish — qo’l uzatish, biror narsa — buyumga cho’zilish, uzayish, butun tana uzunligida intilish. Bo’y cho’zish — voyaga yetish, ko’karish, bo’ynining uzunlashishi. Bo’y cho’zish — turli harakatlar bilan o’z bo’yini uzaytishga intilish. Bo’y cho’zdi, bo’y ko’rsatdi, iboralari jismoniy tomondan tashqari ma’naviy hodisalarga nisbatan ham qo’llanilishi mumkin. Falon ta’limot bor bo’y — basti bilan namoyon bo’ldi, yangi siyosat bo’y ko’rsatdi va hokazolar qabilida.

Keyingi mavzu : "Teshik tomoq chirimas"