Faridaxonim taklif etklgan choyni ham ichmasdan turib ketgach, Maxmudbekni chuqur o‘y bosdi. Eshitgan so‘zlari bag‘ini ezib yubordi. Ayol kishidan bunday haq so‘zlarni eshitish osonmi? Agar kichikligidan kattalarga xurmat ruhida tarbiyalangan bo‘lmasa edi, balki ko‘rsroq javob tsaytarib yuborardi. Ammo aytadigan so‘zlari nafsining himoyasidan boshqa narsa bo‘lmasdi. O’zini bu ayoldan himoya qilishdan, unga o‘zini haq deb qo‘rsatishdan nima foyda bor? Modomiki, ertaga aldab bo‘lmaydigan, har narsaning xaqiqatini ayon qiladigan, zolimdan mazlumning haqqini Olib beradiganning huzuriga borilganda mahallaning momosiga qiladigan dag‘dag‘asi Mahmudbekni qutqaradimi? Aslida aytilgan so‘zlar naqadar achchiq bo‘lmasin haq, emasmi?! To‘g‘ri aytmadimi momo? Uylanishidan murodi Yilmazninguzur-halovatini ta’min etishmasmidi? Qani u halovat, qani u xuzur?!
Oqshom Sodiyaxonimga qarshi ilk bor achchiq gapirishining siri shunda edn. Tabiiyki, Mahmudbek Faridaxonimning do‘konda aytgan achchiq gaplaridan so‘z ochmadi.
Sodiyaxonimga qarshi jangta chiqan Mahmudbek bundan keyin muvaffaqiyat qozonadimi? Yoki Sodiyaxonim Yilmazga qarshi hiylalarini boshqa yo‘lga, boshqa usulga almashtiradimi? Ta’qib etadimi? Javoblar taxmindan iborat. Vaqt ko‘rsatadi. Bunday savollarga munosib javobni dono hakam vaqt bergusidir.

IX

Bironta mahallada mish-mish to‘xtadi deyish — bugun quyosh chiqmadi deyish bilan barobar. Buni ikki xotin uchrashganda beixtiyor qulog‘ingizga kirgan so‘zlardan ham bilishingiz mumkin. Buday suhbatlarda yaxshi-yomon do‘stlari ortidan faqat ezgu maqsadlar, odob va axloqdan so‘z ochgan fazilatli ayollar unchalik ko‘p emas.
Fotimaxonim qanchalik yaxshi bo‘lmasin, u xakda xilma-xil so‘zlarni qalashtirib tashlaydiganlar oz emas. Odilbek uylanarkan, u xaqda xech narsani bilmasalarda: «Oh, bechora go‘daklar, o‘gay ona qahrini ko‘radigan bo‘lishdi», — deya bolalar chekadigan azoblardan fol ochadilar — bahs etadilar. Vaqt ularni haqsizlar safiga qo‘shdi. Fotimaxonim kelishi bilan qaqshab qolishi kutilgan go‘daklarning chiroyi ochilib, yomonlikka duch kelishlari o‘ylangan bolalar gulday pokiza holatga kirdilar. Bu safar Fotimaxonimning onalarcha xarakatlarini o‘zining bolasi yo‘qligiga bog‘ladilar. «O’zining bolasi bo‘lmagandan keyin xammaxam shunday qiladida», —dedilar. «O’zining bolasi tug‘ilsin ko‘ramiz, bularning bir pullik qimmati qolarmikin», —deydiganlar ham topildi. Ajabo, bu gaplarni gapirganlarning o‘zlari ikki yetimga qarashi kerak bo‘lib qolsa, nima qilarkinlar?! O’z bolalariday qarash u yoqda tursin, Yilmaz yoki Ismoilga qaralgandan sal yaxshiroq tarbiyalay olishadimi? Haqiqat shuki, har kun yuzlab bolalar yetim qoladi. Ammo bulardan faqat bitta-ikkitasigagina Fotimaxonim nasib etadi. Haligi g‘iybatchilarning har biri Saniha, Sodiya bo‘la oladi, ammo Fotimaxonim bo‘la olishi gumon.

Vaqt yana ularning yanglishganini ko‘rsatdi. Samiha tug‘ilgandan keyin ham Husayin va Odilaning ahvollari o‘zgarmadi. Hatto Odilaninguch oylik Samihaga no‘xat yedirmoqchi bo‘lgani va tomog‘iga tiqilgani to‘g‘risidagi hodisani, hech kim, loaqal Odilbek ham eshitmadi. Fotimaxonim matonat ko‘rsatdi, sabr qildi. Birovlar eshitishining hech qanaqa foydasi yo‘q edi. Qo‘lida o‘z bolasi bo‘lishiga qaramasdan Fotimaxonim Husayinni ikknnchi sinfga ham avvalgiday pokiza holda jo‘natardi.
U fazilat yo‘lida yuksalardi, bunga ters o‘laroq razolat yo‘lida tashlanayotgan qadamlar ham yo‘q emas edi.
Samoxatxonim qatnashgan bir suhbatda, o‘zi yo‘q qo‘shnilar g‘iybat qilinib, navbat Fotimaxonimga yetdi. Fotimaxonimning ishlari boshdan-oyoq riyokorlik emish. O’zini ko‘rsatish uchungina bolalarga yaxshi qararmish. Bunday ichi sirti bilan, tili dili bilan, so‘zi ishi bilan bir bo‘lmagan kimsalar aslida juda xavfli ekanlar. Zotan, ikkiyuzlamachi bo‘lish, yaxshilik qilyapti deyishlari uchungina yaxshilik qilish axloqsizlik bo‘lmay nima?
Qanchadan-qancha shunga o‘xshash axloq qoidalari sanaldi. Natijada Fotimaxonim haqida tamomila teskari hulosalar chiqarildi. Ular orasida vijdoniga quloq soladigan yolgiz Samoxatxonim edi, u eshitgan so‘zlariga e’tiroz bildirdi:

— Singlim, inson o‘zini ko‘rsatish uchun yegimlarga bunchalik mehribonlik qilishi qiyin. Bolalarning ahvolini ko‘rmayapsizmi? Har qun toza kiyintirib chiqaradi. Necha bor o‘zim ko‘rdim: bolalar yiqilib,hammayog‘ini loy qilib uyiga ketishadi va besh daqiqa o‘tib, yana top-toza chiqib kelishadi. Mayli, bizga hammaamallari sezilmasin ham deylik, lekin qo‘shnilar bu xonimning bolalarga baqirib-chaqirganini, qarg‘aganini eshitishlari kerakku? Yoki tarsaki tushurganini ko‘rmaydilarmi va ularning yig‘laganlarini eshitmaydilarmi? Na sen, na men uning qilganini qila olamiz. Yuz-qo‘limizni bulg‘amaymiz. Bizga o‘tirib olib g‘iybat qilish qulayroq. Hech bo‘lmasa unga til tegizmaylik.
— U bularning barini o‘zini ko‘rsatish, namoyishkorlik uchun qiladi-ku!
— Qayokdan bilasan? Tashqaridagilarga o‘zini ko‘rsatishi mumkin, ammo uyda kechgacha hech kim bo‘lmaydiku, kimga namoyishkorlik qiladi? Atrofidagi to‘rt devorgami? Mayli, Fotimaxonim o‘zini ko‘rsatish uchun yaxshilik qilayotgan bo‘lib chiqaqolsin. Ammo bundan bolalar huzur-halovat topyaptilar, o‘gay ona nimaligini bilmayaptilarku, shuning o‘zi yetmaydimi?! Koshki, barcha o‘gay onalar ham u kabi ko‘rgazmaga bo‘lsada, yaxshilik qilsalar!

Samohatxonim to‘g‘ri gapirdi. Ammo to‘g‘ri gapni tan olish osonmi? Tug‘ri so‘zga moyillik bildiruvchi topiladimi? Ularga har qancha asossiz bo‘lmasin, o‘rtada g‘iybat qilishga yaragulik mavzu bo‘lsa bas. Qilingan yoki qilinmagan gunohlari uchun kimlarningdir po‘staklarini koqishlari kerak. Saqichday chaynab g‘iybat qilishlari kerak.
Fotimaxonimning bir qusuri bor edi. Uning bu ayollar orasiga ko‘shilganini, umuman gap-gashtaklarga chiqqanini hech kim ko‘rmagan, shunchaki kelib-ketib yuraversa bo‘lardi, aslida. Mahalladagi ayollarning ko‘pchiligi uning yuzini durustroq ko‘rganlari ham yo‘q edi. Bu uning kibriga ishora emish. Inson o‘zini bunchalar katta tutmasligi kerak ekan. Alloh bunday insonni dovdiratib qo‘yarmish. O’zini shunday katta tutganidan keyin ikki bolalidan boshqa kim tan olardi?! Keyin Xayriyalarnikiga onasi huzuriga borgani nimasi? Qizingning o‘rnini men egalladim, deganimi?! Shuxam odamiylikmi?!
Samohatxonim yana gapga aralashdi.
— Orangazga kelib nimaga erishadi. Birovga loy chaplash, birovni yomonlashni o‘rganadimi? Xayriyaning onasi huzuriga yemon niyatda bordimi? Borishidan xafa bo‘lsa, Fotimaxonim buning chorasini topib, ko‘nglini olsa kerak menimcha, Xayriyaning onasi nevaralarining ahvolini bilib xursand bo‘ladi. Agar xafa bo‘lsa edi, Fotimaxonimnin gziyoratiga kelarmidi?! Ko‘ryapsizki, ora-sira o‘z xohishi bilan kelib-ketib turibdi. Bunisiga nima deysiz?!

Ayollardan biri qattiq suqildi.
— Qo‘ying, qizim,, Samohat bugun Fotimaga oqlovchi bo‘lgan. Boshqa gaplardan gapiring.
— Nega oqlovchi bo‘lay? Haqni haq deyish oqlovchilikmi?
— Oqlovchilik.Yaxshi gaplashayapmiz, suhbatni buzib nima qilamiz? Ma’nosiyam, foydasiyam yo‘q.
— Yaxshi gaplashish, Fotimaxonimga ayb taqmoqmi? U holda marhamat, xohlaganingizni gapirib, suhbatlashing.
Samohatxonim shunday deb,o‘rnidan turdi. Qistashlariga qaramasdan o‘tirmadi va chiqib ketdi.
Samohatxonim Husayinni yetim degan xotinni qaytarganini eshitganlar bor edi. Uning bu vaziyatda o‘zini tutishini ko‘z oldiga keltirganlar ozmi-ko‘pmi har holda vijdoni borligiga qanoat hosil qilgan bo‘lishlari kerak. Ayollar orasida bu xildagi, ya’ni haqsizlik qarshisida jim turmaydigan, haqiqatni mudofaa etadigan xonimlarning topilishi e’tirof etilish zarur bo‘lgan haqiqatlardandir.

Bu voqeadan uch kun o‘tgach, Fotimaxonimning eshigi taqilladi. Bu Samohatxonim edi. Bir pas u yoq buyoqdan suhbatlashdilar,hol-ahvol so‘rashdilar. Samohatxonim so‘zni o‘zi boshladi. Uni xurmat qilishini aytdi. So‘ng gap aylanib, uch kun ilgarigi voqeaga keldi. Aytib berdi. Fotimaxonim ochiq yuz bilan, vazmin holda tingladi:
— Shunday gaplar bo‘lib turadi, opa. Odamlarning tili tiyilmaydi. El og‘ziga elak tutib bo‘lmaydi. Urinmang. Alloh barchamizni avf etsin! Bolalarga qarayapman, kamchiliklarim ko‘p. Agar bilmasdan ularni xafa qilib qo‘ysam, Alloh shu bolalarning xurmati meni kechirsin, — deb gapga yakun yasadi.
Fotimaxonim bexuda og‘iz og‘ritadiganlardan emas edi. O’zi hakdagi g‘iybatni berilib tinglashni xush ko‘rmasdi. Shuning uchun bu gapni so‘ngiga qadar sabr bilan tingladi. Tinglarkan, «ular bilib, o‘zim xabarsiz qolgan qusurim bormikin», deya gapning oxirini kutdi. Bandai ojizmiz —o‘zimiz ilg‘amagan kusurimiz bo‘lishi mumkin. Buni birovning ogoxlantirishidan bilib qolamiz. O’zimiz uzrli, hatto haq deb biladiganimiz hodisada mutlaqo nohaq ekanimiz, boshqaning fikri sabab yuzaga chiqishi mumkin. Shuning uchun Fotimaxonim boshdan-oyoq haqiqatga aloqasi bo‘lmagan so‘zlarni tinglash zaxmatiga beriladi.

Bolalarga munosabatining soxtalik va o‘zgalarga yaxshi ko‘rinish bilan hech bir aloqasi yo‘q. Payg‘ambarimiz otasini ko‘rmaganligidan, olti yoshda onadan ham yetim qolib,shu olti yilning ham ancha qismini sut onasi ko‘lida o‘tkazgandan xabardor edi. U zot hurmati uchun yetimga onalik qilish shafoatga sazovor etishini, hatto jannatda Payg‘ambarga juda yaqin, qo‘shni bo‘lishiga olib kelishini bilardi, shunday umid bilan bolalarni bag‘riga olgandi.
Kibr qilmoq uning axloqidan emas edi. Qo‘lidagi ikki yetim hurmati uchun Allohdan istig‘for tilagan, bolalarni najotga sababchi deb bilgan ayolda kibr ne qilsin? Mahalladagi g‘iybatchilarga aralashmaslikni esa — zararga aralashmaslik deb bilardi.
Shu kun Samohatxonim Husayinlarnikida ikki soatcha o‘tirdi. Fotimaxonimning bolalarga, bolalarning Fotimaxonimga bo‘lgan mehr-muxabbatini, samimny muomalalarini ko‘rdi, mushohada etdi. Bu ziyoratidan mamnun bo‘ldi. Bundan keyin ko‘rishib turishga kelishishdi. Mish-mish o‘rniga yaxshi so‘zlashish, bir-biriga haq yo‘lda yordamlashish, foydali ishlarga mashg‘ul bo‘lish kerakligini so‘zlashdilar. Bir-birining qusurini samimiy gapirmoqchi, yanada yaxshi bo‘lishlari uchun o‘zaro yordam bermoqchi edilar. Bu o‘ziga xos axloqiy qarindoshlik edi. Axloqiy yo‘ldosh bo‘lmoqchi edilar.
Samohatxonim jo‘nayotib ichida o‘zgacha bir tuyg‘u his etdi. Boshqa ayollar bilan xayrlashayotganida his etganlariga mutlaqo o‘xshamaydigan tuyg‘u edi bu. Bu tuyg‘u ichida mavjudligini endi-endi his eta boshlagan bo‘shliqni to‘ldirish umidini bergandi.

* * *

Husayin bir kun maktabdan qaytib papkasini uloqtirganday tashladi-da, ko‘chaga jo‘nadi. Fotimaxonim ortidan chaqirdi:
—Husayin namozingni o‘qidingmi?
— Yo‘q, ona, kelib o‘qiyman.
— Bo‘lmaydi, hozir o‘qiysan. Husayin qocha boshladi.
— Qochsang, tutib olib kaltaklayman, Husayin, — deyishiga qaramasdan eshikdan chiqib, juftakni rostlab qoldi.
Husayin ikki oy avval namoz o‘qishni boshlagandi. Fotimaxonim kechalari yotarkan ularga namoz suralarini o‘qitardi. Ora-sira yoniga o‘tqizib, namoz o‘qishni o‘rgatardi. Bir kun Fotimaxonim Husayin uchun ham bir joynamoz to‘shadi. Husayin onasi barobar yotib-tura boshladi. Keyinroq har kim o‘z-o‘zicha o‘qib ketdi.
Bugun maktabdan qaytayotib, do‘stlari bilan o‘ynamoqqa kelishgan edilar. So‘zining ustidan chiqish uchun onasiga quloq solmay qochib qoldi.
Oradan o‘n daqiqacha o‘tib, eshik taqilladi. Fotimaxonim eshikni ochdi-yu, xushi boshidan uchdi. Rangi bo‘zday oqardi  ikki o‘rtog‘i Husayinning ko‘ltig‘idan suyab turardi. Boshidan oqqan qon yuz-ko‘zini qizil rangga bo‘yagan. Do‘stlari nima deganini hatto eshitmadi. Yarasini artdi, tozaladi, malham surdi va bog‘lab, Husayinni yotqizdi. Ko‘p qon ketganidan va qo‘rquvdan Husayinning yuzi sarg‘ayib qolgandi. Yoniga o‘tirib sochlarini mexr bilan silab tuzatayotgan Fotimaxonimga qaradi.

— Sizga quloq solmaganimdan bo‘lmadimi bu, ona?! Kechirasizmi?
— Kechirdim, o‘g‘lim. Lekin boshqa bunday qilma. Kechasi Husayin isitmaladi. Ba’zan ko‘zi ochiq alahsiraydi. Fotimaxonim tunni uning yonida o‘tkazdi. Bir narsa kerak bo‘lsa, so‘rashini tayinladi. Ko‘zi ilingan ekan, Husayin g‘udrandi:
— Ona, suv...
Fotimaxonim uyg‘ondi, turib suv keltirdi. Husayin uxlab qolgandi.
— Husayin, Husayin... Suv so‘rovding, o‘g‘lim. Husayin suv ichgin. Fotimaxonim to‘shagiga keldi. Uxlamoqchi bo‘ldi .
— Ona!
Turdi. Tungi chiroq nurida Husayinni aniq ko‘rib turardi. Uyg‘oq emasdi. Demak, alaxsiramokda. Yana o‘rniga yotdi.
U kechani qanday o‘tkazdi, qancha uxladi, qancha uxlamadi bilmaydi. Tongda ko‘zlaridagi mudroq, boshidagi og‘irlikdan hech uxlamaganday holda ekanini his etdi. Yotib-turaverish holdan toydirgandi.