Ammuriyyani fath qilgan vaqtimizda men qizni qasrdan axtarib topa olmadim. Surishtirsam, u Afshinning qo‘liga tushib qolibdi. Unga borib, qizni talab qilmoqchi bo‘ldim, lekin ittifoq bo‘lishimiz juda zarur bo‘lib turgan bir paytda askarlar orasida nizo chiqarmay deb, maslahatlarini olish uchun hozir o‘zlariga arz qilgani keldim.
Mu’tasim bir lahza boshini yerga solib turdi-da:
— Bu oson hal bo‘ladigan ish. Afshin sening ma’shuqangni o‘zida ushlab turmaydi, asir olingan ayollar behisob, arzimas pulga sotib ham yuborilyapti-ku, — dedi-da, chapak chalib tashqaridagi g‘ulomlaridan birini chaqirdi-da, Afshinni chaqirib kelishni buyurdi.
    Bir ozdan keyin Afshin kirib, xalifaga salom berdi, Yonida o‘tirgan Zirg‘omni ko‘rib, nima uchun chaqirilganini sezdi-yu, bilmaslikka olib jim turdi. Xalifa unga qarab: «Sohibga aloqador bir ish ustida sizni chaqirdim. Uning men uchun qadrli bir kishi ekanini o‘zingiz yaxshi bilasiz»,— dedi.

Afshin tabassum qilib:
— Sohib men uchun ham muhtaram, buni o‘zi ham yaxshi biladi, — dedi.
— Sizning ixtiyoringizga tushgan asiralar orasida bir qiz bor ekan, Sohib sizdan o‘shani so‘rayapti.
— Asiralar to‘lib yotibdi, arzimaydigan pulga sotilib ham ketyapti, agar u mendan beshtasini so‘rasa, o‘ntasini berishga tayyorman.
Zirg‘om Afshinning chalg‘itayotganini tushunib:
— O‘zingiz yaxshi biladigan bir qiz menga kerak, — dedi.
— U kim ekan?
— Hokimning qizi Jahonni aytmoqchiman.
Afshin  hayron bo‘lgan bo‘ldi:
— U ham asiralar ichida ekanmi?
— O‘shalarning ichida bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman, u bilan birga Haylona degan rumlik yana bir ayol ham bor.
Afshin  xalifaga qarab:
— Mabodo asiralar orasida Jahon bo‘lsa, uni Zirg‘omga topshirish zahmatidan meni qutqarsinlar, uzr, — dedi.
— Sohib uni ma’shuqam deb da’vo qilyapti, u to‘g‘ri so‘z odam, to‘g‘ri gapiradi.

— Mayli, lekin bu qiz men uchun o‘z qizim o‘rnida, otasi meni unga vasiy qilib tayinlab ketgan. Sohib buni inkor qilmasa kerak, deb o‘ylayman.
Mu’tasim Zirhomga qaradi: uning rangi o‘chib, chehrasida g‘azab alomatlari ochiq-oydin sezilib turardi. Mu’tasimning  o‘ziga qaraganini payqagan Zirg‘om jahlini tiydi-da, «Hokim bu kishini vasiy qilganidan xabarim bor, lekin qiz bilan gapni bir yerga qo‘yganimiz vasiyatnoma yozilishidan burun bo‘lgan», — dedi.
Afshin:
— Bu gap to‘g‘ri bo‘lsa, vasiyat qiluvchi uni o‘z vasiyatida aytib ketgan bo‘lardi. Vasiyatnomada bu gap yo‘q. Men qizni hech kimga unashtirilmagan deb hisoblayman. Otasining vasiyatiga muvofiq; mening ruxsatimsiz uni birovga unashtirish durust emas, — dedi-da, fikrini bilmoqchi bo‘lgandek xalifaga qarab qo‘ydi.
    Mu’tasim hayron bo‘lib qoldi, chunki Zirg‘omning o‘z xohishiga erishuvini istardi. Shu bilan birga, askarlar ichida g‘avg‘o ko‘tarilishini ham istamasdi. U Afshinga qarab:
— Faraz etaylik, qizning otasi unashtirilganini bilmagan yoki unga iqror bo‘lmagan bo‘lsin, hozir u sizning otalig‘ingizda ekan, biz bevosita siz orqali unga sovchi bo‘lyapmiz.

    Afshin mot bo‘ldi, nima deyishini bilmay, boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. «Qizni Zirg‘omga bermayman», deb xalifani o‘zidan ranjitsinmi yoki xo‘p desinu, qarab turib undan ajralib qolaversinmi? U ozgina o‘ylab turdi-da, dedi: «Janob oliylarining buyruqlari muqarrar bajariladi, lekin xudo xohlasa shu ish Somurroga qaytib borganimizdan keyin bo‘lsin».
Mu’tasim: «Bu to‘g‘ri maslahat», degandek Zirg‘omga qarab qo‘ydi.
    Afshin ishni atayin keyinga siltayotganini va tilining uchidagina gapirayotganini sezgan Zirhom qat’iy qilib:
— Afshin amiralmo‘’mininning talablarini qabul qilgan bo‘lsa, nikohni shu yerning o‘zida qildirsin, — dedi.
    Afshin bo‘ysungandek tabassum qildi va: «Xalifa buyruq qilsalar bosh ustiga, hech qanday gap-so‘z bo‘lishi mumkin emas, lekin asiralar hozir qaerdaligini bilmayman, fikrimcha, ular Somurroga jo‘natilgan bo‘lsa kerak», dedi. Zirg‘om Jahonning otini shu yerda — lashkargohda ko‘rgani uchun o‘zini ham shu yerda deb bilardi. U:
— Agar qiz bu yerda bo‘lmasa, Somurroga borgunimizcha nikohni to‘xtatib turishga roziman, hozir borib, uning bor-yo‘qligini tekshirib, basharti, bor bo‘lsa, shu yerga olib kelish uchun xalifam o‘z kishilarini yuborsalar, deb iltimos qilardim, — dedi.
    Xalifa g‘ulomini chaqirdi va: «Afshinning lashkargohiga borib, Jahon degan asira qizni topib, bu yerga olib kel», — deb buyurdi.
Zirg‘om g‘ulomni to‘xtatib:
— Uning oti Gulnor, bu mamlakatda uni shunday deb atashadi, — dedi.
G‘ulom chiqib ketdi. Zirg‘om esa cho‘g‘ ustida turgandek besaranjom: uzoq vaqtdan buyon ko‘rmagan sevgilisini ko‘rishga oshiqib, yuragi qinidan chiqib ketay dedi. Meni o‘lgan deb hisoblab yurgan Jahon to‘satdan menga ko‘zi tushsa, juda hayron bo‘lib qolsa kerak», degan fikr ko‘ngliga keldi. Shu yo‘sinda kechgan har bir lahza uning xayolida soatlarga aylanib ketdi. Keyin xalifa yuborgan g‘ulom: «Asir tushgan ayollar shu bugun ertalab Somurroga yuborilgan ekan», degan gapni topib keldi.

    Bu xabar Zirg‘omning boshiga chaqmoqdek urilgan bo‘lsa ham, sukut etdi-yu, lekin: «Jahonning sinchiklab axtarishni, basharti u lashkargohda bo‘lsa, majburan olib kelishni Vardonga aytaman», deb ko‘ngliga tugib qo‘ydi.
    Xalifa Zirg‘om bilan Afshinning ketaverishiga ruxsat bergandan keyin Zirg‘om chiqib, Vardonni ko‘rish uchun to‘g‘ri o‘z chodiriga bordi. Uni topolmagach, kishilardan so‘radi. Uni ertalabdan beri ko‘rmaganliklarini, qaerga ketganini ham bilmasliklarini aytishdi. Uni chodiriga borib surishtirmoq uchun o‘zi chiqdi, u yerda ham yo‘q. Hammodni ham ko‘ra olmadi. Ikkalasi bir yerda bo‘lsa kerak, deb umid bog‘lagan edi, afsuski, ikkalasi ham yo‘q. Zirg‘om tashvishlandi. Vardonni ko‘rishi juda ham zarur edi. «Jahonning otini erta bilan turgan joyiga borib aniqlab kelaman», deb yolg‘iz o‘zi chiqdi. Uni ham topa olmadi. Shundan keyin u, «Afshin to‘g‘ri aytgan ekan, u xalifaga yolg‘on gapirishga jur’at etmasa kerak», degan xulosaga keldi-da, chodiriga qaytdi va ko‘nglidagi niyatini hech kimga aytmadi.

________________
* A m m u r i y ya — bu shaharni ilgari Anatoliyada G‘olatiya (Galatiya) deb atalardi, u Anqaradan uzoqroqda katta markaziy bir shahar bo‘lib, hozir uning nom-nishoni qolmagan. 223 (melodiy 837—838) yili Mu’tasim uni zabt qilgan.
* F a r s a x — bir tosh, ya’ni 8 km. ga yaqin.
* M a ‘ m u n (786—833) Horun ar-Rashidning (766—809) o‘g‘li — abbosiy xalifalaridan. Mu’tasimning akasi.
* B a y ‘ a t — xalifa saylovida tarafdor bo‘lib qo‘l ko‘tarish — ovoz berish.
* Q u s t a n t i n i ya — Istambul shaharlaridan biri.

    AFSHINNING SUD QILINISHI

    Afshin asir olingan ayollarni o‘sha kuni ertalab lashkargohdan olib ketishga buyruq bergandi. Bu ish Somonning maslahati bilan bo‘lgandi. Jahon popning qasrida ekanini unga ko‘rsatgan, asir qilib olishga maslahat bergan ham o‘sha Somon edi. Somon Bazzda bo‘lgan vaqtidan boshlab Jahonning har bir qadamini kuzatardi. Uning Rum mamlakatiga chiqqani, Ammuriyyaga borib tushgani ham Somonga ma’lum edi. Bu ishlarni u otasining vasiyatini o‘zgartirish to‘g‘risida Afshindan olgan va’dasiga erishmoq uchun qilgandi.
    Ammuriyya fath qilingandan keyin, u singlisi oldiga borib, unga yordam ko‘rsatish uchun kelgandek qilib ko‘rsatdi. «Afshin ham faqat seni qutqazish uchun bu hujumni uyushtirdi» deb, ungi xotin bo‘lishni maslahat, beraverdi. Ammo Jahon uning maslahatlariga unamasdi. Shuning uchun Zirg‘om pop qasriga yetib kelmasidan oldinoq Afshinning odamlari Jahonni va Haylonani otga mindirib, uning lashkargohiga olib ketishdi. Haylona Jahon uchun katta suyanchiq. Ular bir-birini sevishgan, ayrilmas do‘st, dugona bo‘lib olishgandi. Ikkalasi ham o‘zini bevatan, g‘arib deb hisob qilardi. Ular Afshinning lashkargohiga kelishgandan keyin, asirdek bo‘lib qolishgani jahonga juda og‘ir tuyuldi. Mu’tasimga yo‘liqib, o‘zini Afshin changalidan qutqazishini iltimos qilmoqchi bo‘ldi, lekin akasi sabr qilishni tavsiya etdi va: «Seni o‘zim Somurroga olib boraman, u yerga borgandan keyin istagan ishingni qilaverasan», deb uqtirdi. Somon Somurroni tilga olishi bilan Jahon Zirg‘omini esladi, chunki uning barhayot ekanidan umidvor edi. «Juda bo‘lmasa, uning onasi tirik bo‘lsa, o‘g‘li haqidagi gaplarni surishtirib bilib olarman», degan umidda» «Mayli, Somurroga bora qolay, lekin Haylona ham men bilan birga bo‘lishi shart», — dedi.

    Somon bu shartni qabul qildi. Somonning maqsadi Zirg‘omga bildirmasdan Jahonni olib qochish edi. U tong saharda Jahonni izlab yurgan Vardonni ko‘rib, Afshinning oldiga yugurdi va unga «tezda ayollarning ikkalasini to‘ppa-to‘g‘ri Ushrusanaga yuborib, u yerda saqlab turish kerak», degan maslahatni berdi. Afshinga Somonning maslahati ma’qul tushdi. Shundan keyin Somon yuk ortadigan ulovlarni va yo‘lda ularni qo‘riqlab boradigan soqchilarni shoshilinch ravishda tayyorladi-da, ko‘zni shamg‘alat qilib yo‘lga tushdi. Jahonni topib kelish uchun xalifa yuborgan g‘ulom lashkargohga kelganda, ular bu yerdan chiqib ketganiga bir necha soat bo‘lgandi.
    Zirg‘om esa Vardon bilan Hammodning bedarak yo‘q bo‘lib ketganidan tashvishlanib, nima qilishini bilmay, hayron bo‘lib qoldi. Ular bir falokatga uchragan bo‘lmasin, deb qo‘rqdi: «Afshin ularni bir baloga yo‘liqtirgan bo‘lsa-ya»,— degan xayolga ham bordi.
    Askarlar o‘lja va asirlarni sotish bilan Ammuriyyada bir necha kunni o‘tkazishdi. Mollar ko‘p bo‘lgani uchun yahudiy savdogarlari undan ko‘p foyda topishdi. Undan keyin askarlar shaharni vayron qilish, qo‘porish bilan yana bir necha kun qolib ketishdi. Shaharliklardan ko‘p odam qirib tashlandi. Pop Notis esa o‘zidan-o‘zi ularga taslim bo‘ldi.

    Hamma ishlar saranjom topgandan keyin Mu’tasim Somurroga qaytishga farmon berdi. Zirg‘om esa benihoya tashvishda. U o‘z sevgilisini Somurroda uchratish niyatida u yerga qaytayotganlar bilan birga yo‘lga tushdi.
    Yo‘lda Zirg‘om qarshi tomondan kelayotgan otliq kishilarga ko‘zi tushdi Ularni ko‘rishi bilanoq yuragi hovliqib ketdi, chunki otlar orasidagi bittasi Vardonning oti ekanini payqadi. O‘sha yo‘lovchilarga yetib olish uchun otiga qamchi bosdi. Ularga yaqinlashganda ikki kishini — Vardon bilan Hammodni tanib: «Vardon!» deb baqirdi.
— Labbay! — dedi Vardon, uning ovozida shodlik va zafar ohangi yangrardi.
Zirg‘om:
— Qaerda edinglar? Men sizlardan juda tashvishlandim, — dedi.
Vardon:
— Somurroga borib kelyapmiz.

Zirg‘om:
— Nima uchun bordinglar u yerga?
— Ikki kelinni u yerga olib borib, tashlab kelyapmiz.
— Qaysi kelinlarni aytyapsan?
— Jahon bilan Haylonani.
— Qanday qilib? Gapir, tezroq gapira qolsang-chi!
— Qarasam, sen Afshinga yalinadigan ko‘rinding. U bilan gaplashadigan bo‘lsang ham, xalifa oldida gaplashasan. U esa senga chap bermoqchi: Jahon bilan Haylonani qaergadir olib qochmoqchi. Shu ishdan g‘aflatda qolgudek bo‘lsak, ularni qidirib topishga umr kifoya qilmasdi. Senga bildirmasdan bir kuch ishlatish kerak degan fikr keldi ko‘nglimga. Chunki senga bildirsam, «askarlar orasida g‘avg‘o chiqmasin», deb turib olasan. Jahon bilan Haylonani olib qochishni Afshinga Somon maslahat berganini ham bilgandim. Shuning uchun Somonni ham qo‘shib, qizlarning ikkalasini zo‘rlik bilan olib ketishga Hammod bilan so‘z biriktirdik va shu ishni bajardik. Mena ikki kelinni Somurroga olib borib, Sohibning uyiga joyladik. Somonni esa sen yetib borguningcha, qamoqxonaga qamatib keldik.
Zirg‘om bir tomondan sevinsa ham unga:
— Afshin bilan kelishgan va’damizda tursak yaxshi bo‘lmasmidi? U xalifa oldida Somurroga yetib borgan zamonamiz to‘y qilib yuboramiz, deb menga va’da bergan edi,— dedi.

Vardon:
— Afshin Jahonni Somurroga yuboraman, degan ga-pini chin deb ishonganmiding? — dedi-da, Hammodga qa-rab.
— Do‘stim, sen Yoqutani ko‘rib sevingani bo‘lsang kerak deb o‘ylayman, lekin nimaga yana qaytib kelyapsan? — deb so‘radi.
— Sen bilan birga bo‘lish va xizmatimni to‘liq ado etish niyatida qaytib kelyapman.
Askarlar qo‘shlama tarzida yo‘lda bormoqda. Zirg‘om esa Mu’tasim yonida, uning qo‘shilmasida bormoqda. Kech kirgach, ular dam olish uchun mazgilga tushib, yuklarni ham tushirishdi. Vardon esa xalifaga qarshi uyushtirilayotgan yangi fitni xususida Zirg‘omga hikoya qilib berdi. Bu haqda uni ilgari ham ogohlantirgan edi. U «xalifaning hayoti xavf ostida, bundan albatta o‘zini xabardor qilib qo‘yish kerak», — dedi.
Hammod:
— Bu xabarni xalifaga men yetkazaman, lekin uning oldiga meni Zirg‘omning o‘zi hech kim yo‘q paytida olib borishi kerak, — dedi.
Zirg‘om:
— Qani yur, hozir boramiz, — dedi.
Vaqt xufton payti edi. Ular xalifaning chodiriga borib yetishdi-da, Zirg‘om kirishga ruxsat so‘radi. Ruxsatdan keyin Zirg‘om yonida Hammod bilan birga kirdi. Xalifa:
— Xo‘sh, keling, Sohib, — dedi.