— Bo‘lmasa, men sodiq xizmatchimni, uzr, o‘rtog‘imni yubora qolay. U har nima qilib bo‘lsa ham buyurgan ishimni ko‘ngildagidek bajarib keladigan kishi, — dedi Zirg‘om va tashqari chiqib:
— Vardon! — deb chaqirdi. Qirq yoshlar chamasida, yurish-turishi chaqqon, siyrak soqolli bir kishi hokim oldiga yugurib kirdi. Uning burni, butun qiyofasi armani ekanini bildirib turardi. U yaqinginada Somurroda Zirg‘omning xizmatiga kirib, oradan sal fursat o‘tmasdanoq o‘zining fasohati, tirishqoqligi tufayli unga yoqib qolgandi. Zirg‘om u bilan o‘z do‘stidek muomala qilardi. Uning boshida yumaloq salla, egnida kalta shim va qo‘y terisidan tikilgan po‘stin. Zirg‘omning oldiga kelishi bilan, Zirg‘om undan:
— Kecha kechqurun bir otashxona yonidan o‘tgandik, tepasida chirog‘lar yonib turgan va bayroqlar osilgan edi. O‘sha yerni topib bora olasanmi? — deb so‘radi.
— Ha, albatta, topib boraman, — dedi Vardon.
Zirg‘om:
— Unday bo‘lsa o‘sha yerga borib, kohinni izlab topasan-da, unga «Hokim sizni so‘rayaptilar, hozir borar ekansiz», deb aytasan, keyin o‘zing bilan birga olib kelasan, — dedi. Xizmatkor:
— Xo‘p bo‘ladi, — deb chiqib ketdi.

     Jahon esa Zirg‘om bilan so‘zlashish, azaliy muhabbat bahsiga ko‘chishga oshiqardi. Ancha vaqtlik hijrondan keyin o‘z sevgilisi visoliga yetishgan oshiq gaplashgan bilan gapi tamom bo‘lmasligi tabiiy. Jahonning ko‘nglida ham Zirg‘omga asrab qo‘ygan gaplari qanchadan-qancha. Shunday ekan, u bilan suhbatlashishga oshiqsa, buning sira ham ajablanadigan joyi yo‘q.
     Zirg‘omning ehtiroslari ham Jahonnikidan kam emasdi. Qay yo‘l bilan shu ulug‘ orzusiga yetish mumkinligi ustida boshi qotib turgan bir paytda, hokim Jahonni chaqirib:
— Xizmatchi Mehtarga ayt, Zirg‘omni qasrga joylab, hamma zarur narsani muhayyo qilib, keyin mening huzurimga kelsin, kohin kelguncha u bilan gaplashib oladigan ozgina gapim bor, — dedi.
Jahon otasining buyrug‘ini bajarish uchun chiqib ketayotganda Zirg‘om undan burunroq u o‘tadigan maxsus zalga chiqib turdi.
     Vardon hokim saroyidan chiqib ketayotganda bayram libosidagi juda ko‘p kishilar saroy eshigi oldida tuhfalar ko‘tarib turganini ko‘rdi. Ular hokim huzuriga kirish uchun ruxsat kutib turishgandi. Vardonning chiqib kelayotganini ko‘rib, nega shoshilayotganini so‘ray boshlashdi. Ba’zilari undan hokimning kayfiyatini so‘radi. Lekin Vardon ularga javob qaytarmay, yugurganicha ko‘chaga chiqdi. Ko‘cha esa bayram taraddudida, qo‘llarida ho‘l meva va qant-qurs ko‘targan, bir-birlarini muborakbod qilishayotgan kishilar bilan gavjum edi. Vardon bularning hech biriga alahsimay, yo‘lida davom etib, otashxonaga yaqinlashdi. Uning qo‘rg‘oni tepasida bayroqlar hilpirar, atrofida esa otashxona xizmatchilari yashaydigan o‘nlab hujralar ko‘zga tashlanardi. Otashxonaning anvoyi gullar bilan bezatilgan eshigi oldida liq-liq odam. Vardon o‘zini bu yerda ziyoratga kelgan otashparast qilib ko‘rsatib, to‘g‘ri otashxona hovlisiga kiradi. Hovli sahniga boshdan-oyoq ipakli matolar to‘shalgan, tevarak-atrofda ravoqlar bo‘lib, ular zarrin pardalar bilan o‘ralgan, ba’zilari esa qimmatbaho toshlar bilan bezatilgandi.

     Vardon hovlidan yurib, ibodat qilinadigan joyga yetib bordi. Ibodatxona to‘rt burchak bo‘lib, o‘rtasida yopiq bir bino, bu binoning ichida esa eshik o‘rnida ochiq joyi bo‘lib, unga besh zina bilan chiqilardi. Hovli devorining atrofi cho‘nqirlik, unda olov yondirilib, xushbo‘y giyohlar tutatib qo‘yilgan. Uning tutuni tevarak-tarofga yoyilmoqda. Qubbaning burchaklaridagi yuzlab o‘tdonlardan qo‘rg‘on tepasiga tutun ko‘tarilib turardi. Hovlining ba’zi bir tomonlarida doira shaklidagi idishlar og‘zidan alanga ko‘tarilmoqda. Ibodatxona tevaragida tizilgan kishilar ba’zisi o‘tirgan, ba’zisi esa tik turgan holda o‘tga topinishar, ibodat qishilardi.
     To‘rda tik turgan bir kishini ko‘rgan Vardon kohin shu bo‘lsa kerak, deb yoniga borayotganda boshiga uzun uchli qalpoq kiygan kishi yo‘lini to‘sdi. U kishini ibodatxona xizmatchilaridan biri, deb tushundi Vardon. Unga qarab: «Menga janob kohin kerak edi, o‘sha yuqorida turgan kishi qohin emasmilar?» — deb so‘radi. Xizmatchi: «Yo‘q, u emas, kohin hozir bandlar», — dedi.
— O‘zlari qaerdalar? — so‘radi Vardon.
— Nima ishing bor edi? Ibodat qilmoqchi bo‘lsang, yoki tabarruk o‘tdan olmoqchi bo‘lsang, mana bu o‘tdonda o‘t, borib topinaver! — dedi xizmatchi...
— Yo‘q, kohinning o‘zlarida ishim bor edi.

Shundan keyin xizmatchi teskari burilib:
— Ibodat tamom bo‘lgandan so‘ngina u kishini uchratishing mumkin, — dedi.
Vardon uni to‘xtatdi:
— Xafa bo‘lmang, janob, men musofirman. Kecha Qo‘qondan keldim, eshitishimcha, sizlar musofirlarni hurmatlar ekansizlar.
Xizmatchi xijolat tortib unga qaradi:
— Sen ibodatga yoki o‘t olishga kelmaganmisan? Mana, oldingda muqaddas olov yonib turibdi. Istaganingcha olaver.
Vardon yana:
— Yo‘g‘-e, siz qanday odamsiz, axir men kohinning o‘zlari kerak deyapmanu,  sizga, — dedi.
Xizmatchi unga yaqin kelib, qulog‘iga shivirladi:
— Kohin mana bu o‘ng tomondagi hujrada ulug‘ zotlar bilan xos suhbatdalar. U kishining chiqishlarini kutib tur, bo‘lmasa, bilganingni qil.
Vardon cho‘ntagidan bir necha tanga pul chiqarib, tabassum ila unga uzatdi-da:
— Ruxsat bersangiz, men shu hujraga yaqinroq borib, janob kohindan tavajjuh olsam, keyin hujra yonida ibodat qilsam? — dedi.
Xizmatchi pullarni oldi-da:
— Xo‘p, mayli, ammo ehtiyot bo‘l, yana birov payqab qolmasan, — dedi.
    Vardon «albatta» dedi-yu, kohinning oldiga kirish va unga hokimning buyrug‘ini yetkazishni mo‘l, hujra tomon yugurdi. Eshikka yaqinlasharkan, ko‘zi kohinga va uning yonidagi kiyim-boshi shay ikki kishiga tushdi. Ulardan bittasi Afshin ekanini bildi, ammo ikkinchisini ko‘rarkan, qo‘rqqanidan butun vujudi titrab ketdi. Chunki u Bobak al-Xurramiyning* muovini, Vardon uchun xatarli odam bo‘lgan Isbehbaz edi.
    Vardon o‘zicha: «Bu Armaniston — Ardabildan nima uchun bu yerga keldi ekan? Axir, u yer bilan Farg‘onaning orasi juda olis yo‘l-ku?» dedi-da, qanoatlanarli javob topolmagach, ibodat va duo qilgan bo‘lib, joyida qimirlamay turdi. Majusiylarning o‘tga topinadigan xonasida musulmon askarlarining qo‘mondoni Afshin bilan musulmonlarning eng ashaddiy dushmani bo‘lgan majusiy — Bobak al-Xurramiyning noibi o‘rtasidagi bu maxfiy suhbatning asl sababini bila olmay hayratga tushdi.

     U ozgina turib, hujra orqasidagi yo‘lakka o‘tadigan ochiq yo‘lga chiqdi. U yerda hujra ichidagi odamlar ko‘rinadigan, lekin bu yerdagi odam hujradagilarga ko‘rinmaydigan bitta darcha bor edi. O‘sha darchadan ichkaridagilarni sinchiklab ko‘zdan kechirdi: ular ipak gilam ustida o‘tirishardi, kohin qalpoq va arg‘uvon tusli uzun chopon kiygan. Afshin esa qalpoq ustidan salla o‘ragan, ammo Isbehbaz sallasiz, qalpoqda edi. Vardon Afshinning Abbosiylar belgisi bo‘lgan qora to‘n kiyib, ko‘pincha Somurrodagi masjidda namoz o‘qib yurishini ko‘rgandi. Ammo bu yerda uning bayramda majusiylar kiyadigan arg‘uvoniy chopon kiyganidan va otashxonada o‘tga topinadigan kishilar bilan hamsuhbatligidan ajablandi. Isbehbazning esa musulmon bo‘lmagani sababli o‘tga topinishi uni ajablantirmadi.
     Vardon ularning gaplariga quloq solsa, kohin: «Yaxshilik xudosining yordami bilan biz albatta yengamiz, lekin sabr qilish kerak», derdi. Isbehbaz esa: «Biz sabrli kishilarmiz. Lekin sabr etishimiz uzoqqa cho‘zilmaydi, basharti...» dedi-yu, birdan jim bo‘ldi. Afshin: «Uzoqqa cho‘zilsa ham, sabr qilish foydali, lekin birodaringiz* mening to‘g‘rimda o‘sha eski fikrida qolishi kerak», — dedi Isbehbaz: «U sizning to‘g‘ringizdagi fikrini o‘zgartirgani yo‘q, lekin siz o‘zlarini musulmon yoki arab deb atayotgan o‘sha yahudiylarga ko‘p yaqinlik qilayotganingizni ko‘rib, shu ulug‘ ayyom kunida siz bilan ko‘rishib kohin huzurida va’dangizni eslatib qo‘ymoq uchun yubordi meni», — dedi.
Afshin kuldi:
— Ehtimol, u kishi meni bir necha yil muqaddam, shu yerda, Tabariston hokimi Moziyor ham bo‘lgan vaqtda qilgan shartimizni unutdi deb o‘ylayotgandir. Yo‘q, mana kohin hazratlari guvohlar, men ahdimga sodiqman.

    Kohin, to‘g‘ri, degandek bosh irg‘adi. Afshin so‘zini davom ettirib:
— Mana shu otashxona guvohimizdir. Men qattiq kirishib, mablag‘ to‘playapman. Shuni do‘stim Bobakka aytib qo‘ying. Xoh urush, xoh tinchlik yo‘lida tashlagan har bir qadamim evaziga Mu’tasimdan albatta biror mablag‘ undirib, uni Ushrusanadagi xazinamizga yuborib turibman. Moziyor ham o‘z va’dasida turibdi. U kishi alohida sabablarga ko‘ra bu yil biz bilan kela olmadi. Va’dada qattiq turishimga undab, menga xat yozdi. Biz harakatga kirishuvimiz bilanoq o‘zi butun Tabariston xalqi bilan biz tomonda turib harakat qilishga va’da beryapti. U bu davlatdan qutulish va forslar hokimiyatini qayta tiklash yo‘lida bizdan ko‘ra ham qattiq harakat qilmoqda, — dedi.
— Sizning to‘g‘ringizda sayidimizning fikri xuddi shunday, lekin siz yahudiylardek uzoq vaqt ularning hukmiga bo‘ysundingiz, hatto necha marta biz bilan jang qilishga otlandingiz, — dedi Isbehbaz.
Afshin kulib, bosh silkidi:
— Ajabo, menday odam haqida shu xayollarga borildimi hali? Mening niyatim do‘stim Bobakka shunchalik qorong‘imi? Men unga qarshi urushganimda bu yoqdagilardan maqsadimni yashirish uchun qilganimni u bilmaydimi? Fursat keldi degancha niyatimni amalga oshirmay qo‘ymayman. Orzuga erishmoq uchun hammamiz bir yoqadan bosh chiqarishimiz kerakki, unday orzuga na Abomuslim Xurosoniy*, na Ja’far Barmakiy* va na Fazl binni Sahl* erisha olmagan. Ular shoshilib qolib, rejalarini buzib qo‘yishdi, ammo biz sabr qilib, orzumizga albatta erishamiz.

Kohin Isbehbazga qarab gapga aralashdi:
— Shohning fikri to‘g‘ri: u ko‘pni ko‘rgan kishi. Sen, o‘g‘lim, Bobakka borib ayt, sabr qilsin, yaxshilik xudosi bizning jilovimizda ekaniga ishonaversin. Muzaffariyat kunlari yaqinlashganini tushimda ko‘rib yuribman.
     Vardon bularning gaplashayotgan gaplarini eshitib, hang-mang bo‘lib qoldi. Demak, xalifaning bosh qo‘mondoni majusiy ekan, u payt poylab davlatni ag‘darish uchun musulmonlarning dushmanlari bilan til biriktirib yurgan ekan-da. Payti kelganda ish beradigan bu sirni bilib olganidan Vardon g‘oyat mamnun bo‘ldi.
     Shundan keyin u kohin ketishga otlanayotganini, Afshin va uning sherigi ham qo‘zg‘alayotganini, kishilar tanib qolmasin uchun yuzlarini ro‘mol bilan yashirganliklarini ko‘rdi-da, bekinib turgan joyidan chiqib, kohinning yo‘lini to‘sish uchun ibodatxona sahniga bordi.
     Kishilar ibodat bilan ovora edi. Ibodatxona xizmatchisi: «Kohin chiqyaptilar», deyishi bilan hamma uni ko‘rish uchun tayyorlandi. Vardon ham ular orasida turib, nima qilishsa, shuni qilib turdi. Kohin yal-yal yonadigan ajoyib kiyimini yerga sudrab, bo‘yniga gavhar marjon taqqan holida, chap qo‘lida oltin dastali sovlajon* va o‘ng qo‘lida hassasini yerga tiq-tiq urgancha chiqib keldi. Uning hurmati uchun odamlar boshlarini yerga eggancha tik turishardi.
     Kohin Vardon yoniga yaqinlashganda, u yugurib borib qo‘lini o‘pdi-da: «Janob hokim zarur bir ish vajidan sizni hozir chaqiryaptilar», — dedi.

     Kohin: «Nima bo‘ldi? Kasallari og‘irlashdimi?» — deb so‘radi. «Bilmayman, lekin hozir borib kelishingizni qattiq tayinladilar, u kishini albatta o‘zing bilan olib kelasan deb buyurdilar», — dedi Vardon. Kohin: «Unday bo‘lsa, tashqarida kutib tur, birga ketamiz», — dedi.
     Afshin meni ko‘rib qolib, bu yashirin siridan xabardor bo‘lganimni bilib qolmasin, deb Vardon o‘zini ehtiyot qila-qila eshikka chiqdi. Eshik oldida oltin egar-jabduqli ikki ot qo‘shilgan arava turardi. Bu arava Afshin uchun tayyorlanganini sezdi. Shundan keyin kohin chiqib aravaga o‘tirdi, uning yoniga yuzini ro‘mol bilan yashirgan Afshin ham kelib o‘tirdi. Kohin Vardonga qarab: «Ikki otdan biriga minib ol», degandek ishora qildi. Ular hammasi hokim saroyi tomon yo‘l olishdi.

____________
* M u ‘ t a s i m — abbosiylar xalifasi (833—841).
* M a ‘ m u n — abbosiylar xalifasi (813—833).
* A m i n — abbosiylar xalifasi (809—813).
* S u r r a  m a n  r a o — «Ko‘rgan kishi sevinadi»» demakdir. Buni qisqartirib «Somurro» ham deb ataladi.
* B o b a k  a l-X u r r a m i y — Xalifa Ma’mun davrida chiqib, Bazzni markaz qilgan, yigirma yilcha hukm surib, keyin Mu’tasim davrida Afshin tomonidan ushlanib, o‘ldirilgan.
* Birodaringiz deb bu yerda Bobakni aytmoqchi.
* Xurosonda yashirin siyosatga boshchilik qilgan qo‘mondon. 775 yilda Iroqda o‘ldirilgan.
* Xalifa Horun ar-Rashidning vaziri bo‘lgan, 803 yili o‘ldirilgan.
* Xalifa Ma’munning vaziri bo‘lgan, Eronlar tarafdori bo‘lgan eronlik, 818 yili o‘ldirilgan.
* S o v l a j o n — shohlar qo‘lida oliftalik uchun olib yuriladigan hassa.

     OSHIQ-MA’SHUQNING UCHRASHUVI

     Zirg‘om Jahonning xonasida bir chekkadagi kursiga o‘tirib, uni sabrsizlik bilan kutmoqda. Bularning birga bo‘lishidan hech kim shubhalanmasdi, saroydagilar buni oddiy narsa deb tushunardi. Chunki Zirg‘om hokim ishonadigan yigit. Jahon esa odatda erkaklardan qochmasdi.
Zirg‘om o‘z sevgilisining otasi betob bo‘lganidan tashvishga tushgan, ne-ne xayollarga borgan bo‘lsa ham, uning Jahonga muhabbati va u bilan uchrashib, gaplashishga bo‘lgan ishtiyoqi hamma narsani unuttirib yuborgandi.
     Shu paytda Jahon otasining buyrug‘ini Mehtarga aytayotganini Zirg‘om tashqaridan eshitdi-yu, yuragi o‘ynab ketdi. Jahon kirishi bilan Zirg‘om o‘rnidan irg‘ib turib, uning istiqboliga yurdi. Ular shodlanib, bir-birlariga tabassum qilishdi. Butun borliqni, g‘amu g‘ussani unutib, yangidan olamga kelgandek bo‘lishdi.
     Jannatdagi kishilar suhbatining nash’asini tasavvur etmoqchi bo‘lgan odam uzoq vaqt hijron azobini chekkan oshiq-ma’shuqning raqiblardan olisda, visol ayyomidagi suhbatlariga nazar tashlasin. Farqi shundaki, jannatdagi suhbat boqiy bo‘lsa, bularning suhbati muvaqqat bo‘lib, orasiga cho‘p tushib qolish xavfi ham yo‘q emas.
     Ikki qo‘lini qovushtirib turgan sevgilisini ko‘rib Jahonning yuziga qon yugurdi-yu, ko‘rishmak uchun unga qo‘l uzatdi. Ich-ichidan xursand bo‘lib va ko‘zlari chaqnayotgan Zirg‘om ham unga qo‘l uzatib, kaftini siqib ko‘rishdi. Jang maydonlarida qo‘rquv nimaligini bilmaydigan botir yigit Zirg‘omki shu payt dag‘-dag‘ titrarkan, iroda va aqli har qancha zo‘r bo‘lsa ham, zuvalasi ayollik loyidan qorilgan Jahon bu holatdan qay ahvolga tushishini anglash qiyin emas, albatta.

     Zirg‘om so‘z boshlab: «Sayidam, qachonlardan beri vaslingga tashnaman», — dedi.
Jahon qo‘lini uning qo‘lidan ohistagina oldi-da, ginali qarab: «Meni sayidam demang, balki... voy, keling o‘tiraylik», — dedi. Ikkalasi kursiga o‘tirishdi. Jahonning nima demoqchi bo‘lganini sezgan Zirg‘om: «Sendan bo‘lak kimni sayidam deb atashim mumkin? Axir, sen Farg‘ona malagi va hokimning qizisan. Men esa bir kambag‘al bevaning — Oftobning o‘g‘liman».
     Jahon uning gapini bo‘ldi: «Balki, siz mening sayidim va xojamsiz, siz xalifa soqchilarining boshlig‘i yoki askarlarining qo‘mondoni bo‘lganingiz uchun emas, chin bahodir — qahramon bo‘lganingiz uchun sayidimsiz. Bunisi ham mayli, sizni menga hoja qilib qo‘ygan boshqa bir narsa borki, uni aytishga tilim ojiz. O‘sha narsani o‘zingiz topib, menga aytmasangiz ko‘nglim taskin topmaydi». Qiz uyalib, qip-qizarib ketdi. U muhabbati to‘g‘risida gapirmoqchi bo‘lganini, lekin oshkora aytishdan hayo qilganini sezgan Zirg‘om: «Qaysi vajdan bechora Zirg‘omni o‘zingizga sayid deb hisoblayotgan bo‘lsangiz, o‘shaning xuddi o‘zi sizni Zirg‘omga ma’buda qilib qo‘ygan. Men shu ma’budaning itoatkor quliman», — dedi.
— Men sizga ko‘nglimdagi narsani ham, uning sabablarini ham aytib berishdan ojizman dedim-ku, ammo o‘zim aniq biladigan va aytib bera oladigan narsam shuki, olamda men uchun sizdan ko‘ra ulug‘ zot yo‘q. Vaqtni bekor o‘tkazmaylik, chunki kohin kelib qolib, otam meni chaqirib qolishidan qo‘rqyapman, — dedi Jahon.