Ruh chekinib, so‘nggi iplari uziladigan paytda insonga bir necha fitnalar uyushtiriladi. Bu shunday fitnalardirki, iblis o‘z yordamchilarini xossatan u insonning oldiga yuboradi. Insonga shaytonlar uning otasi, onasi, akasi, ukasi, opa-singillari va boshqa sevgankishilaridan vafot etganlarning suratida ko‘rinadilar. Va unga bunday dedilar: "Ey, falonchi! Sen o‘lyapsan. Biz senga yordam bergani keldik. Sen yahudiy diniga iymon keltirib vafot et. Chunki bu din Alloh nazdida maqbul bo‘lgan haq dindir". Agar ularning so‘zlariga aldanmasa, quloq solmasa, ular uning yonidan ketadilar. Boshqalari kelib deydilarki: "Sen nasroniy (xristian) diniga iymon keltirib o‘l! Zero bu din Masihning, ya’ni Iso (a.s.)ning dinidirki, Muso (a.s.)ning dinini bekor qildi". Shu tariqa shaytonlar turli millat dinlarini unga bir-bir taklif qiladilar. Bunday paytda Alloh taolodan panoh tilamagan kishi yo‘ldan adashadi. Alloh ta’ola Oli Imron surasining 8-oyatida xabar beradi:

"(Ular ayturlar) Parvardigoro, O‘zing bizni hidoyat qilganingdan keyin – endi dillarimizni Haq Yo‘ldan og‘dirmagin".

Haq ta’olo bir bandasiga hidoyat va iymonda sobitlik berishni istasa, u kimsaga ilohiy rahmat beriladi. Ba’zilar bu rahmatdan maqsad Jabroil (a.s.)dir, deganlar.

Ilohiy Rahmati shaytonni uzoqlashtirib, xastaning yuzidan horg‘inlikni ketkizadi. Shunda inson yengil nafas olib, kuladi. Ko‘p kishilarning jon berishidan oldin kulishlari kuzatiladi. Bu paytda Jabroil (a.s) Alloh taolo tarafidan rahmat keltirganing xabarini berib: "Taniyapsanmi, men Jabroilman. Bular esa sening dushmanlaring bo‘lgan shaytonlardir.

Sen islom dini va Muhammad (s.a.v.) shariyatiga sodiq bo‘lgan holingda vafot et", deydi. Insonga ana shu farishtadan ham suyukli va xursand qiluvchi hech nasra yo‘q. Buni bizga Oli Imron surasining 8-oyatining davomi xabar beradi:

"... va bizga O‘z huzuringdan rahmat hadya etgin! Albatta, Sengina (barcha yaxshiliklarni) hadya etguvchisan".

Ba’zi kimsalar turib namoz o‘qiyotganlarida vafot etadilar. Ba’zilar uyqularida, ba’zilar bir ish bilan mashg‘ul ekanlarida, ba’zilar cholg‘u chalib o‘yin kulgu qilganlarida, yana kimdir mastligida vafot etadi.

Ba’zi kishilarga ruhi chiqayotganda o‘zidan avval o‘tgan tanishlari ko‘rsatiladi. Shuning uchun atrofidagi kishilarga qaraydi. Bu holatda u kimsada xirillash bo‘ladiki, insondan boshqa hamma narsa bu xirillaganini eshitadi. Agar inson bu ovozni to‘liq eshitsa, albatta, qo‘rquvdan halok bo‘lardi.

Vafot etayotgan kishi eng oxirida yo‘qotadigan tuyg‘u bu eshitish tuyg‘usidir. Zero, ruh qalbdan ayrilgan paytda  atrofdagilarni ko‘rmay qoladi. Ammo eshitish hissi uning ruhiy qabz etilgunga qadar davom etadi. Shuning uchun Payg‘ambarimiz (s.a.v.) shunday marhamat qilganlar: "Vafot etayotgan odamning oldida shahodat kalimasi "La ilaha illallohu Muhammadur rasululloh"ni aytib turinglar!" O‘lim to‘shagida yotgan kishining yonidan ko‘p gapirishdan esa qaytarganlar. Chunki bu paytda inson qattiq siqilish ichida bo‘ladi.

Agar o‘likning og‘zidan tupigi oqqan, lablari osilib qolgan, yuzi qoraygan, ko‘zi orqaga tortib ketgan yoki ikki tomonga ketgan bo‘lsa, bilingki, bu odam qattiq gunohkordir. Oxiratdagi ayanchli ahvolini ko‘rgan bo‘ladi.

Agar o‘likning og‘zi xiyol ochiq, xuddi kulib turgandek, yuzi kulib turgandek, ko‘zlari joyida bo‘lsa, bilingki ul insonga oxiratda erishadigan surur xabari berilgan bo‘ladi.

Farishtalar bu ruhni jannatdan olingan bir ipak matoga o‘raydilar. Marhumning ruhi asalari kattaligidagi inson shaklida bo‘ladi. Aqli joyida va olgan ilmlari joyida bo‘ladi. Dunyoda nima ish qilgan bo‘lsa, hammasini biladi. Farishtalar bu ruh bilan birga samoga qarab uchadilar. Bu yuksalishni ba’zilar biladi, ba’zilar yo‘q. Shu tariqa oldin o‘tgan Payg‘ambarimizning (s.a.v.) ummatlari va yaqinda vafot etganlarning bir yerda chigirtkalarga o‘xshab yoyilib turishganini ko‘rib, o‘tadilar va birinchi samo bo‘lgan dunyo osmoniga yetadilar.

Bu farishtalarning boshida bo‘lgan Jabroil (a.s.) dunyo samosiga chiqadilar va undan:
"Kimsan?" deb so‘rshadi.

"Men Jabroilman. Yonimdagi esa falonchidir", deb u insonning go‘zal va yaxshi sifatlari bilan tanishtiradi. Shunda dunyo samosining qo‘riqchilari bo‘lgan farishtalar: "Bu yaxshi kishi edi, e’tiqodi va iymoni go‘zal edi. Hech qanday shubha-gumoni yo‘q edi", deyishadi.

Keyin ikkinchi samoga chiqadilar.
"Kimsan", deb so‘rashadi. Jabroil (a.s.) birinchi osmonda aytganlarini takrorlaydi. Shunda farishtalar solih ruhga: "Xush kelding. Dunyodaligingda namozlaringni barcha farzlariga rioya qilib, ado etarding", deyishadi.

So‘ngra uchib, uchinchi samoga chiqadilar.
"Kimsan", deb so‘rashadi. Jabroil (a.s.) oldingidek javob qaytaradi. Shunda farishtalar: "Molining haqqini muhofaza etib, zakotini, daladan olgan hosilining ushrini buyurilgan kishilarga o‘zi xohlab bergan, hech qizg‘onmagan bu zot xush kelibdi", deyishadi. U yerdan ham o‘tadilar.

To‘rtinchi samoga boradilar.
"Kimsan", deb so‘raydilar. Jabroil (a.s.) oldingidek javob qiladi. Farishtalar: "Dunyoda ramazon ro‘zasini tutib, ro‘zani buzadigan narsalardan, begona ayollar bilan ko‘rishishdan va harom luqma yeyishdan o‘zini saqlagan kishi xush kelibdi", deyishadi. So‘ngra u yerdan ham o‘tishadi.

Beshinchi samoga yetadilar.
"Kimsan", deyiladi. Oldingidek javob beriladi. Farishtalar: " O‘ziga farz bo‘lgan, Hajni riyosiz va xolis Alloh uchun ado etgan kishi xush kelibdi", deyishadi. U yerdan ham o‘tadilar.

Oltinchi samoga yetadilar.
"Kimsan", deb so‘raladi. Oldingi javob qaytariladi. Shunda farishtalar: "Sahar vaqtlarida ko‘p istig‘for aytgan, hech kimga bildirmay ko‘p sadaqa bergan va yetimlarga yordam bergan kishi xush kelibdi", deyishadi.

U yerdan o‘tib: "Surodihoti jalol" degan jalol pardalari bo‘lgan bir maqomga borishadi. Kimsan deb so‘ralganida oldingidek javob beriladi. Yana: "Xush kelibdi. Ko‘p istig‘for aytib, (bola-chaqasiga va so‘zi o‘tganlarga) amri ma’rif va nahiy munkar qilgan, islom dinini Allohning bandalariga o‘rgatgan, miskinlarga (va qiyin ahvolda qolganlarga) yordam bergan solih bandaga va go‘zal ruhga marhabo", deyiladi. Keyin bir farishtalar jamoatiga duch keladilar. Ularning hammasi bu bandani jannat bilan tabriklaydilar.

So‘ngra "Sidratul muntoho"ga boradilar. Yana "kimsan", deb so‘ralganida, oldingidek javob beriladi. "Xush kelibdi. Har yaxshiligini Alloh rizosi uchun qilgan zotga marhabo", deyiladi.

Undan keyin olov tabaqasidan o‘tib, nur, zulmat, suv va qor tabaqalaridan o‘tiladi. So‘ngra sovuq dengizga yetib keladilar va undan o‘tadilar. Har bir tabaqadan ikkinchi tabaqagacha bo‘lgan masofa ming yillik yo‘ldir.

So‘ngra Arsh Rahmon ustiga o‘ralgan 80 ming pardalar ochiladi. Har bir pardada 80 ming minora bordir. Har minorada 80 mingta qamar, ya’ni Oy bor. Ular Alloh taologa tahlil va tasbih aytib turadilar. Ulardan bitta Oy agar dunyoga ko‘rinsa, uning nuri butun olamni yoqar va insonlar unga ibodat qilib ketishgan bo‘lishar edi. Shu payt parda orqasidan bir munodiy nido qiladi:

"Siz keltirgan ruh kim?" Jabroil (a.s.): "Falon o‘g‘li falondir", deydi.

Alloh taolo: "Uni yaqinroq keltiring. Sen yaxshi bandamsan", deydi. Alloh taoloning huzuri ma’naviy ilohiysida turganida uni ba’zi lavmi itob (yomon ayblari) bilan Haq taolo uyaltiradi. Hatto u banda endi tamom bo‘ldim, deb o‘ylaydi. So‘ngra Haq ta’olo uni afv etadi.

Qozi Yahyo ibn Aqsan hazratlaridan shunday naql qilinadi.

Ul zotga vafotidan keyin tushda ko‘rilganida: "Haq taolo Sizga qanday muomala qildi?" deb savol so‘raldi. Yahyo ibn Aqsan shunday dedi: "Alloh taolo meni ma’naviy huzuriga keltirdi va: "Ey shayxi Su’ (ya’ni, foniy qariya ma’nosida)! Sen falon-falon ishlarni qilmadingmi?" dedi. Alloh taolo qilgan ishlarimni bilishini anglaganimdan keyin meni qo‘rquv qopladi va: "Ey, Rabbim! Bunday savol berishingni menga dunyoda bildirmadilar" dedim. "Senga qanday bildirildi?" deb so‘radi. Men esa: "Menga Muammar Imom Zuhriydan u esa Urvadan, u esa Oishai siddiqadan (r.a.), u kishi Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan u zot Jabroil (a.s.)dan, u esa Alloh taolodan xabar berdilar. Rauf va rahiym bo‘lgan Alloh taolo: "Men a’zimusha’n islomda oqargan soch va soqolga azob berishdan hayo qilaman" deb marhamat qilgan" dedim.

Shunda Alloh taolo marhamat qildiki: "Sen ham Muammar2, Imom Zuhriy3, Urva4, Oisha, Muhammad (s.a.v.) va Jabroil (a.s.) ham barchalaringiz sodiq (rostgo‘y) sizlar. Men seni mag‘firat qildim".

1. Qozi Yahyo ibn Aqsan Bog‘dodda qozi bo‘lgan va 242 (mel. 856) yilda Madinai munavvarada vafot etgan. Shofe’iy mazhabidagi fiqh olimi edi. "Tanbeh" nomli kitobi mashhurdir.

2. Muammar ibn Musanna Abu Ubayd Naxviy nomi bilan mashhurdir. Adib edi. 110 yilda Basrada tug‘ilib, 210 (mel. 825) yilda vafot etgan.

3. Muhammad ibn MuslimZuhriy tobe’inlardan edi. Kitoblarini devordek tizib, ular orasida mukka tushib o‘qish bilan vaqt o‘tkazardi. Zavjasi bir kuni: "Bu kitoblar menga uchta ovsindan ham shiddatlidir", degan edi. 124 (mel. 741) yilda vafot etgan.

4. Urva Ibn Zubayr Zubayr ibn Avvomning ikkinchi o‘g‘lidir. Asmo binti Abu Bakrning o‘g‘lidir. Fuqahoi sab’adan biri. Hazrati Oisha (r.a.)dan ko‘p hadis rivoyat qilgan. Hijriy 22 yilda tug‘ilib, 93 yilda Madinada vafot etgan (musannif).

Abdulaziz ibn Nubota tushda ko‘rildi. Ul zotdan ham: "Alloh taolo senga qanday muomala qildi, deb so‘raldi. "Alloh taolo mendan so‘radi:
– Sen Meni fasohatli, go‘zal so‘zlarkan, deb o‘ylashsin degan maqsadda qisqa-qisqa gapiradigan kishi emasmisan?

Men dedim:
– Ey Rabbim! Buyuk zotingni nuqson, sifatlardan tanzih va taqdis etamanki, men haqir quling dunyoda Sening zoti rububiyatingni madhu sano etardim.
– Unday bo‘lsa, dunyoda aytganingdek vasf ayla, – dedi Alloh.
– Avval yo‘qdan bor qilgan, keyin yana ularning ruhlarini qabz etib o‘ldirgan Sendirsan. Ularga nutq (gapirish xislati) berib, yana nutqlarini yo‘q qilgan Sendirsan. Qanday yo‘q qilgan bo‘lsang, keyin yana yo‘qdan bor qilgan Sendirsan. Inson o‘lgandan keyin a’zolarini bir-biridan ayirgan va qiyomat kuni ularni jam qilgan Sendirsan, – dedim men.

Shunda gunohlarni afv etuvchi Alloh taolo shunday marhamat qildi:
– To‘g‘ri aytding. Bor Men seni mag‘firat qildim.

Ibn Nubota shoir bo‘lib, devoni bor. 405 (mil. 1014) yilda Bog‘dodda vafot etgan.
Mansur ibn Ammor tushda ko‘rilganida, undan Alloh taolo senga qanday muomala qildi, deb so‘rashdi. U bunday deb javob berdi:
"Haq ta’olo meni ma’naviy huzurida turdirib, bunday dedi:
– Mening huzurimga nima bilan kelding, ey Mansur?
– O‘ttiz olti Haj bilan keldim, ey Rabbim, – dedim men.
– Ularning hech birini qabul qilmadim. Nima bilan kelding?
– Sening roziliging uchun qilgan uch yuz oltmish xatmi sharif bilan keldim.
– Ulardan hech birini qabul qilmadim, nima bilan kelding ey Mansur?

Shunda men:
–   Ey Rabbim, rahmating bilan keldim, dedim.