Uchinchisi — lug‘at va adabiyot maydonida. g‘arbliklar, xususan, ispan shoirlari musulmon adabiyotidan juda qattiq ta’sirlanganlar. g‘arb adabiyotiga mardlik, botirlik, majoz, go‘zal badiiy obrazlar alalxusus, Andalusdagi arab adabiyoti orqali kirib keldi. Mashhur ispan yozuvchisi Aponiz aytadi: «Ovro‘pa arablar Andalusga kelishidan, mardlik va qahramonlik janub o‘lkalariga yoyilmasdan oldin mardlikni bilmasdi, uning odat tusiga  kirgan odoblarini va qahramonliklarini rioya qilmasdi». g‘arblik adiblarning ana shu asrlarda musulmon olami va uning adabiyotidan ta’sirlanish ko‘lamining kattaligiga Do‘zining Islom haqidagi kitobida ispan yozuvchisi o‘oroning risolasidan keltirgan naqli dalolat qiladi. Mazkur yozuvchi lotin va yunon tillariga beparvolik qilib, musulmonlarning tiliga e’tibor bilan qaralganiga juda ham achinadi va shunday deydi: «Zakovat va zavq arboblarini arab adabiyotining ta’siri sehrlab qo‘ygan, ular lotinchani nazar-pisand qilmaydilar. Boshqaning emas, balki o‘zlarini mag‘lub etganning tilida yozadilar». U qattiq taassuf bildirib shunday yozadi: «Mening masihiy birodarlarim arab she’r va qissalariga mahliyodirlar. Ular musulmon faylasuf va faqihlari yozgan kitoblarni o‘qib-o‘rganadilar. Ular buni kitoblarning noto‘g‘riligini isbot etish yoki raddiya qilish uchun emas, balki fasohatli arabiy uslubdan iqtibos olish uchun qilishadi. Din kishilarini hisobga olmaganda, bugun Tavrot va Injilning diniy tafsirlarini o‘quvchi kishi qayda? Injillarni, rasul va anbiyolarning sahifalarini o‘quvchilar bugun qaerda qolishdi? Voh, afsus! Zakiy masihiylardan o‘sib kelayotgan avlod arab adabiyoti va tilidan boshqa bir til yoki adabiyotni bilmaydi. Ular arab kitoblariga berilib ketadilar, qimmat baholarda xarid qilib, katta kutubxonalarga jamlaydilar. Har yerda ularning zahiralarini (qimmatbaho asarlarini) maqtab tarannum etadilar. Bir vaqtning o‘zida masihiylik kitoblariga quloq osishdan «ular iltifot etishga haqli emas», degan bahona bilan hazar qiladilar. Eh, afsus! Masihiylar tillarini, albatta unutdilar. Bugun ularning har minggidan bitta ham do‘stiga maktub yoza oladiganini topolmaysan. Ammo arab tilida esa ko‘plari go‘zal uslubda ta’bir etishni o‘rniga qo‘yadilar. Ular bu tilda shunday she’r yozadilarki, nafosat va go‘zalligi bilan arab she’riyatining o‘zidan ham o‘tadi».

   O’n to‘rtinchi va undan keyingi asrlarda Ovro‘paning adabiyot daholari hech shubhasiz o‘z qissa va adablarida arab adabiyoti ta’sirida bo‘lganlar. 1349 yili Bokachcho o‘zining «Dekameron» deb nomlangan kitobini «Ming bir kecha» izidan borib yozdi. Undan, shuningdek Shekspir, «Ibrat xotimalar bilan bo‘ladi» pesasiga mavzuni iqtibos qiladi. Yana bir olmon adibi Lessing ham «Dono Natan» pesasini ana shu asardan o‘zlashtirgan.

   Ingliz tilidagi yangi she’riyat rahnamosi Shoser o‘z zamonasida Bokachchodan o‘zlashtirganlarning eng kattasi bo‘lgan. U bilan Italiyada uchrashgan bo‘lib, undan keyin «Kantraberri hikoyalari» nomli mashhur qissalarini yozgan.

   Dante bo‘lsa, ko‘pgina tanqidchilarning ta’kidlashicha, oxirat olamiga sayohatni tavsiflaydigan «Ilohiy komediya»sida Maarriyning «Al-o‘ufron» risolasidan, jannat vasfida esa Ibn Arabiydan ta’sirlangan. Buning sababi u islomiy hazoraga va uni arabcha manbadan o‘rganishga oshifta, shaydo imperator Frederik Ikkinchi zamonida Sitsiliyada turganligidir. U va Dante o‘rtasida Arastu mazhabi borasida ba’zi o‘rinlarda arabiy aslga tayanilgan mubohasa kechgan. Dante Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam siyratlaridan anchagina xabardor bo‘lgan. Bundan Isro va Me’roj qissasi hamda samo vasfi bilan tanishib chiqqan.

   Petrarka esa Italiya va Fransadagi arab hazorasi asrida yashadi. Monbiliya va Parij universitetlarida ta’lim oldi. Bu ikki universitet arab muallafotlariga binoan barpo bo‘lgan Andalus jomea (universitet)larining shogirdlari sanalardi.

   Ovro‘pa qissasi vujudga kelish onlarida o‘rta asrlarda arablarda bo‘lgan qissachilik fanlaridan ta’sirlangan. U fanlar maqomchilik, qahramonlik xabarlari, shon-sharaf va ishq yo‘lidagi yigitlarning sarguzashtlaridir. «Ming bir kecha» o‘n ikkinchi asrda Ovro‘pa tillariga tarjima qilingach, bu borada uning ta’siri juda katta bo‘ldi. Hatto u o‘sha paytdan beri hozirgacha Ovro‘pa tillarining barchasida uch yuz marta chop etilgan. Bir necha ovro‘palik munaqqidlarning fikricha, «Svift» sayohatlarini yozgan Jonatan, «Robinzon Kruzo» sarguzashtlarini yozgan Defo «Ming bir kecha», Xayy ibn Yakzonning «Risola»si va arab faylasufi Ibn Tufayldan qarzdordirlar.

   «Ming bir kecha»ning bunchalik haddan ortiq ko‘p nashr etilishi g‘arbliklarning uni o‘qishga e’tibor berganliklariga va bu o‘z-o‘zidan undan ta’sirlanganliklariga dalil ekaniga hech kim shubha qilmaydi.

   Hayotning turli sohalarida ishlatiladigan Ovro‘pa tillariga kirib qolgan arabcha so‘zlarni eslatib o‘tishimizga hojat bo‘lmasa kerak. Hatto ba’zi so‘zlar xuddi arab tilidagidek bo‘lib qolgan. Qutn (paxta), harirud-damashqiy (damashqiy harir), misk, sharob, jarra (ko‘za), limon, sifr (nol) va bulardan boshqa son-sanoqsiz so‘zlar shular jumlasidandir.

   To‘rtinchisi — qonunchilik maydonida. g‘arblik talabalarning Andalus va boshqa yerlardagi islomiy madrasalar bilan bog‘lanuvi fiqh va qonunshunoslikka oid hukmlar majmuining o‘z tillariga ko‘chishida katta rol o‘ynadi. Ana shu paytda Ovro‘pada mustahkam nizom va odil qonunlar bo‘lmagandi. Hatto Napoleonning Misrdalik davrida molikiy fiqhidagi eng mashhur kitoblar frantsuz tiliga tarjima qilindi. Bu kitoblarning ilklaridan «Xalil kitobi» bo‘lib, u frantsuz fuqarolik kodeksining mag‘zi (asosi) bo‘lgan. Kodeks molikiy fiqhi hukmlariga nihoyatda o‘xshash bo‘lgan. Alloma Sediyo aytadi: «Afrika arablari bilan aloqalarimizda, alalxusus, nazarimizni tortgan narsa — molikiy mazhabi bo‘ldi. Fransa hukumati doktor Berenga 1422 yilda vafot etgan Xalil ibn Ishoq ibn Ya’qubning fiqhga doir «Kitobul muxtasar»ini frantsuzchaga tarjima qilmoqni topshirdi».

   Beshinchisi — davlat tushunchasi va xalqning hukumat bilan aloqasi borasida. Qadim va o‘rta asr olami xalqning hokimlar faoliyatini nazorat qilish huquqini inkor etardi. Shuningdek, u bilan hokim o‘rtasidagi aloqani qul bilan xo‘jasi o‘rtasidagi aloqadek qilishardi. Mamlakat podshohning xos mulki sanalar, boshqa mollari meros qilib olinganidek, u ham merosxo‘rlariga o‘tardi. Hokim mutloq xo‘jayin bo‘lib, xalqqa nisbatan xohlagan ishini qilardi. Mana shuning sababidan amirning taxtdagi hissasini talab qilib yoki qarindosh-urug‘lar merosi to‘g‘risida kelishmovchilik uchun bir davlat bilan boshqasi o‘rtasida urush chiqishini oqlashardi!

   Urushuvchi millatlar o‘rtasidagi aloqaga kelsak, g‘olib mag‘lubning qo‘lidagi bor narsani vatani, moli, obro‘si, hurriyati va izzatini musodara qilardi. Holat to Islom hazorasi barpo bo‘lguncha shunday davom etdi. U e’lon etgan printsiplari ichida albatta xalq o‘z hokimlarini nazorat qilish to‘g‘risida haq sohibi ekanligi ham bor edi. Chunki hokimlar xalq manfaatlarini va omonatni himoya qiluvchi vijdonli kimsalardan farqlanmaydilar. Bu to‘g‘rida tarixda birinchi marta xalq ichidan biror kishi chiqib, hokimidan nima kiyishini, qaerdan kelganini surishtirishi voq’e bo‘ldi. Buning uchun u o‘limga hukm qilinmaydi, qamoqqa sudralmaydi va surgun etilmaydi. Toinki, u va odamlar qanoat hosil qilishi uchun hokim unga hisobotini taqdim etadi. Tarixda birinchi marta hokim o‘zini xalqning qaroli ekanini, ixlos ila unga xizmat qilishi va qarolga lozim bo‘lganidek, unga ham samimiyat lozim ekanini e’tirof etdi.
 
   Islomiy hazora e’lon etganlari ichida buni ham ma’lum qildi va keyinchalik hayotga tatbiq etdi. Bular hurriyat va anglash nasimlari bo‘lib, keyin islomiy jamiyatga qo‘shni millatlar ustida ham esdi. Bundan bu millatlar bezovtalandi, so‘ng harakatlandi, keyin qo‘zg‘olib, ozod bo‘ldi. Ovro‘pada bo‘lgan narsa mana shudir.

   G‘arbliklar salb urushlarida Shom mamlakatlariga keldilar va bundan oldin ham Andalus xalifaligi mamlakatlarida guvoh bo‘lganlaridek, xalqlar hokimini nazorat qilayotganini, hokimlar ham xalqidan boshqaning nazoratiga bo‘ysunmayotganliklarini ko‘rdilar. Shunda g‘arblik podshohlar arab va musulmon podshohlarning xalq majmuidan o‘zga har qanday tabaqa hukmronligidan ozod ekanligi bilan o‘zlarining Rum hukmronligiga tobeliklari va Rumning diniy hokimligiga bo‘ysunishdan bosh tortsalar, quvg‘inga uchrash va amaldan mahrum bo‘lish qo‘rqinchini solishtirib ko‘rdilar. Keyinchalik bo‘lgan frantsuz inqilobi Islom hazorasi bundan o‘n ikki asr oldin e’lon etganidan ortiq printsiplarni e’lon qilolmadi!

   Yana hazora e’lon qilgan (printsip) tamoyillardan urushlardagi ahdnomalarni ehtirom qilish, aqidalarga rioya etish, ibodatxonalarni egalariga qoldirish va odamlarning hurriyati va hurmatlarini kafolatlash mag‘lub xalqlarda uning hukmiga izzat va hurmat ruhini qo‘zg‘adi.

   G‘arbliklar o‘rta asrlarda Islom hazorasi bilan Shom mamlakatlari va Andalus orqali aloqa qilishgan. Aloqa qilmaslaridan oldin podshohning din boshlig‘iga isyonini, xalqning esa podshohga itoatsizligini bilishmasdi. Hokimdan hisobot so‘rash yoki mazlumga yordam qo‘lini cho‘zishni o‘z haq-huquqlaridan, deb bilmasdilar. Ba’zilari ba’zilari bilan aqida va mazhab borasida kelisholmay qolgan paytda qassob qo‘yni so‘ygandek bir-birlarini bo‘g‘izlashgandi! Islom olami bilan aloqasi boshlangan vaqtdan ularda uyg‘onish, qo‘zg‘olish boshlandi. Shundan so‘ng ular hurriyatga erishdilar.

   Barhayot Islom hazorasini boshqa hazoralardan farqlantirib turgan insoniylik xususiyatiga e’tibor bermay iloj yo‘q. Zero, bu xususiyat insoniyatni adovat, nafrat, tafriqa va millatchilik muhitidan muhabbat, marhamat, o‘zaro yordam, Alloh va qonun oldida barobarlik muhitiga olib chiqdi. Jamiyat vujudini irqni irqqa, toifani toifaga yoki millatni millatga afzalligidan biror asar bo‘lmagan tenglik — barobarlikka yo‘lladi. Bu o‘ziga xoslik hazoraning asoslarida, qonunlarida va voqeligida yorqin namoyon bo‘ladi. Insoniy o‘ziga xoslik asoslarini Islom o‘z paytida shunday e’lon etdi: «Ey insonlar! Sizlarni bir jondan (Odamdan) yaratgan va undan juftini (Havvoni) vujudga keltirgan hamda u ikkovidan ko‘p erkak va ayollarni tarqatgan Parvardigoringizdan qo‘rqingiz!» (Niso surasi, 1-oyat). Garchi keyinchalik odamlar millatlarga, qabilalarga, shaharlarga va jinslarga ajragan bo‘lsa ham, bashar go‘yo bir uy, bir ota va bir onadan tarqagan og‘a-inilarga o‘xshaydi. Shunday bo‘lgach, ularning irq va yurtdagi farqlanishlari ezgulik uchun o‘zaro yordam, tanishuv va uchrashuv yo‘li tomon olib boradi. Mana shundan abadiy insoniy qonuniyat kelib chiqdi: «Ey insonlar, darhaqiqat, Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishinglar (do‘st, birodar bo‘lishinglar) uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila-elatlar qilib qo‘ydik» (Hujurot surasi, 13-oyat). Shundan so‘ng hayot ba’zi shaxslarning martabasini ko‘tarib, boshqalarnikini yerga urdi. Bir toifani boy qilib, ko‘plarni faqir qildi. Bir odam hokim bo‘lib, xalq unga bo‘ysundi. Ba’zi qavmlarning tanasi oq bo‘lsa, boshqa millatlarning rangi qora bo‘ldi.

Garchi bu hayotning o‘zgarmas qonuniyati bo‘lsa-da, lekin martabasi baland tubandagidan, boy kambag‘aldan, hokim raiyatdan, oq rangli rangi qoradan farq etishi mumkin emas. Balki hamma barobardir. Ular odamiyati, insoniyati to‘g‘risida Alloh huzurida tengdir. O’rtalaridagi farq faqatgina taqvoda bo‘ladi. «Albatta, sizlarning Alloh nazdidagi eng hurmatlirog‘ingiz taqvodorrog‘ingizdir» (Hujurot surasi, 13-oyat). Ular qonun oldida, unga bo‘ysunishlikda ham barobardirlar. Ular o‘rtasida faqat haqiqat bo‘lsagina ayirma bo‘ladi. «Bas, kim (hayoti dunyodalik paytida) zarra misolichalik yaxshilik qilsa, (Qiyomat kunida) o‘shani ko‘rur. Kim zarra misolichalik yomonlik qilsa, uni ham ko‘rur!» (Zalzala surasi, 7-8-oyatlar). Ular jamiyat vujudida ham barobardirlar. Kuchlilari zaiflarini, jamoa esa shaxsning holatini tushunadi. «Mo‘minlarning o‘zaro muhabbat va marhamatdagi misollari bir jasadning misoliga o‘xshaydi. Agar undan biror a’zo shikva qilsa, boshqa a’zolar isitma va bedorlik bilan unga hamdard bo‘ladilar».

   Islom odamlar o‘rtasida bir ota-onadan bo‘lgan og‘a-inilarniki kabi insoniy birlikni e’lon etishda xuddi shu tarzda yo‘l tutdi. U jamiyatdagi ijtimoiy birlikni daraxtga o‘xshatdiki, agar shamol essa, tepadagimi, pastdaligidan qat’iy nazar, barcha shoxlari qimirlardi. Shu o‘rinda Qur’onning insonlarga asl insoniy birliklarini eslatib turadigan ushbu: «Ey insonlar... Ey Bani odam!» degan lafzlar bilan ko‘p marotaba xitob qilganini, shuningdek, bir din farzandlarini millati, toifasini ajratmay, «Ey imon keltirganlar... Ey mo‘minlar!» deya chaqirganini mulohaza etib o‘tishimiz foydadan xoli emas.

   Islom hazorasi qonunchiligidagi insoniy o‘ziga xoslikni shariat boblarining har birida aniq sezasiz. Namozda odamlarning barchasi Allohning oldida barobar turadi. Unda podshoh, yo ulug‘, yo olim uchun maxsus makon ajratilmaydi. Ro‘zada odamlar bir xil darajada ochlikni boshdan kechiradilar. Ularning oralaridan amir, yo boy, yo sharif istisno qilinmaydi. Hajda odamlar bir xil kiyim kiyishadi. Bir xil joyda turishadi. Bir xil ibodatni ado etishadi. Bu borada hamma barobar, kuchli va zaif, ashrof va ommaning farqi yo‘q. Bundan fuqarolik kodeksi qonunlariga o‘tadigan bo‘lsangiz, odamlar o‘rtasidagi aloqalarda ustivor qonuniyat — haqiqat ekanini, qonunchilikdan ko‘zlangan g‘araz — adolat ekanini, har qanday ezilgan va mazlum uchun qonun qo‘lidagi bayroq — zulmni daf etish ekanini ko‘rasiz. Undan jinoyat kodeksiga o‘tsangiz, jinoyat qilgan har qanday kishiga jazo bir xil ekanini ko‘rasiz. Kim o‘ldirsa, o‘ldiriladi. Kim o‘g‘irlasa, jazolanadi. Kim haddan oshsa, adabi beriladi. Qotil olim yo johil bo‘lishining, maqtul amir yo dehqon bo‘lishining farqi yo‘q. Yoki tajovuzkor mo‘minlarning amiri yo to‘quvchi ekanining, tajovuz qurboni ajam, yo arab, sharqlik, yo g‘arblik ekanining e’tibori yo‘q. Hammasi qonun nazarida barobardir. «(Ey mo‘minlar) sizlarga o‘ldirilgan kishilar uchun ozod kishi muqobiliga ozod kishidan, qul uchun quldan, ayol kishi uchun ayoldan qasos olish farz qilinadi» (Baqara surasi, 178-oyat).

   Odamlarning barchasiga dinlari, irqlari, ranglaridan qat’iy nazar insoniy mukarramlikni isbot etgan paytda shariat bundan ham yuksaklikka ko‘tarildi. «Darhaqiqat, Biz Odam bolalarini aziz va mukarram qildik» (Al-Isro surasi, 70-oyat). Odamlarning hayoti, e’tiqodi, ilm olishi va umr kechirishdagi barcha huquqlariga kafil bo‘lgan bu hurmat ularning barchasi uchun barobar edi. Odamlarning hammasiga istisnosiz bir xil darajada kafil bo‘lish davlatning majburiyati edi. Insonlarni mukofotlash va jazolash asoslari ularning zohir amallariga qarab emas, balki niyatlariga qarab bo‘lishini e’lon qilgan paytda shariat insoniy yuksaklikning bundan ham yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. «Albatta, Alloh sizlarning suratlaringizga emas, balki qalblaringizga qaraydi». Demak, jazolash va mukofotlash boisi niyat ekan. «Albatta, amallar niyatlar bilandir. Va har bir kishi nimani niyat qilgan bo‘lsa, shu bo‘ladi». Allohning huzurida maqbul niyat bu — yaxshilik, odamlarga manfaat yetkazish va hech qanday moddiy g‘araz yoki tijoriy foydani ko‘zlamay, Allohning roziligini tilab qilingan niyatdir. «Parvardigoringizga ibodat qilib, yaxshilik qilingiz — shoyadki, najot topsangizlar» (Haj surasi, 77-oyat).

   Allohning roziligini tilab qilingan bu yaxshilikka undan naf ko‘rgan kishidan yaxshilik va haq talab qilmoq durust emas. «Va taomni suyub-xohlab tursalar-da, (o‘zlari yemasdan) miskin, yetim va yesirlarni taomlantirurlar. (Ular ayturlar): «Bizlar sizlarni yolg‘iz Allohning yuzidan taomlantirurmiz. Sizlardan (bu ishimiz uchun) biron mukofot va minnatdorchilik istamasmiz — kutmasmiz» (Inson surasi, 8-9-oyatlar). Allohga ibodat qilish, koinot qonunlariga bo‘ysunishda inson, hayvon, jonli-jonsiz, yer va falaklardan iborat olamlarning birligini tasdiqlaganda, shariat insoniy o‘ziga xoslikning  eng yuqori cho‘qqisiga yetdi. Qur’on musulmondan namozining har rakatida: «Hamdu sano butun olamlar Xojasi, mehribon va rahmli Alloh uchundir», deb zikr qilmoqni talab etishi qanday ham go‘zal! Uni musulmon har bir namozida zikr qilishi kerak. Zero, u koinotning bir bo‘lagi, tom va shomil rahmat ila tavsiflangan yakka Ilohning maxluqi.

   Bular Islom hazorasi va shariatining asoslari, odamlarga e’lon qilingan paytdagi insoniy o‘ziga xoslikning ko‘rinishlari edi. Unday bo‘lsa, Islom g‘olib bo‘lib, hukm yurgizgan paytda voqe’lik qanday bo‘lgan?