Alloh taolo Mulk surasining 22-oyatida shunday marhamat qilgandirki:

"Axir yuz tuban (ya’ni, oyog‘ining ostidan o‘zga yoqqa qaramasdan) yuradigan kimsa Haq yo‘lni topuvchiroqmi yoki qaddi rost holida to‘g‘ri yo‘lda yuradigan kishimi?"

Bu oyatning tafsirida aytiladiki, Alloh taolo bu oyatni qiyomat kunida mo‘minlarning hashr qilinishi bilan kofirlarning hashr qilinishiga misol qildi.

Maryam sursining 86-oyatida Alloh taolo shunday deydi:

"Va jinoyatchi kofirlarni jahannamga tushishlari uchun haydaydigan kunni (eslang)".

Bu oyatdan ma’lum bo‘ladiki, ular ba’zan yuradilar va ba’zan sudraladilar. Chunki Alloh taolo boshqa bir oyati karimada: "Yuradilar", deydi.

Nur surasining 24-oyatida Alloh taolo shunday deydi:

"U kunda Qiyomatda qilib o‘tgan (bo‘htonlari) sababli ularning tillari ham, qo‘l va oyoqlari ham o‘zlarining ziyonlariga guvohlik berur".

Yana bir oyatdagi: "Ko‘r bo‘lgan hollarida" ma’nosi esa, kofirlar mo‘minlarga berilgan nurdan mahrum bo‘ladilar, deganidir. Bu butunlay ko‘r bo‘ladilar, degani emas. Balki qorong‘ulik qoplaydi va ko‘ra olmaydi, deganidir. Chunki bilamizki, kofirlar samoga qaraydilar, ular osmon yorilganini, farishtalarning tushganini, tog‘larning yurishini, yulduzlarning to‘kilishini ko‘radilar.

Tur surasining 15-oyatida shunday marhamat qilingandir:

"Qani bu (azob) ham sehrmi yoki sizlar (hayoti dunyoda haqni ko‘ra olmaganlaringiz kabi bu azobni ham) ko‘rmayapsizlarmi?!"

Qiyomatdagi ko‘rlikdan murod — qorong‘ulikda qolishdir. Va Alloh taoloning jamoli ilohiysini ko‘rishdan man qilinishlikdir. Chunki Alloh taolo nuri bilan mahshargohni yoritadi. Ana shu paytda kofiru munofiqlarning ko‘zlariga parda qoplanib, ular bu nurni ko‘rmaydilar.

Alloh taolo ularning quloqlariga ham parda tortadi. Kalomullohni eshitmasliklari uchun. Chunki farishtalar A’rof sursining 49-oyatini:
 
"(Axir ularga): Jannatga kiringlar, sizlar uchun hech qanday xavf-xatar yo‘q va sizlar hech g‘amgin bo‘lmaysizlar» (deyildi-ku)?!" va Zuxruf surasining 70-oyatini:

"Sizlar jufti halollaringiz bilan birga shod-xurram bo‘lgan hollaringizda jannatga kiringiz!" oyatlarini o‘qib xitob qiladilar. Mo‘minlar buni eshitadilar, ammo kofirlar eshitmaydilar.

Kofirlar gapirishdan ham ma’n etiladilar. Ular xuddi tilsizdek bo‘lib qoladilar. Bu Alloh taoloning Mursalot surasining 35-36-oyatlaridan anglashiladi:

"Bu (Kun) ular so‘zlay olmaydigan va ular uchun uzr aytishlariga ham izn berilmaydigan Kundir!"

Insonlar dunyoda qilgan ishlariga ko‘ra hashr qilinadilar. Ba’zilar cholg‘u chalish bilan mashg‘ul bo‘ladilar. (Har qanday cholg‘u asbobi nazarda tutilyapti. Ibodatlarni, Qur’on o‘qishni va zikr qilishni cholg‘u bilan amalga oshirish ham shunga kiradi. Chunki hech bir cholg‘u asbobida Allohning rizosi yo‘qdir).

Hayotlarida doimo musiqa chalgan va tinglagan kishilar qabrlaridan chiqqanlarida cholg‘uni o‘ng qo‘llari bilan olib, chetga uloqtiradilar va cholg‘uga deydilarki: "La’nat bo‘lsin senga! Meni Allohning zikridan mashg‘ul qilding!" Cholg‘u bo‘lsa uning yoniga qaytib keladi va shunday deydi: "Alloh taolo oramizda hukm chiqarguncha men senga hamrohman. Ungacha ayrilmayman". Dunyoda mast qiluvchi ichimlik ichganlar sarxush holda hashr qilinadilar. Boshlari, qo‘llari, oyoqlari ochiq holda ko‘chaga chiqqan ayollar, qizlar o‘sha joylaridan qon va yiring oqqan holda hashr qilinadilar. Kim qaysi ish bilan Allohning yo‘lidan ayrilsa, o‘sha holda hashr qilinadi.

Sahih bo‘lgan hadisda Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday deganlar: "Sharob ichgan kishi qiyomat kunida bo‘yniga olovdan bo‘lgan sharob idishi osilgan va qo‘lida qadah ushlagan holda, undan yer yuzidagi eng badbo‘y narsalardan ham badbo‘yroq hid kelgan va yer yuzidagi hamma narsa unga la’nat aytgan holida hashr qilinadi".

Ma’lum holda o‘lganlar zulm ko‘rgan o‘sha hollarida hashr qilinadilar. Sahih bir hadisda: "Alloh yo‘lida o‘ldirilib shahid bo‘lganlar qiyomat kunida yaralaridan qon oqib turgan holda kelurlar. Rangi qondek bo‘lsa ham, hidi mushkdek bo‘ladi. Hashr qilingunlariga qadar shu holda bo‘ladilar", deyilgan.

Shunda farishtalar ularni firqa-firqa, jamoat-jamoat chaqiradilar. Ularning ichida ularga zulm qilganlar shu holda hashr qilinadilar. Insonlar, jinlar, shayton, yirtqich hayvonlar va qushlar bir joyda to‘planadilar. Bu paytda yer oppoq, tep-tekis bo‘lib qolgan bo‘ladi.

Farishtalar yer yuzidagi butun jonzotlarning atrofida bir halqa bo‘lib turadilar. Ularning soni yer yuzi maxluqlarinikidan o‘n chandon ko‘p bo‘ladi.

Undan keyin Alloh taolo ikkinchi qavat osmondagi farishtalarga buyuradi va ular birinchi qavat osmon farishtalarining xalqasini xalqa qilib o‘raydilar. Ularning soni bularning hammasidan yigirma marta ko‘p bo‘ladi.

Keyin uchinchi qavat osmondagi farishtalar tushib ularning atrofini o‘raydilar. Bularning soni hammasidan o‘ttiz marta ko‘p bo‘ladi.

Keyin to‘rtinchi qavat osmonning farishtalari ularning atrofini o‘raydilar. Ularning soni oldingilarning hammasidan qirq marta ko‘p bo‘ladi.

Undan keyin beshinchi qavat osmonning farishtalari tushib, ularning atrofini xalqa qilib o‘raydilar. Ularning soni oldingilarning sonidan oltmish marta ko‘pdir.

Eng oxirida yettinchi qavat osmondagi farishtalar tushib, ularning atrofini xalqa qilib o‘raydilar. Ularning soni oldingilarning hammasidan yetmish marta ko‘p bo‘ladi.

Bu paytda xalq bir-birlariga aralashib ketgan bo‘ladi. Shunchalik tiqilinch bo‘lganidan odamlar bir-birlarini bosib olishadi. Har kim gunohiga ko‘ra terga ko‘miladi. Ba’zilar quloqlarigacha, ba’zilar bo‘ynigacha, ba’zilar ko‘ksigacha, ba’zilar yelkalariga, ba’zilar tizzalarigacha terga botishadi. Ba’zilar chanqagan odam suv ichganida qancha terlasa, shunchalik oz terlaydilar.

"Ashobi ray" — minbar sohibi bo‘lgandirlar. "Ashobi rashh" — oz terlaganlardir. "Ashobi ka’bayn" (ya’ni, tizzalarigacha terga botganlar) suvda cho‘kib vafot etganlardir. Farishtalar bu uch toifaga: "Siz uchun endi qo‘rquv va huzun yo‘qdir", deb xitob qiladilar.

Ba’zi oriflar menga xabar berdilarki, bular "Avvabun"lardir. Fuzayl ibn Iyoz (187 (mil. 803) yilda Makkada vafot etgan) va boshqa unga o‘xshaganlar shu toifadandirlar.

Chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.): "Gunohga tavba qilgan kishi hech gunoh qilmagan kishi kabidir" deganlar. Bu hadisi sharif mutloqdir. Ya’ni, bir shartga bog‘liq emas. Bu uch toifa ahli ray, ahli rashk, ahli ka’b.

"(Qiyomat) Kunida (mo‘minlarning) yuzlari oq bo‘lur, (kofirlarning) yuzlari qora bo‘lur" ma’nosidagi Oli Imron surasining 106-oyatiga ko‘ra yuzlari oq bo‘ladiganlardir.

Bulardan boshqalarning yuzlari qora bo‘ladi. Qo‘l uzatsa yetadigan darajada quyosh yaqinlashgani uchun iztirob va terlash kuchli bo‘ladi. Quyoshning issiqligi hozirgidek bo‘lmaydi. Yetmish marta kuchli bo‘ladi. Salaflardan ba’zilari aytganlarki: "Agar quyosh hozir xuddi qiyomatdagidek yaqinlashsa, albatta yer yuzini yoqardi, eritardi va daryolarni quritardi".

Bu paytda maxluqot Arosat maydonda oppoq joyda qattiq iztirob chekib turishadi. Bu oppoq joyni Alloh taolo Ibrohim surasining 48-oyatida bayon qiladi:

"Albatta Alloh Yer boshqa Yerga, osmonlar (o‘zga osmonlarga) aylanib qoladigan hamda (barcha odamlar) Yolg‘iz va Qudratli Allohga ro‘baro‘ bo‘ladigan Kunda (Qiyomatda) G‘olib va Intiqom olguvchidir".

Bu paytda yer yuzidagilar turli holatdadirlar. Dunyoda buyuk ko‘ringanlar, buyuklik da’vo qilganlar mahsharda zarra qadardirlar. Hadisi sharifda kibrlilarning zarra kabi bo‘lishlari bildirilgan. Ammo ular zarradek kichik emaslar. Balki ular oyoqlar ostida qolib ezilganlaridan, zalil va haqir bo‘lganlari uchun zarra kabidirlar, deyilgan.

Ularning orasida bir qavm shirin va muzdek toza suv ichadilar. Voyaga yetmasdan, go‘daklik chog‘ida vafot etgan mo‘min bolalari jannat daryolaridan suv olib kelib, ota-onalariga beradilar.

Ba’zi salafi solihiynlardan hikoya qilinadiki: bir kishining tushida qiyomat qoyim bo‘libdi. U chanqagan holatda tik turganmish. Kichkina bolalar suv taratayotganini ko‘ribdi. U debdiki: "Ey bolalar, menga ham bir qultum suv beringlar". Bolalardan biri so‘rabdi: "Bizning ichimizda sening bolang bormi?" U yo‘q, deganida, bola: "Unday bo‘lsa, jannat suvidan senga nasiba yo‘q", dedi.

Bu hikoyada uylanish va farzand ko‘rishning afzalligiga ishora bor.

Ba’zi insonlarning boshlariga bir soya yaqinlashadi va mahsharning haroratidan saqlaydi. Bu soya dunyoda bergan zakoti va sadaqalaridir.

Ana shu holatda ming yil turadilar. Muddassir surasining 8-oyati bo‘lgan:

"Chunki qachon (Qiyomat qoyim bo‘lgani haqida xabar berib) burg‘u chalinganida" oyati karimani eshitgunlariga qadar shu holda turadilar. Bu oyat Qur’oni karimning sirlaridandir.

Sur chalinishining dahshatidan badandagi tuklar titraydi, ko‘zlar har tomonga qarab qoladi. Mo‘minlar va kofirlar mahshargohga chaqiriladi. Sur chalinishi qiyomat kunining shiddatini ziyodalashtiruvchi bir azobdir.

Bu paytda sakkizta farishta Arshni ko‘tarib kelishadi. U farishtalarning har biri bir qadam tashlaganda yigirma ming yillik dunyo yo‘lini bosib o‘tadi.