Islomda musulmonlarning pokiza, toza bo‘lishlariga, hamisha har joyda pok yurish-turishlariga katta e’tibor bilan qaraladi. Chunki Alloh taoloning amri shunday! Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning nasihatlari shunday! Sababi Islom dini pokizalik, go‘zallik ustiga qurilgan. Shariatimiz pokiza odamdan ifloslik, razillik chiqmaydi, duosi ijobat bo‘ladi, deb hisoblaydi. Poklik — mo‘minning ko‘zgusi. "œPoklik — iymondandir", deganlar janobi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam.

   Islom musulmonlarning toza, pok bo‘lishlarini ta’minlashda eng mayda-chuyda "œikir-chikir"largacha aralashgan. Payg‘ambarimiz alayhissalom sunnatlari orqali bu sohadagi yo‘l-yo‘riq va ko‘rsatmalarni targ‘ib qiladi.

   Allohning mo‘min zimmasidagi haqqi yetti kunda barcha a’zosini to‘la yuvib, g‘usl qilishdir. Dinimizda er-xotin munosabatidan keyin, bulg‘anib qolganda ham g‘usl qilish vojib amal hisoblanadi. Mo‘ylovlarni qisqartirish, tirnoq olish, qo‘ltiq va kindik osti mo‘ylarini tozalash, xatna qildirish, misvok tutish kabi ishlar musulmonlarga shart qilib qo‘yilgan.

    Og‘iz-tishlarni toza tutishga alohida e’tibor berilgan. Arok daraxtining shoxchalaridan tayyorlangan maxsus tish tozalash vositasi — misvokdan foydalanish sunnatdir. Payg‘ambar alayhissalom: "œTishlaringizni misvok bilan tozalab yuringlar va tozalikka odat qilinglar", "œAgar ummatimga mashaqqat bo‘lmaganida edi, har namozdan oldin misvok qilishga (ya’ni, tish tozalishga) buyurar edim", deb ta’lim berganlar. Janobi Rasulullohning (s.a.v.) bu ko‘rsatmalari bejizga bo‘lmagan. Misvok tekshirib ko‘rilganda, unda ko‘plab foydali va xushbo‘y moddalar borligi aniqlandi. Vaholanki, hozirgi zamonaviy tish cho‘tkalari g‘arbda 1806 yildan urfga kira boshlagan.

   Musulmonlar kuniga bir necha marta yuvinib, tozalanadilar. Haftasiga albatta hammomda yoki uylarida g‘usl qiladilar. Kiyimlarini, hovli-joylarini, ibodat o‘rinlarini toza tutadilar. Chunki bu — Islomning talabi. Islom esa — tozalik dini, nazofat dini, pokizalik esa — dinning yarmidir.

    Musulmonlar tozalik haqida ana shunday bosh qotirib yurishganida, Ovro‘pada kishilar yuvinmasdan, yiliga bir marta paxtani ho‘llab artinishgan, cho‘qintirish paytidagi maxsus "œvaftiz" suvining ta’siri ketib qolmasin, deb suvdan seskanishgan. Hattoki, mashhur Versal saroyida umuman hojatxona bo‘lmagan. O’rta asrlar Frantssiyasida saroy va teatrlarning birortasida hojatxona bo‘lmagan bir paytda Istanbulda 1400 ga yaqin shunday joy bo‘lgan.

    O’sha paytlarda Ovro‘pada oqar suvda, hammomlarda yuvinish nimaligini bilishmasdi. Ammo shu davrda Markaziy Osiyoga safar qilgan sayyohlardan biri Samarqand shahriga shunday ta’rif bergandi: "œShaharda karvonsaroylar ikkita, mashhur hammomlar uchta bo‘lgan. Ulardan ikkitasi "œXo‘ja Ahror hammomlari", uchinchisi esa Hammomi Miriy, deb atalgan". 1558 yili Buxoroga safar qilgan ingliz sayyohi va tarixchisi Antokiy Jenkinson o‘z xotiralarida shunday deb yozgan: "œ23 dekabrda Baqtriya yeridagi Buxoro shahriga keldik. Shahar juda katta, uylarning ko‘pi loydan qilingan, ammo shaharda tosh uylar, shohona qurilgan va oltin suvi bilan naqshlangan masjid-madrasalar hamda minoralar ham ko‘p. Ayniqsa, hammomlar shunaqangi ko‘rkam qurilganki, dunyoda bunaqasini uchratmagandim. Ularni ta’riflashga ancha vaqt ketadi".

   O’n oltinchi asrda Xollandiya elchisi Baron de Busbek Usmoniylar mamlakatiga safaridan so‘ng shunday degan ekan: "œE, bu odamlarning kasal bo‘lishi aniq. Baliqlar kabi suvda "œshalop-shulup" qilib yuvinishadi. Shunchalar ham ko‘p yuvinish mumkinmi?" Hammomlarni qo‘yaturaylik, Usmonli saltanat shaharlarida bizdagi sardobalarga o‘xshash, har biri san’at darajasiga ko‘tarilgan yuzlab chashmalar (zamonaviy tahoratxonalar) bo‘lgan.

    Ibrohim Rafiqning "œTarix shuuri" kitobida yozilishicha, Valiy laqabli Boyazid ikkinchi hukmronligi davrida Istanbulga Maskov knyazining Mixail Plachnet ismli elchisi tashrif buyurgan. Undan yoqimsiz hid anqib turgani sababli uni yuvintirish uchun hammomga olib borishgan. Umrida hammomni ko‘rmagan elchi yuvinishga, ich kiyimlarini almashtirishga ko‘nikolmay, hammomdan qochib chiqqan va tezda Istanbulni tark etgan.

   1600 yillarda Ispaniya inkvizitsiyasi musulmonlarni ommaviy qirg‘in qilgani tarixdan ma’lum. g‘arb tadqiqotchilarining kundaliklarida yozilishicha, johil hukmdorlar musulmon ispanlarni tozaligiga, qo‘ltiq osti mo‘ylarining olinganiga qarab, nasroniylardan ajratib qatl qilgan ekan.

    Musulmonlar nafaqat tozalikda, kiyinish, ovqatlanish madaniyati sohasida ham ovro‘paliklarga o‘rnak bo‘lishgan. Birgina ovqatlanish xususida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan o‘nlab hadislar vorid bo‘lgan. U zoti bobarakot ummatni ko‘p taom yeyishdan qaytarganlar. Buning zararlari va oqibatlarini bugungi kunda hozirgi tibbiyot fani ham, odamlar ham yaxshi tushunib qolishdi.

    Payg‘ambar alayhissalom kechqurun yotishdan oldin suv va taom solingan idishlar ustini yopishni, siniq, darz, labi uchgan idishlarni ishlatmaslikni buyurganlar. O’sha joylarda turli zararli narsalar (mikroblar) bo‘lishini hali zarrabin (mikroskop) kashf etilmasdan o‘n to‘rt asr avvaldan ko‘ra bilganlar. U zot ovqat oldidan va keyin qo‘l yuvish, ovqatga puflamaslik, xotirjam, o‘tirib ovqatlanish, taomni issig‘icha iste’mol qilmaslikka ham targ‘ib qilganlarki, bularning hammasida ham hikmat bor.

    Vaholanki, g‘arbda ovqatlanish sohasidagi madaniyat juda orqada edi. Birgina misol keltirib o‘tish kifoya: o‘rta asrlarda Brandenburg shahzodasi aslzodalarni o‘z saroyidagi ziyofatga chorlar ekan, taklifnomaga: "œGo‘sht yegandan keyin suyakni orqaga otish yo‘q, yog‘li og‘izni yeng bilan artish yo‘q, tovoqni ko‘tarib, ostiga tupurish yo‘q", deb izoh yozishga majbur bo‘lgan ekan. Hatto, hozirda g‘arbdagi ko‘pgina o‘lkalarda bo‘lganimizda, ovro‘paliklarning jamoat joylarida, hatto, dasturxon ustida bemalol ro‘molchaga burun qoqayotganlarini, hammaning ko‘z o‘ngida tish kavlayotganlarini, ovoz chiqarib, betartib ovqatlanishlarini ko‘rib, hayratimiz oshgandi. Bunday misollarni  ko‘plab keltirish mumkin. Ana shularning o‘ziyoq, Islom hazorasi g‘arb hazorasidan ancha ilg‘or bo‘lib kelganini isbotlab turibdi.

    Ko‘pincha noxolis g‘arb tarixchilari, hattoki ayrim zamondosh ziyolilarimiz Islom dinini ilm-fan, texnika rivojiga beparvo bo‘lganlikda, goho to‘sqinlik qilganlikda ayblashga o‘rganib qolishgan. Ba’zilar hatto musulmonlarning bugungi kunda texnika taraqqiyotidan orqada qolganining bosh sabablarini ana shunga to‘nkashga urinishadi.

    Aslida shunday bo‘lganmidi? Tarixga xolis nazar, toza vijdon bilan yondoshadigan har bir insofli kishi bu da’volarda haqiqat yo‘qligini osongina tushunib oladi. Sababi Islom - ilm dini, Payg‘ambar alayhissalomga nozil qilingan ilk vahiy Allohning "œO’qi!" degan farmoni ilohiyyasi bilan boshlangan. "œIlm" so‘zi Qur’oni karimning 811 joyida turli ma’nolar bilan kelgan. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom beshikdan qabragacha ilm izlashni, Chin kabi olis o‘lkada bo‘lsa ham, borib ilm o‘rganishni muslim va muslimaga shart qilib qo‘ydilar. O’rta asrlar esa islomiy ilm-fan, texnika eng gullab-yashnagan, o‘ziga xos Uyg‘onish davri bo‘lgan. Bunga xolis tarix shohidlik berib turibdi.

    Birgina XVI—XVII  asrlarda Islom olamida ilmning turli sohalarida 86000 ulamo faoliyat ko‘rsatgan. Musulmon dunyosida matbaachilik ayrim iqtisodiy sabablarga ko‘ra, g‘arbdan yuz yil ortda qolganiga qaramay, Islom o‘lkalaridagi kutubxonalarda yuz minglab jild go‘zal va nodir kitoblar bo‘lgan. Vaholanki, o‘sha paytda Ovro‘pa qirollik kutubxonasida 100 jild kitob bor edi, xolos.

    Hattoki, juda ko‘p g‘arb tarixchilarining o‘zlari ham Ovro‘pa ilm-fanni, adabiyotni asosan Islom hazorasidan o‘rganganini tan olib yozishadi va o‘sha paytning daho ulamolariga minnatdorchilik izhor etishadi. Islom olimlarining Alloh bergan iqtidori, ilm-fan sohasidagi kashfiyotlari haqiqatan ham dunyo havas qilgulik, hayratda qolgulik darajada edi.

    Movarounnahr diyoridan chiqqan Muso Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy kabi olimlarning nomlari Islom hazorasidan tashqariga chiqib, Ovro‘pa ilm-fanida ham o‘chmas iz qoldirdi. Masalan, Al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi, "œalgebra" istilohi uning "œAl-kitob al-muxtasar fi hisob AL-JABR al-muqobala" risolasidan olingan. Olimning nomi esa "œalgoritm" shaklida fanda abadiy o‘rnashib qoldi. Uning "œZij"i Ovro‘pada ham, Sharqda ham falakshunoslik (astronomiya) rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Allomaning arifmetikaga oid risolasi XII asrdayoq Ispaniyada seviliyalik Ioann tomonidan qayta ishlanib, shu asosda darslik yozilgan. Algebraga doir yana bir risolasi ham 1145 yili Seviliyada Robert Chester tomonidan lotinchaga tarjima qilingan. g‘arb olimi J. Sarton o‘zbek olimini "œo‘z davrining eng buyuk matematigi va agar barcha shart-sharoitlar nazarga olinsa, davrlarning ham eng buyuklaridan biri", deb atagan.

    Ahmad al-Farg‘oniyning asosiy falakshunoslik asari "œSamoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi" XII asrda boshqa Ovro‘pa tillariga tarjima qilinib, "œAlfraganus" degan lotincha nom bilan g‘arb universitetlarida bir necha asr mobaynida astronomiyadan asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Yana bir olim Abu Nasr Forobiy g‘arbda "œSharq Arastusi" nomi bilan mashhur bo‘lgan va uni Arastu (Aristotel)dan keyingi "œIkkinchi muallim" deb atashgan.

    O’rta asr Islom hazorasining ulug‘ namoyondasi, mashhur o‘zbek qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniyning ilm-fan sohasidagi xizmatlarini sanab tugatish qiyin. Bejizga o‘zbek shoiri "œKolumbda bor alamim manim" deb yozmagan, Beruniy Xristofor Kolumbdan ancha avval ummon ortida noma’lum qit’a borligini aytgan. Alloma Galileydan 600 yil avval Yerning aylanishini isbotlab va izohlab bergan, birinchi globusni yasagan, Yer bilan Oy orasidagi masofani o‘lchagan. Kosinuslar teoremasini ham frantsuz allomasi Ventdan besh yuz yil avval u kashf etgan. Uning "œGeodeziya", "œHindiston" "œMa’danshunoslik", "œSaydona" asarlari o‘sha vaqtlardayoq Sharqu g‘arbda mashhur bo‘lgan. Akademik V. Rozen: "œSharq va g‘arbning qadimgi va o‘rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida "œHindiston"ga teng keladigan asar yo‘q", deb yozgan bo‘lsa, o‘sha asr olimlaridan O’qutning qayd etishicha, "œBeruniyning "œMa’sud qonuni" asari matematika va falakshunoslik bo‘yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o‘chirib yuborgan". Darvoqe, Beruniy sanskrit, fors, arab, ivrit, yunon kabi tillarni mukammal bilgan.

    Musulmon olamining buyuk allomalaridan Abu Yusuf O’qub ibn Ishoh al-Kindiy (801-873)ning nomi tarixning eng yorqin sahifalaridan o‘rin olgan. U Eynshteyndan bir necha asr ilgari borliq va undagi fizik hodisalarning nisbiyligi g‘oyasini ilgari surgan. U optika sohasida birinchilardan bo‘lib asar yozgan va uning lotincha tarjimasi "œLa Aspectus" nomi bilan g‘arbda bu sohaning rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Uning sonlar nazariyasiga doir sakkizta, proporsiya va vaqt o‘lchoviga doir uchta, jami o‘n bitta asari zamonaviy arifmetikaga asos bo‘lgan, u geometriyaning asoschisi sifatida yettita asar yozgan. Al-Kindiy psixo-fiziologiyaning asoschisi hamdir, g‘arbda shu sohaning ilk olimlari, deb, e’tirof etilgan Veber va Fexnerdan bir necha asr oldin ana shu fanning ilmiy asoslarini ishlab chiqqan. Uning ma’danshunoslik va geologiyaga doir asarlari ham bor. Al-Kindiyning xushbo‘y dorilar va kosmetikaga oid bir asarini Karl Garbers nemischaga tarjima qilib chop ettirgan. Allomaning ilmning turli sohalarini qamragan jami 270 asari ma’lum. g‘arb olimlaridan Jerar de Kremano, Rojer Bekon, Viteldo va yahudiy Ishoqal-Isroiliy uni ustozlari deb bilishgan.

    Dastlabki falakshunos va matematiklardan Abul Vafo nomi bilan mashhur Muhammad ibn Yahyo al-Bo‘zjoniyning (940-998) xizmatlari ham tahsinga loyiq. U trigonometriya faniga tangens, kotangens, sekans, kosekans istilohlarini olib kirgan, ta’rif, teorema, formula kabi tushunchalarni qo‘llagan. Uning kashfiyotlarini Ovro‘pa yuz yillar kutishga majbur bo‘ldi. U Ovro‘pada Batlamiusning Oy nazariyasi ustida birinchi marta tadqiqot olib borgan Tujho Braxadan (1546-1601) naq 600 yil oldin Batlamius nazariyasini tanqidiy o‘rganib chiqib, uning nuqsonlarini bayon qilib bergandi.

    960-1039 yillarda yashab o‘tgan yana bir musulmon olimi Qutbiddin Ibnul Haysam fizika sohasidagi ulkan kashfiyotlari bilan dunyoga tanilgan. Uning optika haqidagi bir qancha ilmiy asarlarini jamlagan "œKitobul-manozir" (Tasvirlar kitobi) kitobi 1270 yildayoq lotinchaga o‘girilgan, keyinchalik Olmoniya, Portugaliya, Fransada chop etildi hamda Kopernik va Nyutonning optikaga oid asarlariga manba bo‘ldi. Olimning lotincha nomi "œAlbazen" fizikadagi ilmiy istilohga aylangan. Ibnul Haysam alohida olingan yorug‘lik, cheklangan tezlikka ega ekanligi haqida fikr bildirgan birinchi olimdir. Lambert trapettsiyasini, undan ancha oldin Ibnul Haysam topgan. Zamonaviy ko‘zoynaklarning ilk kashfiyotchisi ham ana shu Islom olimi bo‘lgan. Alloma fizika, matematika, tibbiyot, falakshunoslik, falsafaga oid 200 dan ortiq asar yozib qoldirgan. Olimning yuksak iqtidori, ilm-fan sohasidagi kashfiyotlarining ahamiyati haqida g‘arb olimlarining o‘zlari ham tan olib yozishgan. Professor Xittining ta’kidlashicha, "œU optik mutaxassislarning eng birinchisi, ilk musulmon optik doktoridir". J.T. de Bauer esa, uni "œO’rta asrdagi eng qimmatli, eng obro‘li matematik va fizik", deydi. Darhaqiqat, u Rojer Bekondan tortib, Leonardo da Vinchi va Keplerga qadar, bir qancha g‘arb va Sharq olimlariga foydali bo‘ldi. g‘arbliklarning o‘zlari uning soyasi ostida teleskop, mikroskoplarni kashf qilinganliklarini ta’kidlaydilar.

    Bunday misollarni yana juda ko‘p keltirish mumkin. O’quvchini zeriktirmaslik uchun qolgan olimlarning ilm-fan yo‘lidagi xizmatlariga qisqacha to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi.

    Ibn Firnos (vafoti 808 yil) aka-uka Raytlardan 1023 yil oldin uchoq yasab, parvozni amalga oshirgan.

    Jobir ibn Hayyon Jon Dalton, Otto Xann, Endryu Fermi, Albert Eynshteyndan 1000 yil oldin atom ustida tadqiqot o‘tkazgan, ilk marta "œtermoyadroviy kuch" fikrini aytgan, atom parchalanishi va bomba shiddatini tasvirlagan.

    Sobit ibn Qurra (835-902) birinchi marta anestezinni topgan, Ali ibn Iso (XI asr) esa uni ilk bor ko‘z jarrohligida qo‘llab, bu haqda mustaqil asar yozgan. Biroq bu kashfiyot 1850 yilda Jankayga tegishli bo‘lib ketdi. "œDifferentsial hisob"ni ham Nyutondan ancha oldin, to‘qqizinchi asrda Sobit ibn Qurra kashf qilgan.

    Samo jismlarining ellips orbita bo‘ylab harakat qilishi haqidagi fikrni Kepler Beruniydan o‘zlashtirib olgan bo‘lsa, Kopernik Quyosh nazariyasini Ibn Shotirdan (1304-1376) aynan ko‘chirib olgan.

    Paleontologiya va sedimentologiya sohasida ilk tajribalar o‘tkazib, kitob yozgan olim Abu Ali ibn Sino bo‘lsa-da, bu boradagi xizmatlari uchun Albertga "œBuyuk Albert" unvoni berilgan. Darvoqe, Ibn Sino (Ovro‘pada Avitsenna) fanning turli sohalariga oid 450 dan ortiq kitob yozgan, birgina "œKitob ush-shifo" asari 22 jilddan iborat bo‘lgan, "œTib qonunlari" kitobi esa 800 yil mobaynida tibbiyotdagi asosiy qo‘llanma bo‘lib keldi. "œMeditsina" istilohi ham olimning lotincha nomidan olingan.
   
    Ulug‘ shoir Umar Xayyom "œArifmetikaning mushkul masalalari" asarida Nyutondan besh yuz yil oldin o‘n sonli raqamli masalalarini kasr vositasida hal etish nazariyasini tavsiya qildi.

    Fizika va falakshunoslikda juda muhim bo‘lgan Mayatnikni Nyutondan yetti yuz yil avval Ibn Yunus kashf etgan.

    Verem mikrobini topganligi uchun R. Koch Nobel mukofotini olgan, vaholanki, uni 150 yil oldin Kambur Vosim (vafoti 1761 yil) topgandi.

    Avtomatik tsilindr, avtomatik jo‘mrak va grafinni ilk bor Jazariy (1136-1206) yasagan. U Charlz Babakdan ilgari kompyutor mantig‘iga oid nazariy fikrlar bildirib, kibernetikaga asos solgan. Shuningdek, u vulqonshunoslik, geotermal maydonlar sohasidagi bilimlarning ham asoschisidir.

    Ilk rasadxona va astronomik markaz Xoja Nosiriddin Tusiy (1201-1274) tomonidan qurilgan.