Arab xalifaligiga kirgan boshqa xalqlar, hokimlar xalifalik taxtini saqlab qolishga urinishgan. Chunonchi, Ushrusana hokimi Afshin xalifalikning eng yirik sarkardasi bo‘lgan. Shu Afshin yordamida Mu’tasim akasi Ma’mun ham bostirolmagan Bobak qo‘zg‘olonini bostiradi va Bobakni Somurroga keltirib o‘ldiradi. Afshinning o‘sib borayotgan nufuzidan qo‘rqqan xalifa uning Bobakni tutib berganini ham hisobga olmaydi, xiyonatda ayblab o‘ldiradi.
     Zaydonning «Farg‘ona kelini» romani ana shu voqealarga bag‘ishlangan. Bunda barcha tarixiy voqealar, shaxslar o‘zicha qoladi. Voqea Farg‘ona hokimining qizi Jahonning Zir-g‘om bilan sevgisi tasviri bilan boshlanib, tarixiy voqealarning borishiga ko‘ra, bu sevishganlar boshqa yurtlarda turli-tuman sarguzashtlarga duchor bo‘ladilar. Jahon Bobak qaroqchilari qo‘liga tushib, voqea Armanistonga ko‘chiriladi, u yerda xurramiylar bilan xalifalik qo‘shini to‘qnashuvi tasvirlanib, Bobakning qo‘lga tushishi, qatl etilishi ko‘rsatiladi. Nihoyat, roman Jahonning Iroqqa Somurroga kelishi, ikki sevishganning bir-biriga yetishuvi bilan tugaydi.
     Tarixni yaxshi bilgan Zaydon tarixiy asarlar yozish, bilan qanoat hosil qilmagan. U odamlarga tarixni badiiy asarlar orqali targ‘ib qilishni, ularni tarixdan o‘rnak olishga da’vat etishni ma’qul ko‘rgan. Shu sababdan roman janrini tanlagan. Bundagi barcha qahramonlar tarixiy shaxslar bo‘lib, ba’zi birlarigina avtorning ijodiy fantaziyasi mahsulidir.

     Yozuvchining o‘zi bunday deydi: «Odamlarning tarix o‘qishiga va undan foydalanishiga eng yaxshi vosita tarixni roman shaklida ommalashtirish ekanligini tajribada ko‘rdik. Bunda, xususan, ba’zi bir Yevropa yozuvchilarida ko‘rganimizdek, roman tarixdan ustun turmasligi kerak, balki tarix romandan ustun turishi va romanni boshqarishi kerak. Bu xil G‘arb yozuvchilarida shundayki, ularning tub maqsadlari roman yozish bo‘lib, uni ishonarli qilib ko‘rsatish maqsadidagina tarixiy voqealardan foydalanishadi. Bunda ular tarixiy voqealarni izohlashdan chekinib, o‘quvchilarni adashtirib qo‘yadilar.
     Biz esa o‘z romanlarimizda o‘tmishdagi tarixiy voqealarga asoslanganmiz. Barcha qiziq voqealarni keltirishimizdan maqsad o‘quvchini ularga qiziqtirishdir. Tarixiy voqealar hech o‘zgartishsiz, o‘zicha olingan, sevgi qissalarini kiritishdan maqsadimiz romani oxirigacha o‘qib chiqishi uchun o‘quvchida qiziqish uyg‘otishdir».

     Avtor tarixiy romanni shunday tasavvur qilgan. Rostdan ham u tarixiy voqealarni chuqur mutolaa qilgan, romandagi yirik shaxslar va ular haqidagi tavsiflar, shahar ko‘rinishlari, qal’a, daryo, ibodatxonalar, diniy e’tiqodlar, kiyim-kechak, tashqi ko‘rinishlar, ma’lum xalqning kasb-hunarlari — hamma-hammasi tarixiy kitoblardan olingan. Hatto bularni sharhlashda o‘quvchi oldida mas’uliyat sezgan va uning shubhasidan hayiqqan Zaydon roman betlarida o‘zi tayangan manbalarni ham keltirgan. Shu tariqa roman sahifalarida mashhur sharq tarixchilaridan Mas’udiy, Yaqubiy, ibn Butata, ibn al-Asir, ibn Xallikon, al-Maqdisiy, Yoqut Hamaviy kabi nomlar va ularning asarlari uchraydi.
     Zaydon bu romanni yozishdan oldin O‘rta Osiyo tarixini, geografiyasini birmuncha o‘rgangan ko‘rinadi. Lekin shunga qaramay, uning ba’zi ma’lumotlari roman voqeasidan keyingi davrlarga oid ma’lumotlardir. Hatto O‘rta Osiyo territoriyasini «Turkiston» deb atalishi ham keyingi asrlarga to‘g‘ri keladi. Zaydon Sirdaryoni «Farg‘ona tashqarisidagi Toshkent daryosi» deb oladi, bu yerdagi qadimiy turkiy xalqlar tilining qanday atalishini bilmay, uni chig‘atoy tili deb oladi. Vaholanki, Chig‘atoy  nomi mo‘g‘ullar davrida (XIII) yuzaga kelgan, romandagi voqea esa to‘qqizinchi asrning birinchi yarmida yuz beradi. Bunga muallifning manbalardan kerakli ma’lumotlarni topa olmaganligi va bu o‘lkalarga sayohat qilmaganligi natijasi deb qarash mumkin. Shunga qaramay, Samarqand, Buxoro, Ushrusana, Toshkent, Farg‘ona, Ozarbayjon, Armaniston, Tabariston, Shom, Yunon, Antokiya, Latakiya, Konstantinopol kabi bir qancha shaharlar haqida ma’lumotlar beradiki, bu hol o‘quvchilarning ma’lumotini kengaytirishga xizmat qiladi.

    Zaydon o‘z davrining ilg‘or kishisi edi. U tarixiy voqealarni roman shaklida sharhlashda yangi, o‘ziga xos yo‘l topdi, ularning qiziqarli, sarguzashtli bo‘lishini ta’minladi.
Jo‘rjiy Zaydonning «Farg‘ona kelini» romani arab mamlakatlarida ko‘p tarqalib, juda keng nashr etilgan, fors tiliga ham tarjima qilingan edi. Bu asar birinchi marta arabchadan o‘zbekchaga tarjima qilinib, o‘quvchiga taqdim etilmoqda. Tarjimon Shoikrom Shoislomov arab tilini mukammal biladi. U ilgari arab adabiyotidan ba’zi narsalarni tarjima qilgan bo‘lsa-da, lekin «Farg‘ona kelini» tarjimonning birinchi yirik tarjimasidir.

Abdusodiq Irisov

Farg'ona kelini (roman)



Muallif: Jo'rjiy Zaydon
Hajmi: 535 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish