Butparastlik va uning ko‘rinishlariga shafqatsiz urush ochgan Islom ulug‘ va solihlarning, nabiy va fotihlarning timsollarini yaratishdek qadim zamonlardan beri davom etib kelayotgan butparastlik va uning qoldiqlari ustiga o‘z hazorasining barpo etilishiga rozi bo‘lmadi. Holbuki, bu timsollar qadim hazoraning ham, yangi hazoraning ham eng yorqin namunalari hisoblanadi. Chunki bu hazoralarning hech qaysisi Islom hazorasi vahdoniyat aqidasida yetib borgan kenglikka chiqib bormagan. 

  Aqidadagi vahdat tushunchasi bu hazora keltirgan barcha asos va nizomlarda o‘z aksini topgan. Risolatdagi vahdat, qonunchilik, umumiy  maqsadlar, insoniy tabiat, hayot tarzi va tafakkur uslubidagi vahdat bunga misol bo‘la oladi. Hatto islomiy san’atdan bahs etuvchi ba’zi kishilar xilma-xil ko‘rinishiga qaramay, bu san’atdagi uslub va zavqning birligini ilg‘ashgan. Bir bo‘lak Andalusiy suyak, Misr gazmoli, Shom chinnisi va Eron ma’dani — bularning bari shakl va ziynatlari turli bo‘lishiga qaramay, bir uslub va yagona xislatga ega.

  2. Ikkinchi xususiyati shuki, u maqsad va intilishda insoniy ufq va risolatda olamiydir. Qur’oni karim irq, nasab va vatanidan qat’iy nazar inson qavmining bir ekanini baralla e’lon etdi: «Ey insonlar, darhaqiqat, Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishinglar (do‘st-birodar bo‘lishinglar) uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila-elatlar qilib qo‘ydik. Albatta, sizlarning Alloh nazdidagi eng hurmatlirog‘ingiz taqvodorrog‘ingizdir» (Hujurot surasi, 13-oyat).

  Albatta, Qur'on bu olamiy, insoniy vahdatni haqiqat, ezgulik va ikrom cho qqisida e'lon etgan paytda, uning hazorasini bir marjon kabi qildiki, unda barcha millat va elatlarning daholari tizilishdi. Shuning uchun boshqa hazoralar bir jins, bir millat farzandlaridan bo lgan daholari bilangina faxrlansalar, islomiy hazora o zining barcha millat va elatlardan iborat umumiy oiladan chiqqan daho va iste'dod egalari bilan iftixor etadi. Abu Hanifa, Molik, Shofiiy, Ahmad kabi faqihlar, Xalil, Sebvayh kabi tilshunoslar, Kindiy, o azzoliy, Forobiy, Ibn Rushd kabi Sharq faylasuflari va boshqalarning kelib chiqishi hamda vatanlari turli-tuman bo lsa-da, ular misolida islomiy hazora insoniyatga eng go zal insoniy tafakkur gulshanini taqdim etganligi ajoyibdir.

  3. Uchinchi xususiyati shuki, u barcha nizomlarida va turli harakat maydonlarida birinchi o rinni axloqiy asoslarga ajratgan. Bu asoslardan u aslo chekinmadi, yoki davlat, jamoat va shaxslar manfaati uchun ularni vosita etmadi. Hukmda, ilmda, qonunchilikda, urush va tinchlikda, iqtisodda va oilada qonunan va tatbiqan ushbu asoslarga rioya qilindi. Bu borada qadim va yangi hazoralar yetolmagan ulug  va baland cho qqilar zabt etildi. Islomiy hazora bu xususda tahsinga sazovor ta'sir ko rsatdi va uning o zigina boshqa hazoralar orasida insoniyatni bebaxtlikdan xoli saodatga erishtirmoqqa kafil bo la olishini isbotladi.

  4. Bu xususiyatlarning to‘rtinchisi — ilmning chin manbai va aqidaning sof asosiga tayanishdir. U aql va qalbga barobar xitob qildi. Bir vaqtning o‘zida ham fikr, ham tuyg‘uni qo‘zg‘adi. Tarix mobaynida biror hazora unga tenglasholmaydigan tafovut mana shudir. Islom hazorasining mana shu farqiga taajjublanishlarning siri shundaki, u davlat uchun haqiqat va adolat asoslariga qurilgan nizomni tuzishga qodir bo‘la oldi. Buni tuzishda u din va aqidaga tayandi. Din davlat taraqqiyoti va hazora yuksalishida to‘siq bo‘lib qolmadi. Balki bularning taraqqiyotiga asosiy omillardan bo‘ldi. Bag‘dod, Damashq, Qohira, Samarqand, Buxoro, Qurtuba (Kordova), o‘arnota (Granada) masjidlaridan taralgan ilm ziyosi butun dunyoga yoyildi.

  Bu hazora qonunchiligida har sohaning o‘z mutaxassis ulamolari bo‘lar va barchalari qonun oldida barobar edilar. Ustunlik taqvoda-yu, ommaga xizmat qilishda bo‘lardi: «Allohga qasamki, agar Muhammadning qizi Fotima o‘g‘irlik qilganda ham Muhammad uning qo‘lini albatta kesardi». «Xalqning barchasi Alloh ahllaridir. Ularning Allohga mahbubrog‘i ahllariga manfaatlirog‘idir». Islom hazorasi, uning ustida qurilgan din mana shudir. Unda boshliqqa ham, din kishisiga ham, obro‘likka ham, boyga ham imtiyoz yo‘qdir.«... (Ey Muhammad, ularga) ayting: «Hech shak-shubha yo‘qki, men ham sizlar kabi odamdirman» (Kahf surasi, 110-oyat).

  5. Zikr qilinayotgan hazora xususiyatlaridan o‘ziga xos oxirgisi — ajoyib diniy erkinlik bo‘lib, din ustiga qurilgan biron-bir hazora bunday erkinlikni bilmaydi. Biror dinga ishonmagan va ilohga iymon keltirmagan kishi, agar barcha dinlarga barobar nazar bilan qarasa va har qanday din ahllariga bir xil to‘g‘ri muomala etsa, bu hol albatta ajib tuyulmaydi. Lekin dinining haq ekaniga ishongan, aqidasining eng to‘g‘ri va eng sog‘lom aqidalardan ekaniga shubhalanmagan, so‘ngra unga qilich ko‘tarib, mamlakatlarni fath etish va hukmron bo‘lish imkoniyati berilgan, lekin diniga bo‘lgan imoni, aqidasiga bo‘lgan e’tiqodi, hukmda jabr qilmaslikka, adolat yo‘llaridan og‘maslikka yoki odamlarni diniga majburlamaslikka undagan din egasining tarixda bo‘lgani nihoyatda ajablanarlidir.

  Tarixda bir hazoraning din ustiga qurilgani va uning qoidalari din asoslariga bino bo‘lgani, so‘ngra u eng erkin, eng adolatli, eng rahmli va eng insoniy hazora sifatida qolgani qandayin ajoyib!..

  Mana shular Islom hazorasining insoniyat tarixidagi boshqa hazoralardan farqi va xususiyatlaridir. Bu hazora hukmda, dasturda, poklashda va ta’limda kuchli bo‘lgan paytda u jahon hayratini qo‘zg‘adi, jinsi va dinidan qat’iy nazar erkin va zakiy kishilarning qalb to‘ridan joy oldi. Ammo u tanazzulga yuz tutib, o‘rniga boshqa hazora barpo bo‘lgach, uning qadr-qimmatini chamalashda nuqtai nazarlar (qarashlar) turlicha bo‘lib qoldi. Endi uni kamsitadiganlar ham, unga qoyil qoladiganlar ham bor. Fazilatlari haqida so‘zlaydiganlar ham, kamchiliklari to‘g‘risida og‘iz ko‘pirtiradiganlar ham bor. Bugungi kundagi g‘arb bilimdonlarining nuqtai nazarlari (qarashlari) ana shunday.
 
  Yangi hazora ajoyibotlari, ixtirolari va ilm ufqidagi yangi kashfiyotlariga solishtirganda Islom hazorasi pastga urilayotgan bo‘lsa, u holda unga baho berishda insofsizlik qilinayotgan bo‘ladi. Agar haqiqatda bu fikr dalil qilinsa, bu so‘zlarni ikki sabab tufayli oqlab bo‘lmaydi.

  Birinchisi, har bir hazora ikki asosiy unsur: ruhiy-axloqiy va moddiy unsurdan tashkil topadi.
  Moddiy unsurda har bir hazora so‘zsiz oldingisidan ustun bo‘ladi. Bu hayot va vositalarining rivojlanishidagi Allohning joriy qonunidir. Oldingi hazoradan keyingisi qo‘lga kiritgan yutuqlarga ega bo‘lmoqni talab qilish ahmoqlikdir. Agar bu mumkin bo‘lganida, Islom hazorasi o‘zidan oldin o‘tgan barcha hazoralarni kamsitishi kerak edi. Chunki u ham hamma hazoralar singari o‘zidan oldingilarda bo‘lmagan hayot vositalari va taraqqiyot ko‘rinishlariga ega edi. Demak, moddiy unsur hech qachon ustunlik asosi bo‘la olmaydi.

  Ammo ruhiy-axloqiy unsur esa hazoralarning barhayotligi garovidir. U o‘z vazifasi (missiya) bilan insoniyatni saodatmand qilishga, xavf va alamlardan uzoqlashtirishga xizmat qiladi. Islom hazorasi bu maydonda sobiq va kelajak barcha hazoralardan o‘zib ketgan. U shunday cho‘qqini zabt etganki, tarix bosqichlaridan hech birida uning tenggi topilmaydi. Mana shuning o‘zi uning barhayot ekaniga yetarlidir.

  Ikkinchisi, albatta, hazoralar moddiy o‘lchovlar, sanoqlar va masofalar bilan yoki yeyish, ichish va kiyish kabi moddiy farovonlik bilan bir-biriga solishtirilmaydi. Balki u xuddi urushlarda bo‘lganidek, insoniyat tarixida qoldirgan izi bilan muqoyasa qilinadi. Urush ham ma’raka maydonining (front chizig‘ining) kengligi yoki ishtirokchilarning adadi bilan o‘lchanmaydi. Qadim va o‘rta asr tarixlaridagi hal qiluvchi urushlar agar ikkinchi jahon urushi bilan qiyoslansa, qo‘shin adadi va urushish vositalari jihatidan arzimas urushlarga aylanib qoladi. Lekin ular hanuzgacha tarixda chuqur iz qoldirgan, ahamiyatli urushlardan sanaladi. Masalan, Koni urushida mashhur Karfagen sarkardasi Gannibal rimliklarni mag‘lubiyatga uchratgani Ovro‘paning harbiy maktablarida o‘rgatib kelinadi. Yoki Xolid ibn Validning Iroq va Shomni fath etishi hanuzgacha g‘arb harbiylari tarafidan o‘rganiladi va ularni hayratga soladi. Bular harbiy futuhotlar tarixining oltin sahifalari sanaladi. Qadimiy bo‘lishi bilan birga Koni, Bad, Qodisiyya va Xittin urushlari tarixda hal qiluvchi ma’rakalar sifatida tanilgan.

  Darhaqiqat, Islom hazorasi insoniy rivojlanish tarixida muhim rol o‘ynagan. U aqida, ilm, hukm, falsafa, san’at, adabiyot va boshqa maydonlarda o‘zidan keyingi hazoralar yetolmagan, ta’sirli va cheksiz qiymatli iz qoldirgan. Bu nimada aks etgan? Uning qanday ahamiyati bor?
 
  Barhayot Islom hazorasi izlarini beshta asosiy maydonda umumlashtirish mumkin:
  Birinchisi — aqida va din maydonida. Ovro‘pada yettinchi asrdan to yangi uyg‘onish davrigacha yuzaga kelgan diniy isloh harakatlarida islomiy  hazora asoslarining chuqur izi bo‘lgan. Zero, Allohning birligini, Uning hukmronlikda tanholigini, tajassum, zulm va nuqsondan xoli ekanini e’lon etgan, Islomning, shuningdek, insonning ibodatda, Allohga bog‘liqlikda va Uning shariatini «din kishilari» vositachiligisiz tushunishda mustaqil ekanini e’lon etishi millatlar ongining ushbu kuchli va ajoyib asoslar tomonga yo‘nalishida katta omil bo‘ldi. O’sha kunlarda xalqlar shiddatli mazhabiy kurash va fikrlarida, o‘ylarida, mol va badanlaridagi din kishilarining hukmronliklariga itoat zanjirlarida bandi edilar! Tabiiyki, Islomning Sharq va g‘arbdagi futuhotlari qo‘shni millatlarning hamma narsadan oldin aqida asoslarida ta’sirlanishlariga olib keldi.

   Bu ta’sir amalda ro‘y berib, yettinchi milodiy asrda g‘arbliklar orasida suratlarga ibodat qilishni inkor etuvchilar paydo bo‘ldi. Bundan keyin esa Alloh va bandalari o‘rtasidagi vositachilikni inkor etadiganlar yuzaga chiqdi. Ular «Muqaddas kitoblar»ni tushunishda din kishilarining hukmronligi va nazoratidan chiqishga, ya’ni mustaqillikka da’vat qilardilar. Ko‘pgina tadqiqotchilar Lyuter o‘zining islohiy harakatida musulmon faylasuflari va ulamolarining din, aqida va vahiy to‘g‘risidagi fikrlaridan ta’sirlanganini ta’kidlashadi. Ovro‘pa universitetlari haligacha o‘sha zamonlarda lotinchaga tarjima qilingan musulmon faylasuflarining kitoblariga tayanishadi. Fransa inqilobida e’lon etilgan din va davlat o‘rtasini ajratish harakatini Ovro‘pada uch va undan ko‘proq asr hukm surgan kuchli fikriy harakatlar mevasi, deya ta’kidlash mumkin. Salb va Andalus urushlari orqali bu harakatlarning kuchayishida Islom hazorasining ham xizmati bor.
 
   Ikkinchisi — falsafa va tib, riyoziyot, kimyo, jug‘rofiya va falakshunoslik kabi ilmlar maydonida. Ovro‘pa Islom olim va faylasuflarining ovozidan uyg‘ondi. Ular bu ilmlarni Ishbiliyya (Sevilya), Qurtuba (Kordova), o‘arnota (Granada) va boshqa shaharlardagi masjidlarda o‘rgatdilar. g‘arbning ilk yo‘lboshchilari madrasalarimizga qattiq qiziqish va qizg‘in muhabbat bilan qarardilar. Bu madrasalarda eshitilgan ilmlar shu darajadagi erkinlik muhitida bo‘lardiki, bunday holatni ular o‘z mamlakatlarida aslo ko‘rmasdilar. Ulamolarimiz o‘z ilmiy davralarida, muallafotlarida yerning aylanishi, uning yumaloqligi, falak va samoviy jismlarning harakatlanishi haqida so‘zlab turgan bir vaqtda ovro‘paliklarning aqllari ana shu haqiqatlarning barchasi to‘g‘risida xurofot va vahimalarga limmo-lim to‘lgandi.
   
   Shu tufayli g‘arbliklarda arabchadan lotinchaga tarjima qilish harakati boshlandi. Islom ulamolarining kitoblari g‘arb universitetlarida o‘qitila boshlandi. Ibn Sinoning tib to‘g‘risidagi «Al-qonun» kitobi o‘n ikkinchi asrda tarjima etilgandi. Shuningdek, Ar-Roziyning «Al-hoviy» kitobi ham o‘n uchinchi asr nihoyasida lotinchaga o‘girildi. Bu ikki kitob Ovro‘pa universitetlarida tibbiyot darslarining asosi sifatida o‘n oltinchi asrgacha o‘qitib kelindi.

   Ammo falsafa kitoblari bundan ham uzoq o‘rganildi. g‘arb yunon falsafasini faqatgina islomiy muallafot va tarjimalardan tanidi. Shu bois ko‘pchilik insofli g‘arbliklar o‘rta asrlarda, olti yuz yildan kam bo‘lmagan muddat mobaynida musulmonlar Ovro‘paning ustozi bo‘lganini e’tirof etishadi. Alloma Gustav Lubon aytadi: «Arab kitoblarining tarjimasi, xususan, ilmiy kitoblar, o‘qitish uchun yagona manba bo‘lib, qariyb besh yoki olti asr xizmat qildi. Aytishimiz mumkinki, tib ilmi kabi ba’zi ilmlarda musulmonlarning ta’siri bugungi kunimizga yetib keldi. Darhaqiqat, Ibn Sinoning kitoblari Monbiliyada o‘tgan asrning oxirlarida tarjima qilindi». Bu olim yana deydi: «Rojer Bekon, Leonard Albezi, Arno Alfifufi, Remon Lol, San Toma, Katta Albert va boshqalar faqat musulmon olimlarining kitoblariga ishonganlar». Mse Renon deydi: «Albatta, katta Albert Ibn Sinoga, San Toma esa o‘z falsafasida Ibn Rushdga qarzdor». Sharqshunos alloma Sediyo aytadi: «O’rta asr hazorasi bayrog‘ini  musulmonlarning o‘zlari ko‘tarib, shimol qabilalarining Ovro‘pani titratgan varvarligini mag‘lub etdi. Ular «barhayot yunon falsafasining manbalari» bo‘lib qoldilar. Ular o‘zlari erishgan ma’rifat xazinalari oldida to‘xtab qolmadilar, balki uni kengaytirdilar, tabiatni o‘rganish uchun yangi eshiklar ochdilar». Yana deydi: «Musulmonlar astronomiya bilan shug‘ullangan paytda barcha riyoziyot ilmiga o‘zgacha e’tibor berdilar. Ular bu borada uloqni ilib ketdilar. Ular bu borada haqiqatda ustoz edilar». U yana deydi: «Agar biz lotinning arabdan o‘zlashtirgan narsasini o‘rganadigan bo‘lsak, boshlanishidayoq quyidagilarni topamiz: «Silvester ikkinchi» nomi bilan pop bo‘lgan Gerbert 970-980 yillar mobaynida Andalusda o‘rgangan riyoziy bilimlarini bizga kiritdi. Asli ingliz bo‘lgan Uxilard 1100-1128 yillar mobaynida Andalus va Misrni kezib chiqdi. Arablarning o‘zi bilmagan Iqlidisning «Al-arkon» kitobini tarjima qildi. Aflotun Attequli Tozusiyusning «Al-ukar» kitobini, Rudolf Alberti esa Batlamiusning «Ma’mur yer jug‘rofiyasi» kitobini tarjima etdi. Leonard bo‘lsa, 1200 yilda «Al-jabr» to‘g‘risida risola yozdi. XIII asrda Kaynonus Annabri Iqlidisning kitobini sharhlagan holda tarjima qildi. Qiytaleon Poloni Hasan ibn Haysamning «Basariyot (optika)» kitobini ham ana shu asrda o‘z tiliga o‘girdi».
   
   Yana shu asrda Gerard de Kremano haqiqiy, mustahkam falak ilmini Batlamiusning  «Al-majisiy» va unga Jobirning sharhini o‘girib nashr qildi. 1250 yilda Azfo‘nsh Qashtoli o‘zining ismi bilan nomlangan falakiy (ma’lumotnoma, taqvim) zijlarni nashr etishga amr qildi. Agar Rojer birinchi Sitsiliyada arab ilmlarini tahsil olishga, xususan, Idrisning kitoblarini o‘qishga targ‘ib qilgan bo‘lsa, imperator Frederik Ikkinchi esa musulmon ilm va adabiyotiga tashviq etishda undan ortda qolgani yo‘q edi. Ibn Rushdning avlodlari ana shu imperatorning saroyida yashashar, unga o‘simlik va hayvonot tarixini o‘rgatishardi».

   Xumbold o‘zining koinot haqidagi kitobida shunday deydi: «Kimyoviy dorishunoslikni topganlar — musulmonlardir. «Solirim» madrasasi qabul qilib, keyinchalik Janubiy Ovro‘paga yoyilgan ilk hikmatli tavsiyalar ham arablardan kelgan. Shifo fanining asoslari bo‘lgan dorishunoslik va tib bir vaqtning o‘zida, lekin ikki xil yo‘l bilan nabotot va kimyo ilmini o‘rganishga olib bordi. Musulmonlar bois bu ilmning yangi zamoni boshlandi. Ularning nabotot olamidagi tajribasi Zelforides o‘t-o‘lanlariga yana ikki ming o‘simlikning qo‘shilishiga va dorixonalarni yunonlar umuman bilmagan bir necha o‘t-o‘lan bilan  boyishiga olib keldi».

   Sediyo Movarounnahrning ikki ulug‘ olimi Roziy va Ibn Sino haqida shunday deydi: «Ular o‘z kitoblari bilan g‘arb madrasalarida juda uzoq muddat hukm surishdi. Ibn Sino Ovro‘pada tabib sifatida tanildi. U Ovro‘pa madrasalariga taqriban olti asr hukmronlik qildi. Besh qismdan iborat «Al-qonun» kitobi tarjima etildi va bir necha bor bosildi. U kitob Fransa va Italiya universitetlarida izlanishlar asosi hisoblanadi».