— Shoshma-shoshma, «Bir safda»gami? Ko‘zi ojizlar jurnaliga-ya?— deb yubordim ichim sidirila-yozib.
U yosh to‘la ko‘zlarini ko‘tarib, im qoqib edi, ular duvillab oqa ketdilar!
Mening esa, boshimga dovur bir jimirlov yugurgan edi, seskanib o‘zimga keldimu:
— Shumi marhamatlari, oyi? Bundan ko‘chada qolganim... afzal-ku, — deya bosh egib chiqib bora boshladim.
Oyim daf’atan gangib qolgan edilar:
— Voy, nega unday deysan, Maqsudxo‘ja? Xudo qarg‘agan bir joy emaskan-ku, — dedilar negadir.
— Qaeri kam? — dedim men ostonada to‘xtab.
— Qo‘y, unaqa dema. Ular ham Xudoning suygan bandasi. Qaytaga bu yoqda topmagan savobni o‘sha yerdan topasan, — dedilar oyim o‘zlarini o‘nglab olib. — Har so‘zing bir qorong‘i ko‘ksga nur bo‘lib kirsa, yomonmi? Buyam Xudoning marhamati, bolam.
«Suv yo‘g‘ida tayammum! Shundaymi?», degim keldiyu aytmay chiqib boraverdim.
Menga alam qilardi. Ana senga, «mardumi farg‘onalik!» Chetdan kelmasam, ikki dunyoda xorlashmasdi. Endi-chi? Birinchi qoqilganimdayoq munkitib yuborishdi! Turmaydigan qilib, tepib yuborishdi-ya!
— Yo‘q, bu xo‘rlikka chidab bo‘lmaydi! Undan ko‘ra, o‘z ishimga ketaman! Loyihachiligimni qilaman! — dedim ayvonga chiqib olib.
— To‘g‘ri qilasan, ana, hammayoq qurilish bo‘p ketti. Allada aziz injener bo‘b yurganingga nima yetsin! Bo Xudo, ochdan o‘lmasmiz. Yozuvchi bo‘lmasang-bo‘lmassan.
«Voh, shu oyimlarmi?» — Yalt o‘girilib qarasam, behazil aytyaptilar. Og‘zim ochilib qopti!

U kishi holimni ko‘rib, ta’nali iljaydilar:
— Ha, ko‘zing qiymayaptimi? Qiymasa, har so‘zni o‘ylab gapirish kerak. Yaxshi gapga ham, yomon gapga ham farishtalar omin deb turadi. Unutdingmi, shuni?..
— Kechirasiz... — Men bo‘shashib tushgan edim.
— Avvalo, Ollohning yozmishidan ortig‘i bo‘lmagan, bo‘lmaydi ham, — dedilar oyim kamiga. — Qolaversa, odam jindek sabrli, shukrli bo‘lishi kerak. Undan beriga ishing o‘nglanishiga ishonma. Shu esingda bo‘lsin. Bor, bu yog‘ini O‘ziga tashlayu u yog‘idan ham bexabar qolma...
«Qarisi bor uyning parisi bor», deganlari shu bo‘lsa kerak. Men xotirjam tortib qolgan edim.
Shu payt ko‘cha eshik oldiga pat-patdan harob, «ko‘ksov» bir mashina kelib to‘xtadiyu o‘sha yoqqa qarab yurdim. Chiqsam, almisoqdan qolgan mashinadan (yo‘qdan ko‘ra minib yuribman devdi, hali ham alishtirmabdi!) Olim akam tushib kelyapti. Tilla topgan odamdek og‘zi qulog‘ida. Kamiga soqol-murti yuzini qoplab, o‘zi allaqandek qorayib ketipti. Shahar odamidan ko‘ra, qo‘nimi yo‘q safar kishisiga o‘xshaydi.
— Assalomu alaykum. Jahongashta mashinangiz bizzi ko‘chalarni ham topib kelarkan-ku! Shu kelishizda qaerlardan so‘raymiz? — dedim ko‘rgandan bahri-dilim ochila borib.
— E, nimasini aytasan, uka. Yeldim-yugurdim, uyqu nima, tinim nima — bilmadim: axiyri izlaganlarimni topib, ijozatini olib kelyapman, — u quchoq ochib ko‘rishgani kela turib, daf’atan alanglab to‘xtadi. — Darvoqe, Yodgorning o‘zi qani? Meni jigargo‘sham qani? Chaqir, samantoyning o‘zini. Va nihoyat, ijozat tekkani bilan qutlab qo‘yay uni!

— Ijozat? Qanaqa ijozat? — dedim men ang-tang qolib.
Bungacha Olim akam yetib kelib, meni devdek bag‘riga tortib ulgurdi. Va pishillab quchganicha kuraklarimni silar ekan:
— Qanday ijozat bo‘lardi, o‘n sakkiz yillik armonlarni ushatib yuboradigan bir ijozat! Adajonisini ko‘rarga, ruxsoriga to‘yarga ijozat! Va nihoyat, Oltinxon to‘ram farzandlari bilan birga jo‘narga, bu ham padaribuzrukvorini ko‘rib kelariga ruxsat! Shunday qog‘oz olib beradigan bo‘lishdi, Maqsud. Muftiy domlam bilan To‘ram aralashmasalar bu safarni ikki dunyoda ham ixtiyor etib bo‘lmasdi. Eshityapsanmi, Maqsud, iqbol yuz ko‘rsatib, ro‘shnolik eshiklari ochilmoqda. Suyunchilik muborak bo‘lsin!
Men ham unga mahkamroq yopishdim:
— O‘zlariga ham muborak bo‘lsin yaxshi xabarlar,— deya yuzimni yuzlariga ishqarkanman, quloq yumshog‘idan o‘pgudek bo‘lib, shivirlamoqqa tushdim. — Darvoqe, siz hali hech narsadan xabaringiz yo‘q; akam keb ketiptimish...
— Kim, Sulton akam-a? — dedi u birdan meni mushuk bolasidek g‘ijimlab va o‘zidan nari itarib. Ammo qo‘yib yubora qolmasdi.
— Bu hali sir, — dedim shivirlab, — Hukumat bilmaydi.
Olim akam bo‘shashdi. Meni changalidan qo‘yib, ko‘zlarini chirt yumgancha, bir muddat turib qoldi. U aftidan bu xabarni kutmagan, hozir esa, tasavvur eta olmay turar edi.
Men uni xushiga keltirmoqqa urinib, battar qovun tushirdim:
— Siz bularga gapirib yurmang, tagiga yetolmay o‘tirishibdi o‘zlari...

Olim akam «shunaqami hali» deya rapidadek kaftini yelkamga tashlab edi, og‘ib ketarimga bir bahya qoldi. Kamiga:
— Men kimning g‘amida chopib yuribman, u kelib ketibdimi-a? — dedi.
— Bilasiz-ku uni. Kishibilmas shunaqa odatlari bor... — dedim.
U horg‘in bosh to‘lg‘adi:
— Shunisi chakki bo‘pti. O‘zining yo‘liga o‘zi... g‘ov tashlab ketipti.
Men shoshib qoldim:
— Nega endi? — dedim shipshigancha, — bu axir, sir-ku. Birov bilib, birov bilmagan. Hukumat qayoqdan is oladi?
U qo‘l siltadi:
— Sen bilganni ular bilmaskanmi? Yerni tagida ilon qimirlasa bilar. O‘ziga o‘zi qipti. Endi ijozat berib bo‘ptilar.
Yuragim xunuk tortib, shig‘-g‘ etdi:
— Hali tekshirib kelib... elak-elak qilishadi deng?
U bosh to‘lg‘adi:
— Ungacha borishmasa ham... barcha harakatlarim zoe ketipti.
— Ijozat tegdi, deyayotgandek edingiz-ku? — dedim ichim tushib.
Olim akam endi eshik tagida turishni o‘ziga ep ko‘rmay, yo‘l boshlayverdi:
— Ijozat Oltinxon to‘ramning tomirlariga tekkan. Buni unga hamsoya etib qo‘shmoqchi edilar. Endi o‘ylashib ruxsat beradilar...
Bu qizil qor yog‘ib, tuyaning dumi yerga tegsa agar, degani bilan barobar edi.

3. Sadag‘ang ketay qariyalar
(Bir uchi yolg‘iz muallifga ayon tarixlardan)

Ertalabdan ularning boshida shu niyat aylangandan aylanar edi: «Javr-javr — qalami o‘tkirgina o‘sha bolaga bo‘pti. Fayzullaxonni insofga chaqirib, Xolbekka uchrash kerakmidi? Savob ham kerak-ku odamga! Bunday tili shirin mirzoni qaytib qachon onasi tug‘adiyu, qachon bizga ishga keladi?! Insof ham kerak odamga».
Qaerdan shu fikr-shu niyat uch qariyaning ko‘ngliga tushdi, hamma uyiga sig‘ganda ular sig‘may qolgan, eldan burun ishga otlangan edilar.
Jamalaksoch qizaloqligida shu dargohga kelganicha nechta mashinkani «sayratib-qaritgan» Gulsum opoy shu niyat-la sarkotibgami, kimga uchrarini mo‘l kelar edi.
Hammadan burun kelib olgan ishxonaning «ming yillik kutubxonachi»si (qarib, pakana tortib — mitti kampirga aylanayozgan) Osiyo xola esa, eshik-derazalarni ochib, kutubxonani shamollatib o‘tirar, yo‘lakda tiq etgan tovushga bir mo‘ralab, kimnidir yo‘lini poylar edi.
Gulsum opoy yog‘ tomsa yalagudek yarqiragan yo‘lakka kirib kelganida kotibning eshigi har qachongidek ochiq turar, opoy niyatiga yetgandek edi. Sumkachasini ish joyiga tashlab chiqsayoq, bas. «Opoy-opoy»lab bir yerga yetadigan kotib iltimosiga yo‘q demas. Jindek insof qilsa — qilibdi bolaga.
Ammo opoy eshik ro‘parasidan shipillab o‘ta turib qabulga kechikkanini ko‘rdi. Hamisha xushchaqchaq kotibning ro‘parasida baland bo‘yli, salobatdan Xudo qismagan adib Habib No‘’mon (o‘sha «Yoshlikda bergan ko‘ngil»ni yozgan kishi) yuzidan nur yog‘ilib o‘tirar edi. Bu nur bejizmas, Habib aka o‘n yoshida Qur’on ko‘targan — «bulbul qori» nomini olgan ekan. Buni hozir birov bilib, birov bilmaydi.

Shu odam bugun ertalabdan bu xonaga qo‘r to‘kib, kotibni qadim bir rivoyat bilan siylar, u ham jon qulog‘ini berib tinglar edi.
— Shunaqa, Fayzullaxon. U tuyakash yigitning hech bir tuyasidan noliydigan joyi yo‘q ekan. Hammasi cho‘k desa, cho‘kar, tur desa, turarkan. Burundug‘idan ip o‘tkazib, Shomga qadar borib keladi ekan. Kunlarning birida o‘sha tuyalaridan bittasiga jin tegib, birovning bog‘iga surib ketibdi. Surib ketgani mayli, yigitga bo‘y bermay butun bog‘ni payhon etib tashlabdi. — Habib aka so‘zni birovdan qarzga oladigan odam emasdi. Shu bois kotib eshikni berkitishni ham unutib uni tinglar, ikkisi ham rivoyatga berilib ketgan edilar. Habib aka esa, hatto o‘rnidan turib olib, papirosni ulab chekkanicha hikoyani davom ettirar edi. — Shunaqqib, Fayzullaxon, quturgan tuya arzimagan vaqt ichida birovning guldek bog‘ini yer bilan bitta qilibdi. Egasi chiqsa, haligi ahvol. Yigit tuyasini quvib yurganmish, tuya esa, u tomondan bu tomonga haloplab choparmish. Bog‘bonning fig‘oni chiqib, tuyakashni bo‘ralab so‘ka ketibdi:
— He, eplasang yetakla-da tuyangni! O‘rgildim sendek tuyakashdan! Ol, quturgan tuyangni, Xudo bezori,— deb kamiga orqasidan tosh otgan ekan, yigitning to‘pig‘iga borib tegibdi. Yigit ham jon achchig‘ida o‘sha toshni ola bog‘bonning o‘ziga itqitsa — Xudoning yozmishini ko‘¬ring— tosh qariyaning boshiga tegib, u shilq etib qulabdiyu omonatini topshirib qo‘ya qolibdi.
Shovqin-suronga qo‘rg‘ondan yugurib chiqqan o‘g‘illar ko‘rishsaki, haligi ahvol: bog‘ payhon qilib tashlangan, kamiga otalari yerda jon taslim qilib yotibdi. O‘g‘illar, albatta, buni tuyakashdan ko‘rib, avval uni tutib, toza do‘pposlashibdi. Axiyri esa, qonga qon da’vo qilib, qoziga boshlab keptilar. Qozi nima qilsin, tuyani jazoga tortolmaydi, tuyakashni o‘limga hukm qipti. Shunda Fayzullaxon, haligi musofir so‘z so‘rab, qoziga murojaat etibdi:
— Qozi janoblari, na iloj, osmon yiroq, yer qattiq, men hukmizga roziman. Faqat menga uch kungina muhlat bersangiz. Falon shaharda yolg‘iz onamu ahli ayolim qolgan. Qolaversa, odamlardan olgan omonatim bor. Ruxsat eting, uni qaytarishga, tokim or¬qamda qarzim qolmasin. Borish-kelishga ikki kun ketadi. Bir kun ularni ko‘rib, qarzlarimni qaytarishga yetar, — debdi.

— Yaxshi, kim kafillikka o‘tadi? — debdi qozi.
Hamma jim emish.
— Xaloyiq, men yigitga ijozat berolmayman. Kimdir kafillikka o‘tishi kerak, — debdi qozi.
Shunda Fayzullaxon, oppoq kiyingan bir qariya o‘rtaga chiqib kelibdi:
— Mana, men o‘tdim, unga javob beringiz: bo‘ynidagi qarzlarini uzib kela qolsin, — debdi u.
Hukm kuchga kirib, yigitni ozod etib o‘rniga qariyaning bilaklariga kishan uribdilar...
— Ajabo, qariya nimaga ishonib kafillikka o‘tibdi? Yigitni qaerdan taniydi ekan? — dedi kotib.
— Siz oxirini eshiting, Fayzullaxon,— dedi adib.
— Hali oxiri ham bormi?
— Bo‘lganda-chi! — dedi Habib aka papirosni bosh barmog‘i birla o‘rta barmog‘ining orasiga olib, uchini kuldonga ezg‘ilarkan. — Aytilgan muddat o‘tib, kafil dor tagiga opchiqib qo‘yilganmish-u, yigitdan darak yo‘qmish. Qozi hayron: ostirib yuboray desa, qariya uvol. Tangrining oldiga borganda nima deb javob beradi?
Da’vogarlar hayron: qotil ketib, bir oppoq — taqvodor qariya dor tagida ikki rakat namozini o‘qib o‘tirganmish.
Xaloyiq hayron: yosh ketib, dor tagida qariya qolganiga. Buning hikmati ne — hech kim tagiga yetolmasmish. Kafil turma, kafansiz ketasan deganlari balki shudir? Shunda uzoqdan bir qora ko‘rinibdi. Tikilib, intiqib qarashsa, javob so‘rab ketgan musofir halloslab chopib kelayotibdimish.
Yana hamma hayronu hayratda qopti: nedurki o‘limdan qutulib ketgan tuyakash dor tagiga qaytib kelyaptimish. Kelganda ham kech qolmadimmi deb, halloslab chopib kelyaptimish.

U yetib kepti ham:
— Voh, Xudoyimga shukr, ulgurib keldim-a, jilla qursa, sizning ham xuningizga qolar edim, — deb qariyaning oyoqlari ostiga o‘zini tashlabdi.
Shunda qozi kafilni ozod etishlarini buyurib, yigitga savol nazari bilan qarabdi:
— Xo‘sh, o‘g‘lim, dordan qutulishga-ku qutulib ketuvding. Yana nechun halloslab yugurib kelding, o‘limga shunchalar tashnamisan? — debdi.
Yigit o‘rnidan turib, javob qilibdi:
— O‘limga tashna emasman, lekin bu kishiga so‘z qilib ketgan edim, musulmonlar lafzida tura bilmasakan demasinlar deb, qaytib keldim, — debdi u.
Qozi kafil turgan qariyaga o‘girilibdi:
— Siz-chi, qariya? Bu yigitni tanirmidingiz?
— Yo‘q, tanimasdim, — debdi u.
— Unda nimaga ishonib kafillikka o‘tdingiz? — debdi qozi.
— Lafziga ishonib. Qolaversa, bu shaharda bir musofirni kafillikka oladigan musulmon qolmabdi, demasinlar deb o‘tdim, — debdi qariya.

Shunda bog‘bonning da’vogar o‘g‘illari o‘rtaga yugurib chiqib, tuyakash yigitni quchoqlab olibdilar:
— Shoshmang, qozi janoblari. Bu yigitni biz gunohidan o‘tdik, Alloh rozi bo‘lsin sizlardan, — deb turib olishibdi. Taqdir shunday narsa, Fayzullaxon. Men ham oldingizga shu oq boshim bilan bir ish yuzasidan kirib o‘tiribman, nimagaligini tushungandirsiz? Keling, Siz ham o‘sha mirzo bolaning gunohidan o‘ting. Hamiyat qiladigan odam qolmabdi, demasinlar bu ishxonada. O‘zi uzoqqa boradigan bola, abgor qilmaylik uni...
Gap aylanib nimaga taqalganini anglab yetgan kotib, o‘rnidan turdiyu bosh egdi:
— Men rozi, qori aka, — dedi u o‘zi ham allaqanday yengil tortib. — Faqat Xolbek akaning oldilaridan bir og‘iz o‘tsangiz bo‘larmidi...
— O‘taman-o‘taman, — dedi qariya ham tura boshlab, — Sizga rahmat, Fayzullaxon, men qariyaning so‘zini ikki qilmaganingiz uchun. Xudo xohlasa, buning ajrini ham ko‘rgaysiz, — dediyu chiqdi.
Haftaning boshi hech kim kutmaganda ana shunday xayrli boshlangan edi. Darvoqe, sadag‘ang ketay qariya-lardan bunday go‘zal vallomatlikni kutish kimning xayoliga kelibdi?!

4. Yusufbekxojining chevarasidan ko‘rilgan muruvvat

Men «ishdan haydalib bo‘lgan odam»... haftaning boshida eldan burun ishxonaga yetib kelganimga o‘zim hayron edim.
Qo‘ltig‘imda bir dasta topshiriladigan kitoblar, qavatimizga ko‘tarilolmay (xuddi ko‘rgan odam: o‘l kepsan-ku, deydigandek!) zina tagida qisinib turarkanman, elburutdan kelib olganimga o‘zim pushmon edim. «Kamchatka»dagi kutubxonaga o‘tib olsam bas edi-ku, lekin qavatimizga chiqib, yo‘lakdan o‘tishga yuragim bezillab turar, biron kishi bilan ko‘rishib qolishdan qochib, zina tagidan chiqolmas edim. Birdan kallam ishlab qoldi: axir, past qavatdan borsam, oxirida zina bor-ku. Undan chiqib, kutubxonaga kirib olish mumkin-ku. Qolaversa, o‘sha yerda jon saqlab, biron soat o‘tirgach, kutubxonachi Osiyo opadan azmoyish olib, buyruq chiqqan-chiqmaganini bilmoqchi edim.
Bu niyat o‘zimga ham ma’qul tushib, pastki qavat bilan shipillab borib, yo‘lak oxiridagi zinadan shunday ko‘tarilsam, baxtimni qarangki, kutubxona eshiklari lang ochig‘-u, tiq etgan jon ko‘rinmaydi. Osiyo opa xonani shamollatay deb, eshik-derazalarni ochganu o‘zi po‘chta olganimi, nimaga ketib, qaytmagan edi.
Jonim kirib, kutubxonaga o‘zimni urdimu kitob javonlari ortidagi qay bir derazaning rahiga o‘tirib olib, ko‘rib ulgurilmagan kitobni varaqlashga tushib ketdim. Hali topshirib yuboradigan bo‘lib qolsam, qaytib ko‘ra olamanmi-yo‘qmi, deb o‘qishga berildim. Qolaversa, biron yerda vaqt o‘tkazmoq ham kerak-ku.
Bir mahal Osiyo opa bilan boshlashib, kutubxonaga kimdir kela boshladi. Ular yo‘lakay hol-ahvol so‘rashib kelardilar:
— Shunaqa deng-a, Osiyoxon, qarab turib momo bo‘pqopsiz-da, muborak bo‘lsin, muborak bo‘lsin. Xudo umri bilan bergan bo‘lsin. — Ovoz juda tanish edi, men ularni ko‘rmasam-da, boshlashib kelayotgan odamni tanib bo‘lgan edim: u muharrir muovini Xolbek aka edi. — Bir eriydigan bo‘psiz-da, Osiyoxon. Qachon endi chaqirmoqchisiz? — Xolbek aka ichkari kira oromkursilardan biriga yastanib ola qoldi.