Bu erkinlik uylarga, oilalarga ham ko‘chgandi. Bir xonadonda to‘rt og‘a-ini yashab, ulardan biri sunniy, ikkinchisi shi’iy, uchinchisi xorijiy, to‘rtinchisi esa mo‘‘taziliy bo‘lib, ular o‘zaro kelishgan holda yashashardi. Hatto, bir uyda taqvodor va fojir ham yashayverardi. Biri ibodatiga jo‘nasa, ikkinchisi fisqu fujuriga botib yotardi. Badiiy kitoblarda naql qilinishicha, bir hovlida xuddi shunday ikki aka-uka yashardi. Ulardan taqvodori quyi qavatda yashar, fosiqi esa yuqori qavatda turardi. Shu fosiq bir tun uxlamay, ba’zi ulfatlari bilan qo‘shiq aytib, musiqa chalib, shovqin-suron qilib chiqdi. Bu hol taqvodorini bezovta qilib uyqusini qochirdi. Shunda u boshini chiqarib fosiq ukasiga qichqirdi: «Eng yomon makru hiylalarni qilgan kimsalar, o‘zlarini yer yutishidan omonda, deb biladilarmi?». Fosiq ham o‘rnida javob qiladi: «Modomiki, sen ularning ichida ekansan, Alloh ularni azoblamaydi».

   Islomiy hazoradagi diniy erkinlik ko‘rinishlaridan yana biri — diniy bayramlarning xursandchilik va ziynatlarida ishtirok etish. Umaviylar zamonida ko‘chalarda nasroniylarning ommaviy tantanalari bo‘lardi. Unda bolalar va ruhoniylik kiyimlarini kiygan din kishilari oldinda borishardi. Patriarx Mixail bir ajoyib bayramda Iskandariya shahriga qo‘lida shamlar, xochlar va Injillar ko‘targan holda kirib kelgandi. Shunda kohinlar: «Parvardigor bizga yangi Markos bo‘lgan Ma’munni yo‘lboshchi qilib yubordi», deb qichqirishgandi. Bu Hishom ibn Abdulmalik zamonida bo‘lgandi.

   Bu odat Horun ar-Rashidning zamonida ham davom etdi. Bunda nasroniylar qo‘llarida xochlar ko‘targan holda katta namoyishlar uyushtirib, pasxa bayramlarini nishonlashardi.

   Maqdasiy «Ahsan at-Taqosiym» kitoblarida zikr qilishlaricha, Sherozdagi bozorlar nasroniylarning bayramlarida bezatilardi. Misrliklar esa xoch solish bayrami vaqtida Nilning ko‘tarilishini nishonlashardi.

   Maqriziy naql qilishlaricha, axshidiylar zamonida odamlar «But yuvish» bayramini keng nishonlashardi. 330 hijriy yilda «But yuvish» bayrami ajoyib tantanalar bilan bayram qilindi. Muhammad ibn Tog‘aj al-Axshidiy Manyal orolchasidagi qasrida o‘tirar, atrofida minglarcha qandil yoqilgandi. Xalq mash’ala, qandil va shamlar yoqib unga ergashgandi. Qayiqlar nasoro va musulmonlardan iborat minglarcha kishilar bilan to‘lib-toshgandi. Odamlar ko‘pligidan maydon va dengiz sohillarida qadam bosgani joy qolmagan. Hamma o‘zidagi bor chiroyli kiyimlarni kiyib chiqib, o‘yin-kulgi qildi. Bu kecha ko‘chalarning darvozalari yopilmadi. Talaygina odamlar «But yuvish» kechasi hammomga tushsa, kasalliklardan salomat bo‘ladi, darddan qutiladi, degan e’tiqodda yuvindilar.

   Bundan ham g‘aroyib ana shunday do‘stona ko‘rinishlar salb urushlarida ham davom etdi. Bunda g‘arb salb nomi bilan Islom mamlakatlariga eng shiddatli tarixiy urushlarini qilgandi. Sayohatchi Ibn Jubayr o‘z sayohatnomasida quyidagilarni so‘zlaydi: «Bo‘lgan hodisalarning ajoyibi, ikki toifa — musulmon va nasorolar o‘rtasida fitna o‘tlari yonib tursa-da, musulmon va nasorolar do‘stligi hech bir e’tirozsiz davom etar, Ovro‘paga boradigan karvonlar Misrdan Damashqqa tinimsiz qatnardi. Nasorolarning mamlakatlarida musulmonlar soliq to‘lar, tujjor nasorolar ham mollari uchun musulmonlarga boj to‘lashardi. Bularda xavfsizlik yaxshi ta’min etilgan edi. Ahli harb urushlari bilan mashg‘ul bo‘lgan bir paytda ular o‘rtasida ittifoq adolat bilan bo‘lardi. Odamlar tinchlik-ofiyatda edi. Dunyo g‘oliblarniki edi».

                                                          * * *
   Islom hazorasidagi milliy erkinlikning misli o‘tgan asrlar tarixida hech ko‘rilmagan. Haqiqatni hurmat qiladigan g‘arb tarixchilari bu erkinlikni tan olganlar va uni olqishlaganlar.

   Amerikalik mister Draber shunday deydi: «Xalifalar zamonidagi avvalgi musulmonlar nasturiy nasorolar va yahudiylardan bo‘lgan ilm ahliga  muomalada faqat ehtirom bilangina cheklanib qolishmagan. Balki ularga juda muhim ishlar topshirildi, davlat mansablariga ko‘tarildi. Hatto, Horun ar-Rashid barcha madrasalar nazoratini Hano ibn Mosvayhga topshirdi. U olim yashagan shaharga yoki ko‘z ochib ko‘rgan diniga qaramadi, balki ilm va  ma’rifatdagi darajasiga e’tibor qildi».

   Mashhur zamondosh tarixchi Vilz Islom ta’limotlariga munosabat haqidagi bahsida shunday deydi: «Islom hazorasi o‘zidan oldingi boshqa jamoalardagi dunyoni chulg‘ab olgan shafqatsizlik va ijtimoiy zulm kabi illatlarni kamaytiradigan insoniy jamoani paydo qildi». U Islom to‘g‘risida esa bunday deydi: «U shafqat, erkinlik va birodarlik ruhi bilan to‘liqdir».

   Ser Mark Says Horun ar-Rashid zamonidagi islomiy imperiyani tavsiflab quyidagilarni aytadi: «Masihiylar, butparastlar, yahudiylar va musulmonlar hukumat xizmatida barobar ishlardilar».

   Tarnom esa: «Din shoir va mug‘anniylar ishiga daxl etmasdi», deydi. Leviy Brotstaya o‘zining «O’ninchi asrdagi islomiy Ispaniya» kitobida mana bularni yozadi: «Shartnoma kotiblari ko‘pincha nasroniy yoki yahudiylar bo‘lardilar. Nasoro va yahudiylarga topshiriladigan vazifalar bo‘lardi. Ular davlatning idoriy va harbiy sohalarini tasarruf etardilar. Yahudiylardan ba’zilari g‘arbiy Ovro‘pa davlatlaridagi elchiliklarda xalifalarga noib, o‘rinbosar edilar». Rino arablarning Fransa, Shveytsariya, Italiya va O’rta Yer dengizi orollarida olib borgan yurishlari haqida shunday deydi: «Musulmonlar Andalus shaharlarida nasorolarga yaxshi muomalada bo‘lardilar. Shuningdek, nasorolar ham musulmonlarning his-shuurlarini hurmat qilib, farzandlarini xatna qildirardilar, cho‘chqa go‘shti yemasdilar».

   Islomning siyosat sohasidagi konunlari va tamoyillari favqulodda tinchliksevarlik va insonparvarlik g‘oyalari asosiga qurilgan. Bu haqiqat musulmon bo‘lmagan ko‘plab tarixchilar va ilohiyotchilar tomonidan ham tan olingan. Dastlab rohib bo‘lgan angliyalik tarixchi, Yaqin Sharq tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis Karen Armstrong o‘zining "œMuqaddas urush" ("œHoly Way") kitobida dunyodagi uch ilohiy din tarixini tadqiq qilib, quyidagi izohni beradi:
   "œArab tilida "œIslom" so‘zi "œtinchlik" degan so‘zning o‘zagidan olingan. Qur’on urushni Xudoning irodasiga zid g‘ayritabiiy holat sifatida qoralaydi. Islom muxolif tomonni yo‘qotishga qaratilgan bosqinchilik urushlarini ta’qiqlaydi.

   Islom faqat muqarrar bo‘lib qolgan va himoyalanish uchun bo‘ladigan urushlarnigina tan oladi va ayrim hollarda ularni odamlarga qilinayotgan haqsizlik va azob-uqubatlarni tuzatishga qaratilgan ezgu majburiyat sifatida baholaydi. (Ammo) Qur’on ta’lim beradiki, hattoki, adolatli urush ham qat’iy had - chegaralar hisobga olingan holda, iloji boricha, insonparvarlik yo‘li bilan olib borilishi kerak. Muhammad (s.a.v.) faqatgina Makka mushriklari bilangina emas, balki mahalliy yahudiy qabilalari, shuningdek, yahudiylar bilan til biriktirib, unga hujum qilishni rejalashtirgan Suriyadagi nasroniy qabilalar bilan ham urushishga majbur bo‘lgandi. Ammo bu holat uning qalbida dushmanlariga nisbatan nafrat tug‘dirmadi, uni "œAhli kitoblar" (nasroniy va yahudiylarni) la’natlashga olib kelmadi. Uning musulmonlari o‘z hayotlarini jismonan himoya qilishga majbur bo‘lishdi, lekin ular o‘z dushmanlarining diniga qarshi muqaddas urushga kirganlari yo‘q. Muhammad (s.a.v.) musulmon qo‘shinlariga boshliq sifatida o‘zining ozod qilingan quli Zaydni nasroniylarga qarshi urushga jo‘natayotganda, unga Alloh yo‘lida mardona jang qilishni, ammo insonparvarlikni unutmaslikni buyurgan. Ular diniy xizmatchilarni, rohib va rohibalarni bezovta qilishmasdi, urushda qatnashmayotgan, notavon odamlar, ayollar, yosh bolalar, keksalarni nishonga olmas, ularga zarar yetkazmasdi. Ular tinch fuqarolarni, aholini o‘ldirishmagan, bino va uy-joylardan hech birini vayron qilishmagan...»

   Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) vafotlaridan keyin musulmonlarga bosh bo‘lib qolgan "œxulofai roshidin" (to‘g‘ri yo‘ldagi xalifalar) ham ozod qilingan o‘lkalarda mahalliy aholi va yangi ko‘chib kelganlar uchun tinch va xavfsiz xolda ahil-totuv yashash imkoniyatini yaratib berishgan. Xalifalarning birinchisi — Abu Bakr Siddiq (r.a.) Suriyaga harbiy yurishga ketayotib, o‘z qo‘shinlariga Qur’oni karimning haqiqat da’vatiga yorqin misol bo‘lgan quyidagi buyruqni bergandilar:
   "œEy insonlar, men sizlarga chin dildan amal qilishingiz lozim bo‘lgan o‘n qoidani ma’lum qilaman. Ularni aslo esdan chiqarmang va to‘g‘ri yo‘ldan adashmang. Bolalarni, ayollarni va keksa kishilarni o‘ldirmang. Xurmo daraxtlariga o‘t qo‘ymang va daraxtlarni kesmang. Tuyalarni, podalarni va boshqa (hayvonlar) to‘dasini o‘ldirmang. Siz o‘zga ishlar, oxirat dunyosiga xizmat qilish bilan mashg‘ul odamlarni uchratasiz. Shunda ularni o‘z holiga qo‘ying. Sizga turli noz- ne’matlarni tuhfa qilib kelgan odamlarni uchratasiz, ulardan yeng, ammo Alloh nomini esga olishni unutmang".

   Xalifalikni Abu Bakrdan (r.a.) qabul qilib olgan xalifa xazrati Umar (r.a.) o‘zining o‘zga dinlarga xayrixohligi, rahm-shafqatliligi va adolatparvarliligi bilan Islom dunyosidan tashqarida ham ma’lum va mashhur edi. U Arab xalifaligiga qo‘shilgan yerlarning xalqlari bilan Islomning chinakam adolatparvarligi va din erkinligiga xayrixohligiga misol bo‘la oladigan qator bitimlarini tuzdi. Masalan, Quddus va Ludda nasroniylari bilan imzolangan xavfsizlik deklaratsiyasiga muvofiq shahardagi cherkovlar buzib tashlanmasligi, musulmonlar nasroniylarning ibodatxonalarini bosib olmasligi va ularda o‘zining ibodatlari va sig‘inishlarini amalga oshirmasligi kafolatlangandi. Ana shunday sharoitlar Baytlahm (Vifleem) nasroniylariga ham yaratib berilgandi.

   Musulmonlar tomonidan fath etilgan xalqlar Islomni qabul qilishga zo‘rlab majburlangan, degan soxta da’volar va tasavvurlar g‘arb tadqiqotchilarining o‘zlari tomonidan rad qilindi, musulmonlarning adolatli va diniy xayrixohlik bilan munosabatda bo‘lishini hamma tan oldi. Bu to‘g‘rida din tarixchisi L. Braun shunday deydi: "œNasroniylarning musulmonlar o‘z davlatlariga qo‘shib olgan xalqlarni qilich bilan Islomni qabul qilishga majburlagan, degan da’volari g‘irt to‘qima ekanini isbot talab qilmaydigan dalillar tasdiqlab turibdi. Ularni yangi yerlarni qo‘shib olishga ruhlatgan dinamik omillar o‘zlari odamlarni da’vat qilgan musulmon birodarligi va iymon edi. Bu birodarlikning miqyosi xuddi sel kabi kengayib, Islomni qabul qilgan yangi odamlar bilan tobora to‘lib-toshib borardi".

   Tarix davomida juda keng hududlarni boshqargan musulmon hukmdorlar boshqa dinlarning vakillariga favqulodda hurmat va bag‘rikenglik bilan munosabatda bo‘lganlar. Islom davlatlarida yahudiy dinidagilar ham, nasroniylar ham hamisha to‘la xavfsizlikda, tinch-osoyishtalikda, diniy erkinlikda yashab kelganlar.

   Saljuqiylar sultonligi va Usmonlilar imperiyasi davrlarida ham Islomning adolati va diniy bag‘rikengligi yaqqol namoyon bo‘lgan. Ser Tomas Arnold o‘zining "œThe Prefching of Islam" ("œIslomning yoyilishi") kitobida nasroniylarning nima uchun saljuqiylar davlati tarkibiga kirish va ularning qo‘l ostida yashashni istaganliklari haqida shunday yozadi: "œMusulmonlar qo‘l ostida o‘z dinlariga e’tiqod qilishning bexavotirligini anglagan xristianlarning tuyg‘ulari Kichik Osiyo (Onado‘li) xristianlarining saljuqiy turklarini xaloskorlar kabi kutib olganliklariga sabab bo‘lgan. Buning ustiga imperator Mixail VIII hukmronligi davrida (1261-1282) Kichik Osiyo mayda manzilgohlarining xristianlari Vizantiya imperiyasining zulmidan xalos bo‘lish umidida turklardan o‘z davlatlariga qo‘shib olishni so‘raganlar. Bundan tashqari, xristianlarning ko‘plari boy bo‘ladimi yoki kambag‘al, turklarning o‘sha paytdagi yerlariga ko‘chib o‘tganlar".

   Saljuqiylar sultonligi eng gullab-yashnagan davrlarda hukmronlik qilgan Malikshoh fath etilgan yerlarning xalqlariga bag‘rikenglik va mehribonlik bilan munosabatda bo‘lgan, hattoki musulmon bo‘lmaganlar ham uni chinakamiga sevib, hurmat qilganlar. Barcha xolis tarixchilar Malikshohning adolati va bag‘rikengligini tan olganlar. Uning axloqi va oliyjanobligi ahli kitoblar qalbida ham unga muhabbat uyg‘otgan. Kichik Osiyodagi ko‘pgina shaharlarning aholisi Malikshoh hukmronligi ostiga ixtiyoriy ravishda o‘tishga qaror qilishganki, bu tarixda kam uchraydigan noyob hodisadir.

   E’tiqodlari uchun ta’qib, o‘lim va vahshiyliklarga duchor qilingan, keyinchalik esa Ispaniya va Portugaliya katolik hukmdorlari tomonidan quvg‘in qilingan yahudiylar Usmonli imperiya yerlarida orom-osoyishtalik topganlar. Sulton Boyazid II hukmronligi davri diniy bag‘rikenglikka yorqin misol bo‘la oladi. U 1492 yilda Ispaniyadan quvg‘in qilingan yahudiylarni qaramog‘idagi Edirne, Livadiya, Tirxala kabi shaharlarga joylashtirgan. Hozirgi kunda Turkiyada yashayotgan 25 mingdan ziyod yahudiylar o‘sha davrda musulmonlar yurtidan panoh topgan yahudiylarning avlodlaridir. Sulton Boyazid II tomonidan namoyish etilgan mehribonlik va diniy bag‘rikenglik Movarounnahr hukmdorlariga ham xos narsa edi. Amir Temur saltanatiga qarashli barcha shaharlarda va qishloqlarda fuqarolarga erkin yashash, o‘z dinlari tomonidan buyurilgan diniy qonunlar va urf-odatlarga rioya qilish huquqini berib qo‘ygandi.

   Jorjtaun universiteti (AQSh)ning din va millatlararo munosabatlar professori Jon L. Espozito musulmon davlatlari boshqaruvi ostiga o‘tgan yahudiylar va nasroniylar duch kelgan diniy bag‘rikenglik va e’tibor haqida shunday hikoya qiladi: "œVizantiya va Fors yerlarida yashagan va hamisha kelgindi hukmdorlar qo‘l ostida bo‘lgan nomusulmon jamoalar uchun Islom hokimiyati atigi ma’muriyat almashinuvi bo‘lgan, shu bilan birga bu hukmronlik murosago‘yroq va bag‘rikengroq edi. Ana shu xalqlarning ko‘pchiligi musulmonlar qo‘l ostida katta mustaqilikka erishib, soliqlarni ham ancha kam to‘laydigan bo‘ldilar. Musulmonlarning diniy bag‘rikengligiga kelsak, Islomning yahudiylar va mahalliy nasroniylarga avvalgi hukmdorlar davridagiga qaraganda, ko‘proq diniy erkinlik bergan va qadrlagan din ekanligi ma’lum bo‘ladi".

   Islomdagi erkinlik va ulardagi taassubni isbotlash to‘g‘risidagi bu bahsni tarafkashlikdan xoli buyuk nasroniy olimlardan birining shohidligi bilan yakunlash ma’qul bo‘lardi. O’n ikkinchi asrning ikkinchi yarmida yashagan Antokiya patriarxi Ulug‘ Mixail Sharqiy kanisalarning islomiy hukm ostiga o‘tganiga besh asr bo‘lgandan keyin musulmonlarning bag‘rikengligi, Rumning esa Sharqiy kanisalarni quvg‘in qilishi haqida so‘zlab shunday deydi: «Quvvat va jabarutda yolg‘iz bo‘lgan, xohlaganiga berib, tubanni ko‘taradigan, xohlaganicha bashar davlatini boshqaradigan intiqom ilohi quvvatga tayangan, kanisalarimizni barcha mol-mulki bilan tortib olgan va rahm-shafqatsiz azoblarga giriftor qilgan Rumning yomonliklarini ko‘rgan paytda, Janub (Arab jazirasi)dan Ismoil farzandlari (arablar)ni bizni Rum iskanjasidan qutqarish uchun yubordi. Bizning Rum shafqatsizligi, ozori, quturishi va bizga qarshi kuchli qat’iyatidan xalos bo‘lishimiz va o‘zimizni amnu-omonda ko‘rishimiz kichik yutuq bo‘lmadi».

   Gustav Lobonning ushbu so‘ziga e’tibor bering: «Albatta, xalqlar arablardek rahmdil va bag‘rikeng fotihlarni, dinlaridek samohatli — erkin dinni ko‘rmagan». Bu so‘z musulmonlarga insof qilishdan ko‘ra haqiqatga insof qilish emasmi?!.

   Islom hazorasidagi insoniy o‘ziga xoslik tomonlaridan yana biri haqida so‘z ochish kerakki, bunda ham bu hazora boshqalari aro tanhodir. Go‘zal xulqlilik, ko‘ngilchanlik, zaiflarga nisbatan rahmdillik, qo‘shni va yaqinlar bilan yaxshi muomala qilish o‘ta yovvoyi bo‘lgan millatlarning ham tinchlik vaqtida qo‘lidan keladigan ishlardir. Lekin urushda go‘zal muomala, dushmanga nisbatan ko‘ngilchanlik, yoshlar, ayollar va qarilarga rahm qilish, mag‘lublarga bag‘rikeng bo‘lishning uddasidan har qanday millat ham chiqavermaydi. Har qanday urush qo‘mondoni ham bunday sifatlarga ega bo‘lavermaydi. Zero, qon ko‘rish qonni qaynatadi, adovat esa qahr va g‘azab o‘tlarini yondiradi. o‘alaba shavqi fotihlarni mast qilib, qasos va intiqom olishdek noma’qulchiliklariga sabab bo‘ladi. Bu eski-yu yangi davlatlarning tarixidir. Balki bu Qobil inisi Hobilning qonini to‘kkandan buyog‘idagi insoniyat tarixidir: «O’shanda ikkovining qurbonliklari birovidan qabul qilingan, ikkinchisidan qabul qilinmagan edi. Shunda u «Qasamki, seni o‘ldirurman», deganida, birodari aytdi: «Alloh faqat taqvodorlardangina (qurbonliklarini) qabul qilur» (Moida surasi, 27-oyat).

   Yangi hazora vujudga kelgan paytda olam barchasi o‘rmon qonuni bo‘yicha yashardi. Kuchli zaifni o‘ldirardi. Qurolli qurolsizni tunardi. Urush esa hech bir qaydsiz, chegarasiz va joiz-nojoizga ajratilmagan holda barcha shariat, diyonat, millat va xalqlarda e’tirof etilgan qonun edi. Kuch-qudratli tomon o‘zga bir millatning yerini bosib olish, e’tiqodidan voz kechishga majburlash va erkag-u ayolini talashga qodir bo‘lgani uchun bu ishlarni gunoh sanamay bemalol qilaverardi. Islomiy hazora insoniyatni tajovuzkor hayvoniyat darajasiga tushirib qo‘ygan bu zolim qonunni tan olishga rozi bo‘lmadi. Balki millatlar o‘rtasidagi aloqalar o‘zaro tanishuv va yordamlashuv asosiga binoan bo‘lishini e’lon etdi: «Ey insonlar, darhaqiqat, Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishinglar (do‘st-birodar bo‘lishinglar) uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila-elatlar qilib qo‘ydik» (Hujurot surasi, 13-oyat). Shu sababdan tinchlik xalqlar o‘rtasidagi tabiiy aloqa bo‘lib qoldi: «Ey mo‘minlar, tinchlikka barchalaringiz kirishingiz» (Baqara surasi, 208-oyat).

   Bir millat boshqasiga urush va dushmanchilikdan o‘zgasini xohlamasa, u holda bu millatga qarshilik ko‘rsatish uchun tayyor turish lozim bo‘ladi. Chunki tayyorgarlikni tark etish dushmanlikka undaydi va uni tezlatadi: «(Ey mo‘minlar), ular uchun imkoningiz boricha kuch va egarlangan otlarni tayyorlab qo‘yingizki, bu bilan Allohning va o‘zlaringizning dushmanlaringizni qo‘rquvga solasiz» (Anfol surasi, 60-oyat). Agar u millat dushmanlik niyatidan qaytsa va tinchlikni ma’qul ko‘rsa, narigisi ham tinchlik sari intilishi lozim: «Agar ular sulhga mayl qilsalar, siz ham unga moyil bo‘ling va Allohga tavakkul qiling» (Anfol surasi, 61-oyat). Agar u urushdan o‘zgasini istamasa kuchni kuch bilan yengiladi, dushmanlikni xuddi shunday dushmanlik bilan daf etiladi: «Sizlarga qarshi urushuvchilar bilan Alloh yo‘lida jang qilingiz» (Baqara surasi, 190-oyat).
 
   Islom hazorasi asoslari mana shu yerda urushni bosib olish, mol-mulkni talon-taroj qilish va xalqlar erkini tahqirlash uchun bo‘lishini harom, deb e’lon qildi. Zotan, qonuniy, mashru’ urushlar ikki g‘oya uchun bo‘ladi: birinchisi — millatning aqida va axloqi himoyasi uchun. Ikkinchisi — xalqning hurriyati, istiqloli va tinchligi uchun bo‘ladi. «To fitna tugab, butun din Alloh uchun bo‘lgunga qadar ular bilan urushingiz!» (Baqara surasi, 193-oyat).

   Aqida erkinligi urush e’lon etgan millatning o‘zigagina matlub emas, balki u barcha e’tiqodlar erkinligiga kafil bo‘lishi va hamma dinlarning ibodat joylarini himoya qilishi lozimdir: «Agar Alloh odamlarning ayrimlarini ayrimlari bilan daf qilib turmas ekan, shubhasiz, Alloh nomi zikr qilinadigan (rohiblarning) uzlatgohlari, (nasroniylarning) butxonalari, (yahudiylarning) ibodatxonalari va (musulmonlarning) masjidlari vayron qilingan bo‘lur edi» (Haj surasi, 40-oyat).