Kattaga hurmatda, kichikka shafqatda bo'lish

   Kundalik hayotimizda shunday narsalar borki, ularni bajarmasdan hayot kechirishning o'zi mumkin emas. Masalan, ovqatlanish, kiyinish va hakozolar. Biroq, ahamiyatsizdek tuyulgan, aslida zaruriyatdan ham zaruriyroq ba'zi bir taomillar, urf-odatlarni ham yoddan chiqarmaslik kerak. Tasavvur eting, ertalab turganingizda derazadan mo'l-ko'l quyosh nuri tushib turibdi. U Sizning ovqatlanishingizga ham, kiyinishingizga ham zarracha aloqasi yo'q. Biroq, bu omil ruhingizni ko'tarib yuboradi, beixtiyor shodlanasiz, hayot ne'matlarining nechog'li qadr-qimmatli ekanligini anglaysiz. Tabiatning boshqacha manzaralari, olis-olis ufqlar, ekinzorlar, o'tlaqlar ham dilingizda g'alati, anglab bo'lmas his-tuyg'ularni uyg'otadi. Bu tuyg'ular sirli tuyulsa-da, ruhingizni yuksaltiradi. Siz jamiki mavjudodga, yorug' olamga, tabiatga shukronalar aytigingiz, odamlarga yaxshiliklar qilgingiz keladi.
Ana shunday insoniy tuyg'ular-la bog'liq, hamisha, har qanday vaziyatda yaxshilikka undovchi udumlarimizdan biri kattaga hurmat, kichikka shavqatdir.
Xalq og'zaki ijodida deysizmi, o'zaro suhbat-gurunglarda deysizmi, bu aqida hech qachon chetda qolmagan. Ma'lumki, yozma adabiyot ham insonlarning eng go'zal narsalarga ehtiyojian kelib chiqqan. Hikoyami u, she'rmi u-ehtiyoj farzandidir. Kattaga hurmat, kichikka shafqat hislariga tashnalik juda ko'p so'z san'atkorlariga turtki bergani ayon.
Donishmand bobolarimiz, keksa kishilarga, ota-onaga, aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug'larga, mahalla-guzar ahliga nisbatan hurmat , mehr-oqibat, shafqat, muhabbat tuyg'ularini yurakdan eng asl gavhar donasiday asrash to'g'isida maxsus tarbiyaviy risolalar bitganlar.
Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg'ariy, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy singari ajdodlarimiz, bobolarimiz ijodiy merosining katta qismi mana shu chuqur insoniy mavzuga qaratilgan. Katta kishilar oldida odob saqlash, ularning gapi, o'giti, pand-nasihatlarini quloqqa olib, amal qilishning ma'nosi sirtdan qaragandagiga nisbatan juda keng va terndir. Chunki, yoshi ulug' odamlarning zimmasiga o'zlaridan oldin o'tgan ota-bobolarning katta ma'naviy zil yuki yuklatilgandir. Bu tabarruk inoniyat hayotining bardavomligini, uzluksizligini ta'minlovchi "yuk"ni qabul qilib olishning ham o'ziga yarasha odob-qoidasi bor. Kichikka shafqat ham bejiz emas, ula rhozirgi zamonni ham, o'tmishni ham kelajak avlodlar-la bog'lydilar. Ularga har qancha mehr, shafqat ozlik qiladi bu ma'suliyatli vazifaning oldida!

Sizlarning o'zingizdan kichik bolalarga, ayniqsa qizchalarga hamishalik e'tiboringiz, mehribonchiligingiz, beminnat ko'magimgiz o'z eringizni, avlod-ajdodlarni nechog'li sevishingizni ham bildiradi. Kattalr orasida ham-o'zingizdan kishiklar o'rtasida ham ayrim nogiron, kasalmand kimsalar uchrashi mumkin. Ularga nisbatan nihoyatda ehtiyatkorlik bilan muomalada bo'lmoq talab etiladi. Munosabatingizning asosini izzat, saxovat, shafqat va mehr tashkil etishi kerak.
Ayrim tengdoshlar o'zlaridan kichik va nogironlar uyoqda tursin, kaltabinlik bilan kattalarni, hatto o'z ota-onalarini ham mensimay, nazar-pisand qilmay qo'yadilar. O'zboshimchalik Yo'liga kiradilar. Avvalo ularning o'qishlari susayib, yomonlashadi. Chekish, ichish kabi yaramas odatlarni o'rganadilar. Bezorilik, kissavurlik, nashavandlikqiladilar. Oqibatda kelajak istiqboli, yuksak insoniy taqdir-a'moldan mahrum bo'ladilar. Ahloq tuzatish hibsxonalariga, qamoqxonalarga tushadilar. Siz shunday tengdoshlaringizning faoliyatinituzukroq tahlil qilib ko'radigan bo'lsangiz, engil-elpi hayotdan hech qanday maqsad-muddaosi bo'lmagan bolalar unday noma'quchiliklarga qo'l urishini bilib olasiz. O'z xatti-harakatlaringiz, xulq-atvoringiz bilan ularga ta'sir o'tkaza olsangiz, qalbingizda go'zal his-tuyg'ular yana baquvvat tomir otadi, yanada ko'proq ijobiy fazilatlarga ega bo'lasiz. Udumlarimizning mohiyatiga e'tibor beradigan bo'lsak, ularda hatto qora narsalardan ham yorug'lik qidirish, ularni ham to'g'ri yo'lga solish istagi yotganligiga guvoh bo'lasiz.
Kattaga hurmat, kichikka shafqat aqidasiga tobelik, mutelik ruhiyati, tabiati, o'zidan kattaga, xususan hokim sinfga nisbatan bo'yin tovlamaslik, qaramlik, qullik ifodasi, deya tanqidiy nazar bilan qaraydiganlar ham uchraydi. Ayrimlar, hatto kattaning yuziga, ko'ziga tik qaramaslik, hurmat-odob saqlashni xurofat deb bilab, aksincha, yosh yigit-qiz qaddini g'oz tutishi, suhbatdoshining ko'ziga tik qarashi, ko'ngliga o'tirishmagan pand-nasihat, o'gitlarini keskin rad qilishi lozim, degan fikrdalar.
Bunday mulohazalar bir tomonlamadir. Insonning xatti-harakati, gap-so'zi boshqa birovlarning diliga og'ir botmasligi kerak. Boyg'ozilik qilib yurish bilan hech narsa o'zgarib qolmaydi, aksincha, bu ba'zi birovlarga haqoratday tuyulib, ular hech qachon Sizga o'z dillarini ochishmaydi. Haqoratning katta-kichigi bo'lmaydi. Tarsaki bilan urasizmi, nojo'ya qilig'ingiz bilan g'ashiga tegasizmi-baribir, bu haqorat, ko'ngil og'ritishdir.
Bu jihatdan qadim zamonlarda ko'pgina Sharq xalqlari tarixida kattaga hurmat, kichik va ojizlarga shafqat qonuniyati har bir kishining insoniy burchi sifatida qaralgan. Aks muomala esa g'ayriaxloqiy tushuncha sanalgan.
Hurmat-izzat, e'zozlash, aziz tutish tuyg'usi nafaqat tirik odamlarga, balki dunyodan o'tgan marhumlarga nisbatan, hatto jon-jonivorlar, insonning rizqu nasibasi bo'lgan nonga, ilm-ma'rifat, madaniyat ramzi oq qog'ozga, tiriklik va hayot manbai suvga nisbatan ham keng qo'llanilgan.

Izzat-hurmat nafaqat inson zotining tirikligida, balki u hayotdan ko'z yumganda ham saqlangan. Tirikligida odamlarga, jamiyatga, ilm-ma'rifatga, madaniyatga katta foyda etkazgan shaxslar vafotlaridan keyin ham chuqur hutmat-izzatga sazovor bo'lishgan. Ularning qabrlari aziz deb bilingan. Maqbaralar ko'tarilib, obodonlashtirilgan. Bot-bot ziyorat qilib turilgan. Chunki, u ham qachonlardir er yuzida ter to'kkan, zahmat chekkan. Aytaylik, biror daraxt ekkan, hovuz qazigan. O'z bola-chaqalari, yoru birodarlari, qarindosh-urug'lariga g'amxo'rlik ko'rsatgan. Insonning er yuzida yashab o'tgan umrinidan tashqari abadiyatga daxldor, hech qachon o'lmaydigan yana bir umri ham borki, shu sababli u dafn etilishi zamonoq unutilishga mahkum emas. Mayda, ojiz hasharotlarga, jonivorlarga mehribonlik ham ulug fazilatdir. Aqalli bir mushukka bo'lsang mehribon, Demak, salomatdir sendagi ibo, -deydi Xusrav Dehlaviy. Ota-bobolar yerga tushgan non parchasi, uvog'ini ohista olib, o'pib, yuz-ko'zlariga surtib, oyoq ostidan chekkaga, qushlar, it-mushuklar eb ketadigan joylarga ko'tarib qo'yishgan. Qog'ozga nisbatan ham shunday munosabatda bo'lib kelingan. Nonni, qog'ozni erga tashlash, uni bosib o'tish gunoh hisoblangan. Obi hayot hususida ham shuni aytishimiz mumkin. Kattadir-kichikdir suvga peshob qilsa, ulug' gunoh sanalib, ko'zi ko'r bo'lib qoladi, deya cho'chishgan. Qo'l, daryo, ariqlarning suvlari shu sababdan ham toza, musaffo, shirin bo'lgan.
Izzat-hurmat odatida erkak kishining ayol zotiga munosabati alohida o'rin tutadi. Qadimdan ota-bobolarimiz yer yuzidagi barcha ezguliklar manbai, inson hayotining sarchashmasi bo'lgan ayol zotiga hamisha hurmat saqlab kelganlar. Xotin-qizlar ro'zg'or tashvishlari, kundalik turmush urunishlari uchun yugurib-elishdan xalos qilingan. Nozik jins sifatida har qanday og'r yumushdan saqlangan. Buviyu onaga, opa-singilga, amma-xolalarga zo'r hurmat bilan qaralgan. Ota- bobolar, erkaklar, yosh yigitlar-u, o'smir, o'spirinlar ayol zotining xizmatida kamarbasta bo'lishgan.
Ona-ku tabaruk zot sanalib, bosgan izlari ko'zga surtilgan. Butun hayot davomida onani o'grintirmaslikka harakat qilingan. Onani farzand tomonidan savatga solib, boshga ko'tarib, etti marta Makkayu Madinaga olib borib, tavof qildirish, onaizorning farzand bshigi ustida bedor o'tkazgan bir kuniga teng tutilmagan. Onalardan keyingi opalarga hurmat-ehtiromni ayting. Amir Temur bobomiz Samarqandda yashagan opalarini jahon ayvonining qaysi puchmog'ida lashkar tortib yurishlariga qaramay, oy sayin yo'qlatib turganlar. Imkoni topildi deguncha, sovg'a-salomlar bilan ziyorat qilishni kanda qilmaganlar. Bobur Mirzo ham huddi shunday egachilari Xonzoda begimni yilning qaysi fasli bo'lishi-yu, yog'in-sochindan qat'I nazar, haftada bir bor ziyorat qilishni tark qilmaganlar"¦
Asrlar davomida shaxslararo izzat-hurmat milatlararo diqqat-e'tiborga aylana bordi. O'zbek xalqimiz qo'n-qarindoshi - qozoq, qirg'iz, tojik, turkman, qoraqalpoq, ozarbayjon xalqariga nisbatan chuqur qo'shnichilik hurmat-izzatnisaqlab kelishdi. Bir-birlari ta'lim-tarbiya fani, madaniyatini boyitishdi.
Insonning inson bo'lib etishuvchi uning yuragini qanday tuyg'ular band etganiga qarab belgilanadi. Hurmat, shafqat his-tuyg'ulari, ayniqsa, muborak sanlaib, hayotda kishiga juda ko'p yaxshiliklarni baxshida etadi. Bizning yashashdan murodimiz, hayotdan maqsadimiz ham shu-da!

                                              Yaxshi niyat-yarim davlat

Yaxshi niyat — yarim davlat, deydi xalqimiz. Tilak bildirish, yaxshi niyat, duoyu olqishlar — bu ham o’zbek xalqining eng qadimiy udumlaridan biridir. Inson hayotining barcha fasllarida, turli yoshlarda, turli munosabatlar bilan, turmushning barcha chorrahalarida bir-biriga tilak bildiradi, yaxshi niyat qiladi.
Bola tug’ilganda,-"Farzand, zurriyod muborak bo’lsin deya umriyu rizqi, ota-onasi, boboyu buvisi bilan bergan bo’lsin",- deyiladi. Bu ixcham tilakning mazmunida katta hikmat bor. Bolaki tug’ilibdimi, avvalo uning umri uzun bo’lsin, rizqi nasibasi mo’l bo’lsin, ota-onasi tarbiya berib, oq yuvib, oq tarab voyaga yetkazar ekan, farzandining huzur-halovatini, rohatini, iqbolini ko’rishsin, xalqning og’irini yengil qiladigan shaxs bo’lib yetishsin kabi ko’pga va uzoqqa mo’ljallangan tilaklar birgina shu ibora hikmatda o’z jamuljamini topgan.
O’g’il uylantirayotgan, qizini turmushga chiqarayotganda ham yangi oila qutlug’ bo’lsin deya muborakbod qilinib, "œIloho ikki yoshning baxti iqbolini bersin, qoshgani bilan qo’sha qarisin, uvali-juvali bo’lishsin, tuproq olishsa oltin bo’lsin" kabi ixcham niyatlar bildiriladi. Bu bilan hamrohini topgan baxtu saodatini ham topsin , o’la-o’lguncha bir-birlariga sodiq yostiqdosh bo’lishsin, farzandlari ko’pu tarbiyali bo’lishsin, topganlari o’zlariga nasib qilsin, avlodning munosib davomchilari bo’lsinlar singari hayotiy, samimiy tilaklar ko’zda tutilgan.
Safarga, sayyohatga, xizmatga otlanayotgan kishilarga, "œSafaringiz bexatar bo’lsin, eson-omon yana diydor ko’rishaylik, xudo yor, pirlar madadkor bo’lsin" , degan tilaklar bildiriladi. Mo’ysafidlar, ota-onalar farzandlarining duoyi jonini qilisharkan, "œoy borib, omon qaytgin", deya kaftlarini yuzlariga surtib, fotiha tortishadi. "œOmad yor bo’lsin, olginu oldirmagin, to’rt muchang sog’ bo’lsin, xudo o’z panohida asrasin, chor-yorlar madadkor bo’lsin" tilaklari ham shu holatlarda qo’llanilishi mumkin.
Biror joydan, shahar, qishloq, davlat, safar va ziyoratdan qaytgan kishilarga, "œziyoratlar qabul bo’lsin" degan niyat bildiriladi. Bunga javoban safardan qaytgan shaxs, "œmurodingiz hosil bo’lsin" deya minnatdorchilik bildiradi. Buning ma’nosi shuki, xolis, ezgu niyatlar bilan ziyoratga chiqib, mozor bosib, ulug’ avliyo-anbiyolarni ziyorat qilib qaytibsiz, yaxshi niyatlaringizni xudo o’z dargohida qabul qilsin, deyilayapti. Javobda esa ikki ma’noli mantiq jo bo’lgan: Iloho aytganingiz kelsin, insholloh, Sizga ham ushbu ziyoratning savobidan tegsin, ma’nolari shular jumlasidandir.
Odamlar ko’ngillari to’lmagan, gumonsiragan shaxs, voqea-hodisa, ish haqida odatda, "œoxiri baxayr bo’lsin, oxirini yarlaqasin" degan mulohaza — tilak aytishadi. Bu bilan ushbu shaxs yo hodisaning ketishi shu bo’ladigan bo’lsa, oqibati yaxshilikka olib bormaydi, yana ham Xudo insofini berib, bir tomonga boshqarib, oxirini yarlaqasa, noumid shayton, deya umid bildiriladi.
Marhumlar xotirasiga fotiha o’qilarkan, "œXudo dargohida qabul qilsin, joylari jannatda bo’lsin, go’rida tinch yotsin, arvohi shod bo’lsin, xudo rahmat qilsin" kabi tilaklar va ularning teng muqobillari ishlatiladi. Xonadon sohibiga, "œXudo sabr bersin, marhumning qolgan umrini sizga, bola-chaqangizga bersin, qaratmagan tabibingiz qolmadi, xudoning irodasi shu ekan, xudo bir, o’lim barhaq" deya yupatiladi, ko’ngil so’raladi. "œBandalik, hammamizning ham boshimizda bor gap, borar joyimiz o’sha manzil" singari iboralar ham shu marosimning yupatuvchi iliq so’zlari sanaladi. Marhum keksa odam bo’lsa; "œ Shu kishining yoshlariga yetib yuraylik, o’lim emas, buni to’ deyavering, tabarruk",- deyiladi. Keyingi yosh avloddan biror farzand marhum bobo, ota, xola, onaga o’xshatiladigan bo’lsa, marhum hayotdan yosh ko’z yumgan bo’lsa "œUmri o’xshamasan-u, falonchi pismadonchiga quyib qo’ygandek o’xshabdi",- deyiladi.

Kasal bemor ko’rgani borganda, avvalo kech borilmaydi, payshanba kuni bemor ko’rilmaydi, "œTuzalib qoldingizmi, xayriyat, rang-ro’yingiz binoyiday" deyiladi. Qaytayotganda xayrlashayotib, "œXudo shifo bersin" deya yuzga fotiha tortiladi, "œDardini bergan Olloh davosini ham beradi, keng fe’lli bo’ling, ko’pi ketib ozi qoldi, ko’rmagandek bo’lib ketasiz", - deyiladi.
Gadolar tilanib oldingizdan chiqsa ham o’zbek ortiqcha sarmoyasi bo’lmasa, peshvozga qattiq gapirmaydi, xudo bersin, deya yaxshi niyat qilib, o’tib ketaveradi. Bir kam dunyo. Bola-chaqaning bosh-oyog’iga, sandig’i, sarpo-surug’iga yetkazishning iloji bo’lmasa, "œhammasi to’la-to’kis bo’lishi shartmas, peshonasiga bersin", deyiladi.
Ostona hatlab, o’zga xonadonga kirilganda, yuzga fotiha tortilarkan, "œIloho, tinchlik-xotirjamlik, omonlik bo’lsin, boy-badavlat Xizr barakasini bersin, qadam yetdi, balo yetmasin" kabi so’z va iboralar qo’llaniladi.
Biror kishi yangi kiyim, joy — jalol, mol-mulklik bo’lganida o’zbekchilikda "œQulluq bo’lsin, muborak bo’lsin, nasib etsin, tepkilab-tepkilab kiying, egningizda to’zisin, yarashibdi, buyursin" kabi so’z va iboralar qo’llaniladi.
Xalqimizda odamlarga yaxshilik qilish, birovning kori xayriga yarash axloq normasi, odamgarchilik, insoniy burch sanaladi. "œYaxshilik qil daryoga tashla, baliq biladi, baliq bilmasa — Xoliq biladi" aqidasiga rioya qilarkan o’zbek har bir o’zga insonga, uning yoshi, jinsi, millati, qavmidan qat’iy nazar, yaxshilik sog’inib yashaydi.
Yaxshi niyat, tilak bilan bog’liq o’zbek xalq maqollari ham bir talay. Ulardan:
Yaxshi so’z jon ozig’i, yomon so’z bosh qozig’i;
Yaxshi oshini yeydi, yomon boshini;
Yaxshidan vafo, yomondan jafo;
Yaxshilik to’rga eltar, yomonlik go’rga;
Yaxshilikka yaxshilik- har kishining ishi, yomonlikka yaxshilik- er kishining ishi;
Yaxshi so’z ham, yomon so’z ham bir og’izdan chiqadi;
Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqar, yomon gap bilan pichoq qinidan chiqar;
Yaxshini bil o’zidan, yomonni bil ko’zidan;
Yaxshini ko’rib shukur qil, yomonni ko’rib fikr qil;
Yaxshilik qilsang yashir, yaxshilik ko’rsang oshir;
Odamdan yaxshi ot qolsin;
Yaxshi chechakka bolari qo’nar
kabi axloqiy- tarbiyaviy maqol-naqllar shular jumlasidandir.
Yaxshi niyat-tilaklar odob-axloq, nasihat, maslahat, yaxshilik sog’inish mayllarida bo’lganidan oddiy muomala-munosabat, kundalik turmush lahzalari, umrguzaronlik yo’llarida, umr saboqlari sifatida har qadamda uchraydi:
Xush kelibsiz;
Xush ko’rdik;
Yaxshi boring;
Yaxshi qoling;
Yaxshi yotib turing;
Shirin tushlar ko’ring;
Yoqimli ishtaha, ishtahangiz karnay bo’lsin;
Xayrli tun, xayrli tong; yaxshilikka buyursin;
Yaxshi kunlaringizga yarasin;
Yaxshi kunlarda ko’rishaylik;
Yaxshiliklaringizga qaytaray;
Ko’z tegmasin;
Baraka toping;
Uyingizga bug’doy to’lsin;
Bola-chaqangizning huzur-halovatini ko’ring;
Yaxshi niyatlaringiz o’zingizga yor bo’lsin;
Tuproq olsangiz oltin bo’lsin;
Qo’chqorday o’gil bersin;
Topganingiz to’yga buyursin;
Fayz-barakangizni bersin;
Umringiz uzoq bo’lsin;
O’ylagan niyatlaringizga yetib yuring;
Topish-tutishingizga Ollohim baraka ato qilsin.

Insonning boshiga har xil savdolar tushishishi mumkin. Minnatsiz osh, g’avg’osiz bosh bo’lmasa, deydi o’zbek. Jabrdiyda, alamdiyda kishidan ko’ngil so’raganda, uni yupatilganda, odatda, "œKo’nglingizni cho’ktirmang, oyning o’n beshi qorong’u bo’lsa, o’n beshi yorug’", "œAlbatta yorug’ kunlar ham keladi", "œBoshingiz omon, joningiz sog’ bo’lsin", "œBoshingiz toshdan bo’lsin", "œBu kunlar unut bo’lib ketadi", "œDavlat, pul qo’lning kiri", "œMol topiladi, jon topilmaydi" qabilidagi jumla, ibora, so’zlar, maqolu naqllar qo’llaniladi.
Adolatsizlik oldida ojiz qolib, yer mushtlab, yiglab-zorlanib turgan odamga, "œKuyinmang, keng bo’ling, u Xudo bexabarga ham tikilgani-boqqani bordir", "œQarz qiyomatda qolmas" deydilar. "œQirq kun o’tmay xudoyi taolloning o’zi ko’rsatadi", "œXudoning g’azabiga uchraydi, o’shanda meni aytdi deysiz", degan gaplar bilan tasalli berishadi.
Kishining ko’ngliga qarash, nozikta’blik, dardkashlik, hamdardlik o’zbekning ko’ngil hamrohi. Biz o’zganing dard-g’amiga, tashvishiga loqayd, befarq qarolmaymiz. Shodligidan boshimiz osmonga yetsa, dard-tashvishida sherik bo’lamiz. Shunda quyidagi so’zlarni ishlatamiz:
Mushkulingiz oson bo’lsin.
Do’stga xor, dushmanga zor, nodonga muhtoj qilmasin.
Ko’nglingizga olmang.
Og’ir bo’ling.
Boriga baraka.
Barakasini bersin.
Qatorda xato bo’lmasin.
Ko’pga bersin, ko’p qatorida bizga ham bersin.
Bir-birimizdan kam qilmasin.
Ishingiz baroridan(o’ngidan) kelsin.
Ko’p bersin, ko’l bersin, keng fe’l, ketmas davlat bersin.
Yomonning yuzini teskari qilsin.
Yaxshilarga yondashtirgin, yomonlardan uzoqlashtirgin.
Aytganingiz kelsin.
Farishtalar omin desin.
O’zaro muomala-munosabat, uchrashuv, yuz ko’rishuvlarda shunday qisqa muloqatlar bo’lib o’tadi:
-Xirmonga baraka.
- Umringizga baraka.
- Yaxshimisiz, tan-joningiz sog’mi?
- Xudoga shukur, o’zingiz tinchmisiz, bola-chaqalar omonmi?
- Bu yaxshiligingizni o’la-o’lguncha unutmayman. Mendan qaytmasa, Xudodan qaytsin.
- Bandasidan yaxshilik qoladi. Bu mening insoniy burchim.
- Minnatdorman, Xudo umri joningizni ziyoda qilsin, dunyo turguncha turing. Bola-chaqangizning orzu-havasini ko’ring.
- Rahmat, yaxshi niyatlaringiz o’zingizga ham yor bo’lsin"¦
Sig’inish, iymon-e’tiqod bilan bog’liq yaxshi niyatlar ham hayotda juda ko’p qo’llaniladi. Ular ruhlanish, madad, ishoncha va e’tiqodni kuchaytirishga yordam beradi.
"œYo Ali", "œYo pirim", "œYo Alisheri Xudo", "œYo Rabbim" kabi xitoblar shular jumlasidandir. Bir ishga jazm qilish, faoliyatni boshlash, kirishish , polvonlik, kurash hamda ko’pkari-uloqda va boshqa harbu zarblarda kuch-quvvat talab qilingan lahzalarda bu xitoblar bot-bot qo’llaniladi.
Dasturxon, taom, bir piyola choy ustidagi suhbatlarda, daf’atan osh yeb turganimizda mehmon kelib qolsa, "œE, keling, keling, qaynonangiz suyar ekan", deyiladi. Mehmon ham, albatta, "œRahmat, qaynonam suymasa, qizini berarmidi", deydi. Ovqatni oxirigacha yedirishga undashda, "œOling, qoldirmang, dunyoning oxiriga yetib yuring, hamma savobi shu oxirgi luqmada-ya", degan jumla ishlatiladi. Choy quyayotganda, so’nggi payola choy uzatilgan kishiga, piyolada choy juda kam bo’lsa-da, "œMarhamat, dunyoning oxiriga yetib yuring", deyiladi. Bu bilan, avvalo choy quyuvchi o’zini, mehmonni choyning kamligi uchun xijolatpazlikdan qutqazadi. Ikkinchidan, dunyoning oxiriga yetib yuring , deganda- Sizning umringiz tugaganda, dunyo ham tugab, qiyomat qoyim bo’lsin, degan niyat emas, xudo bergan umringizni yashang-u, o’bro’-e’tiboringiz, yaxshi nomingiz dunyo turguncha tursin, umringiz boqiy bo’lsin, degan niyat yotadi.
O’zbekning har gapida ishlatiladigan yaxshi niyat, tilaklari bu xalqning odob-axloqi yuksak bo’lgan qadimiy madaniyat egasi ekanligidan dalolat beradi. "œYomonlik hammaning, yosh bolaning ham qo’lidan keladi", deydi xalq.
Qavmimizning tili shirin, gapi qiziq, qalbi saxovat, mehr-muhabbatga to’la, niyatlari pok, yaxshilik va ezgulikka yo’g’rilgan. Siz bilan biz ham bu xislatlardan benasib qolmasligimiz lozim.

                                                          Sovchilik

   Vatan ostanadan, hovli bo'sag'adan, oila sovchilikdan boshlanadi. Sovchi ikki xonadonga qarindoshlik iplarini bog'lashga da'vat etilgan kishidir. Sovchi kamida ikki, yo'qsa uch-to'rt kishidan iborat bo'lib, ikki jinsdagi erkak va ayol sovchilar ham bor. Har ikki to'p alohida, mustaqil harakat qiladi.
Odatda sovchilar kayvoni, el orasida obro'-e'tiborli, tagli-tugli, oqilu fozil kishilardan tanlanadi. Chunki ularning vazifasi og'ir, mas'uliyatli. Sovchining gap-so'zi mantiqli, ishonarli, tosh bosadigan, zalvorli bo'lmog'i lozim.
Sovchilar yigitning oilasi nomidan qiznikiga, bo'lajak kelinnikiga elchilik qilib, uning qo'lini so'rab borishadi. Umr savdosining pishish-pishmasligi, avvalo, kuyov bo'lmishning o'zi, ota-onasi, qarindosh-urug'i, qolaversa, sovchilarning mahoratiyu tajribasiga, quda bo'lmishlar ko'ngil qulfiga kalit sola olishiga ko'p jihatdan bog'liq. Ayni paytda o'z vazifalarining butun mas'uliyatini bo'yniga olgan bunday kishilar, har ikki oilani, ularning farzandlarini yaxshi bilganlar. Bilishmasa so'rab-surishtirishgan. Muayyan tasavvur qilishgach, undan so'ng vazifalariga kirishganlar. Bo'lmasa, birovning guldek farzandi umriga zomin bo'lib, bir tomonni o'tday kuydirib, bir umr o'zgalar domongirligida yashashni katta gunoh deb bilishgan.
Sovchilar "qizi borning nozi bor" degan naqlga amal qilib, vaqt o'tkazib, kelin bo'lmishnikiga uch-to'rt marta boradilar. Odatda sovchilikdan qaytgan mutasaddilarni "bo'rimi yo tulki" deb qarshi olinadi. Agar ular ishni o'rinlatib, xushxabar bilan qaytishsa, sovchilar "bo'ri" deb javob berishadi. Bu gal ish pishmagan bo'lsa, "tulki" deyishadi.
Ayol sovchilar ham qizning "ostonasini cho'ktiradilar". Yigit bilan qiznikiga bo'zchining mokisidek qatnayverib, kovushlarini to'zitadilar. Ayol va erkak sovchilarning maqsadlari ro'yobga chiqqach, o'sha zahotiyoq non sindiriladi. Ya'ni "non sindirish" fotiha bilan sovchilik taomili o'z vazifasini o'tab bo'ladi.
Holva - ko'pincha, go'daklikdan qiz bolaga nisbatan brriladi. Vaqt o'tib unga sovchi kelishi, fotiha o'qilishi, holvayu patir ushatilishi ko'zda tutilib, shunday deyiladi.
Ilgari zamonlarda sovchilar to'ppadan-to'g'ri, dabdurustdan kirib borishni odat qilmaganlar. Ayol sovchilardan biri to tong sahardayoq, hali hamma uyqyda ekanligida qiznikiga borib, uning ostanasi ostini supurib qaytganlar. Ertalab turib bunga ko'zi tushgan ota-onalar nima voqea ekanligini anglashgan, o'zlarini bilmaganlikka solib, zimdan tayyorgarlik ko'ra boshlangan. So'rab kelishi ehtimoli bo'lgan xonadonlarninig ahvol-ruhiyasi bilan ham kishi bilmas tanishib olganlar. Shundan so'ng sovchilarning kelishini kuta boshlashgan. Sovchilarning birinchi elchiliklaridayoq hech kim rozilik berib qo'yavermagan, garchand, ko'ngillarida moyillik bo'lsada, qizlarining, qolaversa, o'zlarining qadr-qimmatlarini, sha'nlarini yuqori ko'tarishga uringanlar.

Hozirgi davrda sovchilarning ishi ancha yengillashgan. Avvalo yoshlarning o'zlari tanishib, ota-onalarini ko'ndirib, ishni pishitib qo'yadilar. Ikkinchidan, sovchilarning tanishuv, sinov, o'rganuv vaziflarini o'znikilar, ota-onalar, amma-xola, opa-yangalar o'z zimmalariga olganlar. Ular kelinning , kelin yaqinlari esa kuyovning aslini, avlodu zuryodini, tag-tugini surishtirib o'rganib chiqadilar. Buning uchun mahalla, qo'ni-qo'shni ahlining fikri-maslahati yo o'qish, yo ish joyidagi bu yoshga berilgan baho katta ahamiyat kasb etadi.
Bulardan tashqari, yoshlar uchun maxsus uyushtirilgan "uchrashuvlar" ham katta o'rin tutadi. Qiz-yigit bunday uchrashuvlarda tanishisharkan, bir-birlarining fe'l-atvori, qiziqishlari, saviyalaridan yuzaki bo'lsa-da xabardor bo'ladilar. Shunga qarab, turmushga chiqish yoki uylanishga rozilik beradilar, yo bermaydilar. Hozirgi kunda yoshlar bir-birlarining ichki dunyosidan tashqaritashqi qiyofalariga ham katta e'tibor beradigan bo'lganlar. Ayniqsa yigitning bo'yi juda muhim ro'l o'ynaydi. Qizlar uchrashuvdan qaytgan dugonalaridan darhol: "Bo'yi qanaqa ekan?" degan savol bilan murojaat qilishadi.
Sovchilik odati to'g'risida yana ko'p gaplar aytish mumkin. Ayniqsa, qadimgi sovchilarxuddi davlat ahamiyatiga ega bo'lgan vazifani bajargan elchiday maxsus sovchilik maktabidan o'tib, shunga mos iboralar, maqol va matallar, so'z o'yinlari, hozirjavoblik, sir va sukut saqlash, shirinzabonlik, shoirona ruhi, olimona mantiq egasi bo'lib, oila madaniyatining etuk arboblari darajasiga ko'tarilgan.
Darvoqe, o'z farzandining taqdiriga beparvo bo'lmagan ota-onalar ham ko'pincha sovchilarning o'zini tutishi, dunyoqarashi, gap-so'zlariga qarab, yigitning qanday odamligini ham ma'lum darajada tasavvur etishgan.Uchragan odamni sovchilikka yuborish yaxshimas : bu yigitning o'z qadrini bilmasligigina emas, qiz qadrini erga urishi hamdir. Oila qurishda eng avvalo yigit-qiz mas'ul bo'lsa, keyin sovchilardir. Shuning uchun ba'zi bir mahalda, birdan fikrlari o'zgarib, o'zlarinini elchilikka yuborgan yigitga, yigit tomonga" bu qizing ularga to'g'ri kelmasligini" tushuntirib, fikrlaridan qaytarmoqchi bo'ladilar. Ularning xarakterlarini bir-biriga chog'ishtirib bo'ladilar. Ularning fikri inobatga olinmasa, mas'uliyatni bo'yinlaridan soqit qilib, ish pishiradilar.
O'ylashimcha, bizning Sharq mamlakatlarida xalqlar yashab, oila qurib, farzandlar tarbiyalab yangi avlodlarni qovushtirib, nikoh to'ylari o'tkazisharkan, qadimiy sovchilk odati ham saqlanib qolishi kerak. Chunki yangi oila sovchilikdan boshlanadi.

                                              Bosh kiyim (do’ppi)

   O’zbekiston xalq amaliy san’atining eng ommaviy va hamma yerda tarqalgan turlaridan biri har doim do’ppi — adrasli qattiq yoki yumshoq qalpoqcha bo’lgan edi. Do’ppi o’zbek milliy kiyimining ajralmas qismi bo’lib, o’zbek xalqining hayoti va an’analariga chuqur kirib borgan. Do’ppi (turkcha tepa so’zidan) nafaqat o’zbeklar, balki boshqa Markaziy Osiyo xalqlarining ham milliy bosh kiyimidir. Do’ppilar turlariga qarab ajratilgan: erkaklar, ayollar, bolalar uchun, qarilar uchun turlari. Keksa ayollar bu bosh kiyimni kiymaydilar. Bolalarning do’ppilari (kulohcha, qalpoqcha, do’ppi, kallapo’sh) matolarining turli-tumanligi va rang-barangligi bilan, popuk va sharchalarining kattaligi, kashtalari, zarlari va tumorlarining ko’pligi bilan farqlanadi. O’zbek do’ppilarining eng ko’p tarqalgan shakllari ozgina konussimon kabi to’rt qirrali do’ppilardir. Do’ppilar bikki yoki undan ortiq mato qatlamlaridan tikilib, ipak yoki odiiy iplar bilan qavilib, mutahkamlanar edi. Tayyor do’ppi ustidan ipak, zar yoki kumush ip bilan kashta tikilar edi. Do’ppi tikish san’atini avvaldan ayollar o’rganar edi. Do’ppilardagi eng ko’p uchraydigan naqshlarga gul naqshlari, hayot va unumdorlik ramzi bo’lgan bodom naqshi kiradi. Do’ppilarningnaqshida saqlovchi vosita deb hisoblangan ilon izi naqshi ham tez-tez tikilar edi. Geometrik shakllardagi naqshlar ham juda ommaviy edi. Turli tumanlarda yaratilgan do’ppilar o’zining shakli, naqshlari va tanlangan ranglari bilan farqlanadi. O’zbekistoning ko’pgina tumanlarida chust do’ppilari eng ko’p uchraydi. Chust do’ppilarining eng tarqalgan turi qora matodagi to’rt dona qalampir shaklidagi oq naqsh bilan tikilgan bo’lib, pasti qator joylashgan gumbazchalar bilan o’ralgan. Do’ppining uchta turi mavjud — dumaloq, to’rt qirrali dumaloq do’ppilar va cho’zinchoq qalpoqcha. Chust do’ppilari naqshining keskinligi bilan (bodom donasi to’la, mo’ylovchasi kalta va keskin burilgan)va pastki chetining balandligi bilan ajralib turadi. Farg’ona vodiysi do’ppilarining boshqa turlari — «Sandali», «Akka ikki so’m», «Chimboy», «Surkachekma» va boshqalar naqshlarining soddaligi bilan ajralib turadi. Samarqand do’ppilari «piltado’zlik» uslubiyotida bajarilgan. Do’ppilarning boshqa turlari ham bor urgutcha «qalpoq», Buxoroning zar tikilgan do’ppilari, shahrisabzcha «gilam do’ppi», Kitol va Shahrisabz do’ppilari «sanama» va «chizma», «taq’ya», «tayxa», «chumakli», «kush» — Xorazmning erkaklar va ayollar do’ppilari. Do’ppilarda eng ko’p tarqalgan naqshlar qalampirnusxa do’ppi (poklik va barcha foniy narsalardan voz kechish ramzi), xoch, patlar, bulbul, qush naqshlari (oliy donolik ramzi), atirgul shoxi (tinchlik va go’zallik ramzi), muqaddas arab yozuvlari va boshqalar uchrar edi.