БУХОА О — Бухоро вилосшилатк шаҳар. Вилостнинг маъмурий, иқтисодий ва маданий маркази. Ўзбекистоннинг жан.ғарбида, Зарафшон дарёси қуйи оқимида. Тошкентдан 616 км. Иқлими континентал, йиллик сртача тра 15, Г, июлники 29,5°, снв.ники 0°. Майд. 0,02 минг км2. Б. 2 та шаҳар тумани (Файзулла Хсжаев ва Тсқимачилик)га бслинган. Аҳолиси 264 минг киши (2001).
Б.— Шарқнинг машҳур қад. шаҳарларидан бири. Археологик маълумотларга ксра, Б.га мил. ав. 1-минг йиллик срталарида асос солинган, Унинг номи илк срта аср Хитой манбаларида турлича (Ан, Анси, Анго, Бухо, Буку, Бухс, Бухаср, Бухуаср, Бухала, Бухуала, Фухо, Лухуала ва б.) аталган. Бу атамалардан аввалги учтаси Б.нинг хитойча номлари бслиб, қолгани «Бухоро» ссзининг хитой тилидаги талаффузидир. Ўрта аср араб манбаларида сса Б. Аумижкат, Аавмичкат, Бумичкат (Янги қсрғон), АлМадина ассуфрийс (Мис шаҳар), Мадинат аттужжор (Савдогарлар шаҳри), Фохира (Фахрли шаҳар) каби номлар б-н тилга олинган. Б. атамаси санскритча «вихора» ссзининг туркмсғулча шакли — «бухор» («ибодатхона») дан келиб чиққан деб тахмин қилинган. Кейинги тадқиқотларда бу атама суғдийча «буғ» ёки «баг» («тангри») ҳамда «оро» («жамол») ссзларидан иборат бслиб, «тангри жамоли» деган маънони англатади, деган фикр илгари сурилмоқда. Дарҳақиқат, Зарафшон дарёсининг қуйи оқимида жойлашган Б. ва унинг атрофидаги ерлар қадимда ниҳостда хушманзара — ҳайвонот ва ссимлик дунёси бетакрор, ксл ва оқар сувларга бой бслиб, тарихчи Ааршахийнинг «Бухоро тарихи» асаридаги маълумотлар буни тасдиклайди.
Б.нинг исломга қадар бслган сиёсий тарихи хусусидаги маълумотлар мил. 7— 8-а.лар б-н чегараланади. Б. 6—8-а.лар бошида Бухорхудогплар ҳокимлиги пойтахти сди. 709 й. уни Араб халифалиги фатҳ стган, 9—10-а.ларда сса усомонийларпойтахти бслган. 999 й. Аª.ниқорахонийлар, 1220 й. мсғуллар босиб олган. 1370 й.дан Б. Амир Темурва Темурийлар давлати, 16-а. бошидан шайбонийлар (1533 й. бу давлат пойтахти Самарқанддан Б.га ксчирилиши туфайли Бухоро хонлиги деб атала бошлаган) ва 1533 й.дан 1920 й.гача Бухоро хонлиги (амирлиги) маркази бслган, сснг Б. Бухоро босқини натижасида шсролар томонидан босиб олинган. 1920 й. 8 сент.дан Б. Бухоро Халқ Совет А еспубликаси (БХСА ) нинг пойтахти бслган. Б. 1925 й.дан
ЎзССА ва 1991 й. 1 сент.дан мустақил Ўзбекистон А еспубликаси таркибида. Б.ни археологик жиҳатдан фаол срганиш ишлари 70—80-й.ларга тсғри келади. Ўзбекистон ФА Археологис ин-тининг махсус археологик отрсди (А. А . Муҳаммаджонов, И. Аҳроров, Ж. Мирзааҳмедов, Ш. Одилов) ва Ўзбекистон Маданист вазирлигининг Меъморий ёдгорликларни таъмирлаш ва асраш ин-ти отрсди (Е. Г. Аекрасова бошчилигида) томонидан олиб борилган тадқиқотлар натижасида ҳоз. Б. вилости ҳудудида мил. ав. 4—3-минг йилликлардаёқ овчилик ва балиқчилик б-н шуғулланган, тошдан турли қурол ва буюмлар ссаш маҳоратлари юксак даражага етган неолит даврига мансуб қабилалар сшагани аниқпанди. Мил. ав. 2-минг йилликнинг 2-срмида Зарафшон дарёси сзанига сқин ерларга, айниқса унинг қад. тармоқлари (Вобкентдарё, Моҳондарё, Гужайли ва б.) ҳавзаларига чорвадордеҳқон қабилалар келиб жойлашиб, улар ботқоқ ерларда деҳқончилик қилиш б-н бирга сйловларда чорвачилик б-н ҳам машғул бслганлар. Археологлар Қораксл туманидаги Замонбобо деган жойдан мазкур қабилалар манзилгоҳларидан бирининг қолдиқларини топиб сргандилар. Шу боис бу маданист фанда Замонбобо маданисти деб аталди. Мил. ав. 1-минг йилликда Б. воҳасида астасекин сунъий суғориш тармоқлари ва мустаҳкамланган қишлоқлар вужудга кела бошлайди. Зарафшон дарёсининг кад. тармоғи — Шохруд бсйларидаги дастлабки қишлоқларнинг, жумладан ҳоз. Б. срнида бслган қишлоқнинг барпо бслиши айнан ана шу даврга тсғри келади. 70-й.ларда Б.нинг сски шаҳар қисмида олиб борилган археологик казишмалар натижасида Б.ни археологик жиҳатдан срганиш тарихида биринчи марта материк қатламга қадар етиб боришга ва маданий қатламланиш чуқурлиги 20 м дан ортиқ сканлигини аниқлашга муваффақ бслинди. Мир Араб мадрасаси сқинидаги археологик қазишма чоғида материк қатлам устида тсқ жигарранг торф қатлами (40— 70 см) борлиги, унинг ичида сса ёввойи ва хонаки ҳайвонлар сусклари қолдиклари ҳамда сопол идиш ва буюмлар парчалари ксп сканлиги маълум бслди. Торф қатлами Мадраса томон тобора қалинлашиб бориб, бино остига келганда қалинлиги 7,5 м га етган. Бу сса қадимда Б. ҳудудидан Зарафшон дарёси тармоқларидан бири — илк срта аср манбаларида қайд стилган «А уди зар» («Олтин ирмоқ») нинг стганлигини исботлайди. Археологик тадқиқотлар кейинчалик қуриб қолган мазкур тармоқнинг ҳар икки қирғоғи бсйлаб бир қанча мустаҳкамланган қишлоқларнинг вужудга келгани ва улар Б.нинг снг қад. шаҳар сзагини ташкил қилганини тасдиқлади. Шаҳар сзаги 3 қисм — «Олтин ирмоқшинг снг қирғоғида жойлашган арк, съни қалъа ҳамда унинг снг ва ссл қирғоқларидаги қишлоқлардан иборат бслган. Бу ердан топилган ксплаб ашёвий далиллар, хусусан сопол идиш ва буюмлар Б. тарихининг турли даврлари (мил. ав. 1-минг йилликнинг 3чорагидан 20-а. бошларига қадар) га оид бслиб, улардан 2 таси мил. ав. 5-а.га тааллукди сканлиги аниқланди. Бундан ташқари, Б. аркида олиб борилган археологик қазишмалар вақтида сна ксплаб снги ва нодир ашёвий далиллар топилдики, улар шаҳарнинг қад. тарихини срганишда муҳим аҳамистга сгадир. Бу ерда 13— 15,5 м, шунингдек 16,5—18,5 м чуқурликдан 2 та пахса девор қолдиғи топилди. Улар Б.нинг қад. мудофаа девори харобалари бслиб, бири (мил. 4—5-а.лар) нинг бал. 2,5—3 м, иккинчиси (мил.ав. 4—3-а.лар) ники 2—2,5 м.
Шунингдек, шаҳарнинг ёшини аниқлаш мақсадида бутун Б. воҳаси бсйлаб, чунончи йирик археологик ёдгорликлар — Лойкенд, Қсрғони Вардонзе, А омитан, Варахша, Хожа Бсстон, Қсзимонтепа, Оқсочтепа ва б. шаҳар харобаларида кенг археологик қазишмалар олиб борилди. Конимех туманида мил. ав. 6—5-а.ларга дойр ёдгорликлар (Чордара шаҳар харобаси, Қумрабод — I, Қумрабод — II, Арабон — I, Арабон — II номли мустаҳкамланган қишлоқлар, мил. ав. 6-а.га оид Шодибек ва Қалқонота қсрғонлари) топиб срганилди (1975—77). Улардан юқори даражада ривожланган ҳунармандчилик ва меъморликка доир ксплаб ашёвий далиллар топилди. Ўша даврга тааллуқли қишлоқлар қолдиқлари Жондор туманидаги Хожахотин, Лайлакхср, Боштепа, Оқтепа ва б. жойлардан ҳам топилди.
Археологик тадқиқотлар жараёнида Б. хусусидаги ёзма манбаларда келтирилган маълумотлар б-н археологик топилмалар қиёсланиб, қуйидагича хулосага келинди. Зарафшон дарёсининг қуйи оқимидаги дастлабки манзилгоҳлар жёз даври (мил. ав. 2-минг йилликнинг 2-срми) даёқ вужудга келиб, улар синчли срим ертслалардан иборат бслган (қуриб қолган Моҳондарё тармоғи минтақасида олиб борилган тадқиқотлар буни тасдиқлайди); мил. ав. 6—5-а.ларда Зарафшон дарёсининг йирик тармогилари дельталари жойлашган ерларда мустаҳкамланмаган манзилгохлар пайдо бслган. Мил. ав. 4-а.да сса Б. арки қурилажак ҳудуд баланд мудофаа девори ва кенг хандақ б-н сраб олиниб, унинг стагида учта мустаҳкамланган манзилгоҳ жойлашган (бу хил манзилгоҳлар мил. ав. 1-минг йиллик бошидан Ўрта Осиёнинг деҳқончилик қилинадиган вилостларига хосдир). Мазкур манзилгоҳлардан бири Фиробдиз, иккинчиси Аавмичкат, учинчиси Б. деб аталган. Кейинчалик бу уч манзилгоҳ сзаро бирлашиб ва тсхтовсиз тараққий стиб бориб, каттагина шаҳарга — Б. воҳасининг савдоҳунармандчилик ва маъмурий марказига айланган.
Б.нинг Букж ипак йсли чорраҳасида жойлашганлиги илк даврлардан бошлаб ҳунармандчилик тармоқлари (кулолчилик, темирчилик, мисгарлик, зардсзлик, заргарлик, шишасозлик, кандакорлик, бадиий каштачилик ва ҳ.к.) ва савдо-сотиқ ишларининг ривожланишига туртки бслди.
А оссис истилоси даврида бир неча майда қайта ишлаш корхоналари вужудга келди. 20-а. бошида Б.да 12 та маҳалла, 360 дан ортиқ гузар, 250 дан зиёд Мадраса, 390 та масжид, қарийб 150 та карвонсарой, 350 та ҳовуз бслган. Б. мадрасаларида 10 мингдан ортиқ талаба сқиган. Б.да 1920-й.лардан бошлаб саноат корхоналарининг сони ва салмоги ортиб борди. Вилост ҳудудида газ ва нефть конларининг топилиши шаҳарда снги саноат тармокларини ривожлантиришга асос бслди. Уйсозлик, маданиймаиший хизмат тармоқларини барпо стиш жадаллашди. Ободонлаштириш ва кскаламзорлаштириш ишлари тубдан схшиланди. Халқаро вамаҳаллий туризм йслга қсйилди. Ҳоз. кунда Б.да 30 дан ортиқ йирик саноат корхонаси мавжуд. Вилост саноат корхоналари слпи маҳсулотининг срмидан кспроғи Б.да ишлаб чиқарилади. Корхоналарда асосан маҳаллий хом ашё қайта ишланади. Айрим корхоналар газ ва нефть саноати ҳамда қ.х.га хизмат қилишга ихтисослашган. Бухоро тсқимачилик к-ти («Бухоротекс»), қораксл з-ди, зардсзлик, пиллакашлик фкалари, пахта, ёғскстракяис, вино, ғишт, ремонтмеханика з-длари, ун, гсшт, уйсозлик к-тлари, пойабзал, тикувчилик фкалари ҳамда ҳунармандчилик тармоқлари ишлаб турибди. Шаҳарда 10 дан ортиқ хорижий мамлакатлар б-н ҳамкорликда қурилган қсшма корхоналар фаолист ксрсатади: «БухТель» (Исроил) майонез, «ОмегаСитора» (Греяис) мсйна буюмлари, «ГуфикАвияенна» (Хиндистон) дори-дармон, «Мармар» (АҚШ) қурилиш материаллари ишлаб чиқаради. 1996 й.да Б.да Корес А еспубликасида ишлаб чиқарилган телефон ст-слари срнатилди. Б.да Ўзбекистон пахтачилик и.т. ин-тининг филиали, боғдорчилик, ниҳолчилик тажриба хужалиги ва «Соҳибкор» хужалиги жойлашган.
Б.да 20 дан ортиқ йсналишда автомобиль транспорти катнайди. 1986 й.дан троллейбус қатнови йслга қсйидди. Халкаро асропорт Б.ни Тошкент орқали республика вилостлари ва 20 дан ортиқ хорижий давлатлар б-н сзаро алоқалар срнатишда хизмат қилади. Б.да 100 дан ортиқ йирик тарихий меъморий ёдгорликлар: Бухоро арки, Сомонийлар мақбараси, Чашмаи Айюб мақбараси, Матки Аттори масжиди, Аамозгоҳ масжиди, Лойи калон ансамбли, Қалъадевор қолдиқлари, Минораи калон, Масжиди калон, Мир Араб мадрасася, Тим ва тоқилар, Лабиҳовуз ансамбли, Улутбек мадрасаси, Чор минор, Болоҳовуз масжиди, Ситораи Моҳи Хоса ансамбли ва б. сақланган. Булар шахарнинг снги кисмидаги замонавий ксп қаватли бинолар (ҳокимист уйи, «Бухоро», «Зарафшон», «Варахша», «Гулистон» меҳмонхоналари) б-н уйғунлашиб кетган.
Б. йирик илммаънавист, маърифат марказларидан. 1996 й. мартдан Ўзбекистон ФА Самарқанд бслимининг Бухоро минтақавий маркази фаолист ксрсатмоқда. 1997 й.да 3 олий сқув юрти (давлат унти, озиқ-овқат ва енгил саноат технологисси инти, тиббиёт инти), 5 коллеж, 3 академик лияей, тарих фанига ихтисослашган мактаб, 47 умумий таълим мактаби, 89 мактабгача тарбис муассасалари, 28 оммавий кутубхона, Бухоро давлат меъморийбадиий музей ксрикхонаси, 2 театр мавжуд. «Бухоро ҳафтаномаси» газ. чиқади (адади 2000).
Бухоро заминида машҳур, донишманд алломалар восга етган, сқиб ижод стган. Абу Ҳафси Кабир Бухорий (767— 832), Имом алБухорий, Ибн Сино, Ааршахий, Дақиқий, А удакий, Балъамий, Абдухолик Ғиждувоний, Баҳоуддин Аақшбанд, Сайфиддин Бохарзий, Аосир Бухорий, Шамсиддин Бухорий, Убайдуллоҳ Бухорий, Мушфиқий, Ҳофиз Таниш Бухорий, Турди Фароғий, Аҳмад Дониш, Фитрат, Садриддин Айний, Файзулла Хсжаев, Иброҳим Мсминов, Жалол Икромий шулар жумласидандир. 1997 й.нинг окт.да Б.нинг 2500 йиллиги Ўзбекистонда кенг нишонланди. 50 дан ортиқ тарихиймеъморий обидалар таъмирланди, снги истироҳат боғлари, хиёбонлар барпо қилинди.
Манбалар ва ад.: Ааршахий, Бухоро тарихи, Т., 1966; Историс атТабари, Т., 1987;Ҳофиз Таниш Бухори й, Абдулланома [1 —2ж.лар], Т., 1999—2000; Ҳасанхожа Аисорий, Музаккири аҳбоб, Т., 1993; Мир Мухаммад Амин Бухарий, Убайдулланаме, Т., 1957; Абдурахмони Тали, Историс Абулфейзхана, Т., 1959; Фазлеллах ибн А уз бихан Исфахани, Мехманнамейи Бухаpa, M., 1976; Ахмад Даниш, Историс Мангитской династии,
Бухоро шаҳри. «Узбектуризм» миллий компаниссининг «Бухоро» меҳмонхонаси.
Душанбе, 1967; Мирза Абдал Азии Сами, Тарихи салатини мангитиййа, М., 1962; Инсонистнинг илмий ва маданий мероси — учинчи минг йилликка (1997 й. 18— 20 окт., БухороХива), Т., 1997.
Абдулаҳад Муҳаммаджонов, Исроил Аазаров.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
