G‘arb o‘rta asrlardan to o‘n birinchi asrgacha xuddi shunday holda bo‘lgan. Buni ularning tarixchilari e’tirof qilishadi. Bu ko‘rinishni unutib qo‘ymasdan oldin tezda Sharqqa, uning Qurtuba, o‘arnota, Ishbiliyya, Bag‘dod va Damashq kabi poytaxt va shaharlariga yuz buraylik. Hozir Ovro‘paga qo‘shni bo‘lgan Andalus shaharlariga sayr qilib, sayohatimizni Qurtubadan boshlaylik. Undagi hamma narsaga emas, faqat tashqi ko‘rinishigagina nazar tashlash kifoya.

    Umaviy Abdurrahmon Uchinchi zamonida Qurtuba musulmon Andalusning poytaxti bo‘lgandi. Tunlari ko‘chalar chiroqlar bilan yoritilar, yo‘lovchi o‘nlab mil (o‘n olti kilometr) yursa ham, ushbu yorug‘lik tugamasdi. Shaharning ko‘chalariga tosh yotqizilgan, axlatlari beto‘xtov tozalab turilardi. Atrofi quyuq bog‘-rog‘lar bilan o‘ralganidan, shaharga kelayotgan odam unga yetguncha bir necha soat bog‘-bo‘stonlardan o‘tardi. Shahar aholisi bir million edi. (Vaholanki, o‘sha paytda Ovro‘paning eng katta shahrida ham yigirma besh mingdan ortiq aholi yashamasdi). Hammomlarining soni to‘qqiz yuzta, uylarining soni 283000 (ikki yuz sakson uch ming), qasrlari sakson mingta va masjidlari olti yuzta edi. Shaharning aylanasi sakkiz farsax (ya’ni, o‘ttiz ming metr) bo‘lgan. O’qish-yozishni hamma bilgan. Uning sharqiy tomonida bir yuz yetmishta ayol ko‘fiy xat bilan mushaf yozardi. Saksonta madrasa bo‘lib, unda kambag‘allar bepul o‘qishgan. Ellikta shifoxona bemorlarga tekinga xizmat ko‘rsatgan. Markaziy masjid esa, haligacha san’at va bunyodkorlikning o‘lmas namunasi, deya tan olinadi. Mezanasining uzunligi qirq gaz bo‘lib, chiroyli qubbasi naqshinkor yog‘och tirgakka o‘rnatilgan. Masjid turli marmarlardan shaxmat taxtasi shaklida yasalgan bir ming to‘qson uchta ustun ustiga qurilgan. Unda uzunasiga o‘n to‘qqizta, eniga esa o‘ttiz sakkizta sahna mavjud edi. Kechasi masjid to‘rt ming yetti yuzta chiroq bilan yoritilardi. Bu chiroqlarga yiliga yigirma to‘rt ming qadoq moy sarflangan. Uning janubiy tomonida bronza bilan ziynatlab, juda go‘zal yasalgan o‘n to‘qqizta eshikni ko‘rish mumkin. Faqat o‘rtadagi bitta eshik tilla bilan bezalgan. Sharqiy va g‘arbiy tomonlarida ham xuddi shunga o‘xshash to‘qqizta eshik mavjud. Mehrobini ta’riflashga esa, frantsuz tarixchisining so‘zini keltirish kifoya: «Bashar ko‘zi tushgan eng go‘zal narsa udir. Unikidek bezak va hashamatni va na eski va na yangi asarlarda ko‘rish mumkin».

    Qurtubada yana san’ati va ajoyibotlari bilan tarixda abadiy qolgan Az-Zahro qasri bor. Uni turk tarixchisi Ziyo Poshsho shunday ta’riflaydi: «U zamonasining shunday ajoyiboti ediki, Alloh borliqni yaratganidan beri biror binokorning xayoliga unday binoni qurish kelmagan, aql yaralgandan beri biror muhandisning kallasiga unikidek chizma chizish kelmagan». Uning qubbasi 4316 ta bir xil naqsh solingan turli marmar ustunlar ustida edi. Yeriga esa, turfa rang marmar bo‘laklari juda go‘zal shaklda yotqizilgandi. Devorlari tilla rang lojuvard lavhlar bilan bezalgandi. Zallarida musaffo suvli buloqlar bo‘lib, oq marmardan turli shakllarda qurilgan hovuzlarda xalifaning zalidagi hovuzga kelguncha bir ko‘rinib, bir ko‘rinmay oqardi. Ushbu hovuzning o‘rtasida boshiga marvarid ilingan tilla g‘oz o‘rnatilgandi. Uning suvida minglarcha tur baliqlar bo‘lib, ularning ko‘pligi shu darajada ediki, hovuzga bir kunda o‘n ikki ming bo‘lak non tashlanardi».

    Az-Zahroda «Qasrul-xilafa» deb nomlangan bino bo‘lib, uning shifti va devorlari tilladan va turli ranglarda tovlanadigan marmarlardan qurilgandi. Uning o‘rtasida simob to‘ldirilgan ulkan hovuz bor edi. Binoning har tomonida sakkizta eshik bo‘lib, ular tilla qadalgan abnus daraxtidan yasalgandi. Quyosh ushbu eshiklardan kirib, nurini bino o‘rtasi va devorlariga taratardi. Bundan ko‘zni qamashtiradigan yorug‘lik hosil bo‘lardi. Xalifa Nosir agar ahli majlisidan birovni qo‘rqitmoqchi bo‘lsa, xizmatkorlardan biriga imo qilib qo‘yar, u o‘sha simobni qimirlatardi. Shunda binoda chaqmoqning nuridek yorug‘lik paydo bo‘lar, bundan qalbga vahima tushar, hatto majlisdagilar simob harakatda ekan, binoni uchib ketayotgandek xayol qilib sarosimaga tushishardi. Qasrni quyuq daraxtzorlar va keng maydonlar o‘rab turardi. Bundan tashqari ushbu ajoyib binoni baland devorlar ihota etgandi. Unda uch yuzta harbiy minora bo‘lgandi.

    Az-Zahro xalifaning saroyini, amirlar saroyini va haramni o‘z ichiga olardi. Shuningdek, unda podshoh o‘tiradigan katta zal bo‘lib, u ulkan maydondagi xos yerga joylashgandi. Qubbasining tomi tilla va kumushdan ishlangan bo‘lib, qozi Munzir ibn Sa’id Qurtuba jomesidagi katta bir yig‘inda xalifaning bu ishini tanqid qilgani uchun uni buzib, g‘ishtdan qayta tiklashgandi. Yana Az-Zahroda sanoat va asbobsozlik korxonalari ham mavjud edi. Qurol-yarog‘ ishlab chiqaruvchi, ziynat uchun taqinchoqlar yasovchi, me’morchilik va boshqa sanoat korxonalari shular jumlasidandir.

    Az-Zahroni qurish uchun to‘rt yil vaqt ketdi. Bir kunda yerga yotqizilganidan tashqari olti ming dona xarsang toshga ishlov berildi. Har kuni o‘n mingdan ziyod ishchi va bir ming to‘rt yuz ulov mehnat qildi. 275 tonna ohak va gips tashildi. Az-Zahro jomesining qurilishida mingta eng usta hunarmand; jumladan, 300 binokor, 200 duradgor va turli hunar egalari ishlashdi. Uning binosi misli ko‘rilmagan sur’atda, qirq sakkiz kun ichida bitdi.

    Mana shu ulkan qasrda xalifa Mustansir 351 hijriy yilda masihiy Ispaniya qiroli Ardun ibn Azfo‘nshni qabul qildi. Qirol Az-Zahroga kirganda, uning hashamati, azamati, xizmatchilari, qo‘shini va aslahalarini ko‘rib hayronu lol qoldi. Uning hayrati xalifa Mustansirning majlisiga kelganda, uning atrofidagi mamlakat ulug‘larini, ashroflarni, zabardast ulamo va xatiblarni, ulug‘ sarkardalarni ko‘rganda yanada ziyoda bo‘ldi. Ispan qiroli xalifa Mustansirga yaqinlashgan paytda boshidan tojini yechib, boshyalang holda xalifaning oldiga kelishga iznni kutib qo‘l qovushtirib qoldi. Xalifaning oldiga yetib borgach, uning qo‘lini o‘pishga intildi.  Xalifa qo‘lini unga uzatdi. So‘ng qirol ortiga tavoze’ bilan orqasini qilib qaytdi va o‘ziga tayyorlangan joyga borib o‘tirdi. Xalifa uni qutlab: «Xush kelibsiz, marhabo, siz to‘g‘ringizda bizning fikrimiz va husni qabulimiz siz kutgandan ortiqroqdir», dedi. Xalifaning ushbu qutlovini tarjima qilib berishgach, qirolning chehrasi ochildi va joyidan tushib, gilamni o‘pdi-da, boshini ko‘tarib shunday dedi: «Men xo‘jam amirul-mo‘mininning qullariman. U zotning fazllariga barcha umidvor, obro‘lariga tilakdoshdir. Ul zot meni fazl-marhamatlariga musharraf ayladilar, xizmatlariga noil etdilar. Men huzuri shariflariga sodiq niyat, xolis xayrixohlik-la keldim». Xalifa ham unga javoban shunday dedi: «Siz ham bizning huzurimizda xayrixohlikka haqli kishidirsiz. Sizga qilgan hadyalarimiz va millatdoshlaringiz ichida faqat sizni hurmatlashimiz, sizga havas keltiradi, bizga moyilligingiz fazilatini va saltanatimiz soyasida himoyada ekaningizni anglatadi».

    Qurtubani qo‘yib, o‘arnotaga nazar qilinadigan bo‘lsa, Hamro qasridagi bunyodkorlik va imoratsozlikning buyuk namunasidan lol qolinadi. Al-Hamro unga qaraganlarni hayratga soluvchi ajoyib dalil edi. Bu qasr o‘arnota shahriga tutashgan tog‘ etagiga qurilgan. Qancha zamonlar o‘tgan bo‘lsa ham, hanuzgacha u sayyohlarning diqqatini o‘ziga tortadi va olamning go‘zal maskanlaridan sanaladi. Unda Al-asvad, Al-uxtayn, Al-adl va As-safro nomli bir necha zallar bo‘lgan. Bu qisqa so‘zlar bilan Al-Hamroning vasfini o‘rniga qo‘yolmaymiz. Shuning uchun bu o‘rinda farang shoiri Viktor Gyugoning Al-Hamroni kuylab aytgan so‘zi bilan kifoyalanamiz:

                                     O, Al-Hamro! o, Al-Hamro,
                                     Go‘zallikda tengi yo‘q, tanho.
                                     Xayollarni qoldirguvchi lol,
                                     Farishtalar bezagan ma’vo.


                                     Sensan uyg‘unlikning timsoli,
                                     Gul-bezaklarga ko‘milgan qasr.
                                     O’xshashi yo‘q malak misoli,
                                     Sharafga burkanding bir necha asr.
                                     Kumushsimon nurlari Oyning —
                                     Jilva qilganida ravoqlaringda.
                                     Bag‘ringda yangraydi ajoyib kuying,
                                     Aql sehrlanar ohanglaringdan.

    Andalusiyaning boshqa shaharlari, ularning azamati va taraqqiyoti haqida so‘zlaydigan bo‘lsak, so‘z tugamaydi. Masalan, Ishbiliyyaning o‘zida ipak ishlab chiqaradigan olti ming dona dastgoh bo‘lgan. Shaharning hamma tomoni zaytun daraxti bilan o‘ralgani uchun unda yog‘ chiqaradigan yuz ming juvozxona ishlab turgan. Umuman, Andalusiya shaharlari ma’mur bo‘lgan. Shaharlarning har biri Ovro‘pa bajonidil qabul qiladigan sanoatning bir turi bilan mashg‘ul bo‘lgan. Ularda qurol-yarog‘, po‘lat quyish sanoati yaxshi rivojlangan. Ovro‘paliklar ushbu sanoat mollarini har tomondan kelib xarid qilishardi.

                                                                 * * *
    Mana, muhtaram kitobxon, Islom hazorasi haqida sizga ma’lum qilmoqchi bo‘lgan gaplarimiz shu yerda nihoyasiga yetdi. Maqsadimiz — boshqa millatlar hazorasini yomonotliq qilib, Islom hazorasini ko‘klarga ko‘tarish emas. Balki ayrim noxolis tarixchilar, din muxoliflarining Islom dinini yangi zamon talablariga javob bermaydigan qoloq, ilm-ma’rifat, fan-texnikaga to‘sqinlik qiluvchi, insoniyat taraqqiyotidan orqada qolayotgan din, deb ko‘rsatishga urinishlarining asosi puch, g‘arazli ekanini ko‘rsatib qo‘yish, xolos. Ushbu kitobni o‘qib, undan Alloh taolo bizlarga ato etgan oxirgi Haq din — Islomning buyuk hazorasi haqida biroz ma’lumotga ega bo‘lsangiz, tushkun kayfiyatingizdan qutilsangiz, musanniflar niyatlariga yetgan bo‘lur edilar. Alloh taolo barchalarimizni O’zining Haq yo‘liga, hidoyat tariqiga yo‘llayversin, qalblarimizni Islom nuri bilan, musulmon ekanimizdan faxrlanish tuyg‘ulari bilan munavvar etsin. Omin, yo Robbal-olamiyn!

   

    1.   Qur’oni karim, o‘zbekcha izohli tarjima (muallifi Alouddin Mansur) Toshkent, "œCho‘lpon", 1992 yil.
    2.   Mustafo Husniy as-Siba’iy. "œHazoramiz ajoyibotlaridan" (5-nashr), Bayrut, 1987 yil.
    3.   Imom al-Buxoriy "œAl-jome’ as-sahih", Toshkent, Qomuslar bosh nashriyoti, 1991-1996 yillar.
    4.   Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. "œImon". Toshkent, "œKamalak", 1992 yil.
    5.   "œBuyuk siymolar, allomalar" (1-kitob), Toshkent, "œXalq merosi", 1995 yil.
    6.   Mahmud As’ad Jo‘shon. "œIslom, tasavvuf va axloq". Toshkent, "œIstiqlol", 2000 yil.
    7.   Ibrohim Rafiq. "œTarix shuuri", (4-nashr), Izmir, 1997 yil.
    8.   Salmon Oltoy. "œIslom dini va kashfiyotlar", Istanbul, 1993 yil.
    9.   Horun Yahyo. "œIslom terrorni la’natlaydi", Toshkent, "œMovarounnahr", 2003 yil.
    10.   "œSamarqand tarixi" (1-tom), Toshkent, "œFan", 1971 yil.
    11.   "œIstoriya Uzbekistana v dokumentax", Tashkent, «Fan», 1988god.
    12.   Chingiz Aytmatov, Muxtor Shoxonov. "œCho‘qqida qolgan ovchining ohi-zori", Toshkent, "œSharq", 1998 yil.
    13.   Adam Mets. "œMusulmanskiy Renessans". Moskva, "œNauka", 1973 god.
    14.   A.A. Ignatenko. "œV poiskax schastya", Moskva, "œMс‹sl`", 1989 god.

Islom hazorasi



Muallif: Ahmad Muhammad

Hajmi: 333 Kb
Fayl tipi: PDF

Saqlab olish

Online o'qish