Ismoil yana bir dona oldi. U nimanidir aytmoqchi edi. Boshini sal egdi:
— Opa, sizga bir gap aytaymi?
— Ayt, Ismoil.
— Kechqurun otam meni mozorga olib bordi. Menga onamning qabrini ko‘rsatdi. «Qara, o‘g‘lim, bu yerda onang yotibdi. O’qi!» — dedi.
— O’qidingmi?!
— «Fotiha» o‘qidim, opa, «Alham»ni. Ammo, rosa yig‘ladim.
U Fotimaga bu gaplarni ayta turib ko‘zlariga kelgan yosh tomchilarini to‘xtatolmadi. Ketmoqchi bo‘lib, o‘rnidan turdi. Fotima darhol qo‘llaridan tutdi.
— Qayoqqa borasan, Ismoil? Mening bilan shunchagina o‘tirasanmi? Odam opasining yonidan ham shunchatez ketadimi?
Ismoil Fotima opasining ko‘nglini ko‘tarish uchun yana qaytib o‘tirdi. Sal fursat o‘tgach:
— Endi ketay, opa, — deb qo‘zg‘aldi.
— Mayli, bor. Ammo yana kel, kutaman.
Ismoil chiqdi. So‘ng qayoqqa ketganini hech kim bilmaydi. U ancha vaqt mahallada ko‘rinmadi.
Agar go‘rkov o‘sha kuni joyida bo‘lganida, oltietti yoshlardagi bir bolaning eshikdan kirib, shoshapisha qabriston oralab ketganini ko‘rgan bo‘lardi. Bu bola o‘sha tunda ziyorat qilgani kelib, onasining qabrini bilib olgan Ismoil edi. Undan boshqa bola bunga qodir emasdi. U dunyoda shu bir uyum tuprokdagidekaftni hech yerdan, hatto otasidan ham topolmagani va shuning uchunmikan otasi bilan o‘zi o‘rtasida begonalik paydo bo‘lganidan bu yergaeldi.Chopib keldi. Har kim ko‘ngilxushlik uchun shoshgan bayram ayyomida to‘yibto‘yib yig‘lamoq, yillar ko‘ngliga cho‘ktirgan dardlarining bir qismini yengillatmok, uchun kelgandi Ismoil...

Bayram o‘n besh kechakunduz bo‘ldi. O’gay onaning Ismonl to‘g‘risida bergan ma’lumoti otani o‘ylantirib ko‘ydi. Uning aytishicha, Ismoil teztez qayoqlargadir ketar,yarim soat, bir soatgacha xech kim uni ko‘rmasmish. O’zidan so‘ralsa:
— O’ynadim, — deb ko‘ya qolar, boshqa javob olinmasdi.
Yangi xotinning ra’yiga qarab bugungacha o‘z o‘g‘liga o‘gay ota qatorida bo‘lmoqdan boshqa narsa ko‘lidan kelmagan otani o‘y bosdi. Bola qayoqqa ketishi mumkin?
Boshqa mahallalarga o‘ynagani borib, u yerda bolalardan tayoq yeb qaytgani esiga tushdi. Ezildi. Ismoil o‘zi uchun muglaqo xuzursiz bu uydan uzoqlashishi tabiiy emasmi?! Ikkinchi marotaba uylanganidan keyin ota sifatida o‘g‘li uchun hech narsa qilmadi. Ota buni ilk bora bugun xis etdi va o‘z qilmishlarining kechirilmas gunoh ekanligini anglaganday bo‘ldi. Uni ichidan qaynab chiqayotgan bir nido ezardi: vijdonli bir o‘gay ota Ismoilga sendan ko‘ra yaxshiroq muomala qilar, mehrliroq bo‘lardi. Turdi. Tashqariga chikdi. Ko‘zyoshlarini sidirmokdan boshqa bir chora topolmayotgandi.

Ikkn kun o‘tdi. Havo ancha ilib qoldi. Do‘konlarning eshiklari ochildi. Ko‘kraklarni to‘ldirib-to‘ldirib bahor xavosini oladigan zavqli damlar boshlandi. Bir do‘stinikida mexmondorchilikda o‘tirib, choyning oxirgi yutumini ho‘plarkan ko‘zlari birdan katta-katta ochilib ketdi. U ko‘chada yugurib ketayotgan Ismoilni ko‘rib qoldi. Mezbon bilan xayr xo‘shlashishga ham sabri chidamasdan Ismoilning ortidan tushdi. Ismoil orqasiga qaray demasdi. Besh daqiqalardan so‘ng qabriston eshigidan avval olti yoshlardagi bola, undan keyin bir kishi kirdilar. Uning qaydaligi endi ma’lum edi. Avval mozorchiga uchradi. Mozorchn bu bola bir ikki haftadirki, qabristonga serqatnov bo‘lib qolganini, shoshapisha, hatto yugurib kelishi va birozdan so‘ng qaytishini aytdi.
Mozor boshlarida hech kim ko‘zga tashlanmasdi. Ota ajablangan ko‘yi Ismoilni axtara boshladi. O’g‘li hadeb ko‘zga tashlanavermagach, Fotiha o‘qib ketishuchun marhuma xotinining qabri tomon yo‘naldi. O’n odimcha masofa qolgan ediyamki, mozorning narigi tarafidagi g‘alati butaga ko‘zi tushdi. Butaga yaqinlashib, shoxni ko‘tarish
uchun egilishi bilan hayratdan dong qotdi. Ko‘zlari koasidan chiqkuday bo‘lib, bir hamlada buta shoxini chetga tirdi. Buta tagida Ismoilning zaif vujudi ko‘rindi. Chuqurligi bir qarichcha keladigan, yotganda Ismoilning bo‘yiga mos bir joy qazilgan. Ismoil shu chuqurda ozi mozorga tegar darajada yotibdi, yuziga bo‘z parchasi qilgan. Ustidan buta olinishini sezar-sezmas Ismoil yotgan joyidan irg‘ib turdi. Qarshisida otasini so‘rdi. Sakrab turarkan birinchi qilgan ishi yuzidagi bo‘z tarchasini cho‘ntagiga solmoq bo‘ldi. Har ikkisi kutilmagan bu uchrashuv hayajoni ichra qo‘rquv va hayrat aralash bir-biriga tikilib qoldilar.

Ismoil oyoq tovushlarini eshitgan, biroq ziyoratchi uni sezmasdan o‘tib ketishiga ishonib, jim yotgan edi. Ko‘rdiki qarshisida otasi turibdi. Shu onda tuproqqa aylangan onasi va yetimlik jamiki ozorlarini chekishiga sabab bo‘lgan otasi orasida edi u. Qochish kerakmikan? Nima qilsa ekan? Ismoil hozir bu savollarga javob bera oladigan holatda emasdi.
— Bu yerda nima qilyapsan, o‘g‘lim?
— Onamning kuchog‘ida yotibman.
— Shunday xam bo‘ladimi, bolam? Onango‘lganiga necha shil bo‘ldi?! Axir u tuproqqa aylanib ketganku
— Mayli. Men unnng tuprog‘ini ham yaxshi ko‘raman. Endi bu yer mening uyim, — dedi u qo‘li bilan qazilgan koyga ishora qilib.
Ota boshqa chidayolmadi, Onasining tuprog‘idan boshqa o‘kinadigan yeri va kimsasi qolmaganini anglagan bolasini bag‘riga bosib xo‘ng-ho‘ng yig‘lay boshladi.
Bir muddat shunday yig‘lagach:
— Yur, o‘g‘lim, ketamiz, — deb ko‘lidan tutdi va u yerdan chiqdilar. O’n-o‘n besh qadam tashlagach bir nima esiga tushib so‘radi:
— Yuzingta yopib olganing nimaydi, o‘g‘lim?
— Ismoil kissasidan bo‘z parchasini chiqardi:
Onamning ko‘ylagidan uzib oldim .Bunda uning hidi bor.

Tush, Quyosh harorati kuchayganida qabristondan naqadar gunohkor va bemehrligini anglagan ota hamda uniig ota mehridan maxrum bo‘lgani uchun ona xokini yuzga surtib, ona tuprog‘iga bosh urushdan boshqa chorasi qolmagan tolesiz o‘g‘li chiqishmokda.
Tunda, Ismoil uykuga ketgach, bu hodisalarni bir-bir anglatgan otaxo tiniga murojaat qildi:
— Bir narsaga aqlim yetmayapti. Ismoil onasi o‘lganda uni taniydigan holda emasdi. Uning ko‘ylagi qayoqdan bildi?
Sanixaxonim javob berdi:
— Kecha uyni yig‘ishtirayotganda eski kiyimlarni taxlayotib unga onasining ko‘ylagini ko‘rsatgandim. U olib uni ko‘liga oldi, ko‘zlari yoshlandi. Men ortiqcha axamiyat bermasdan ko‘ylakni uning ko‘lidan olib ko‘ydim.
U taxmonni titkilab o‘sha ko‘ylakni topdi. Bu ko‘ylakning naq ko‘ksidan bir parcha qirqib olingan edi.
O’sha kundan e’tiboran Ismoilning uydagi ahvoli ozgina yengillashdi. Endi Ismoil ba’zida bir tizzasiga Salmani olgan otasining kuchog‘ida o‘tirish zavqini totar bu holdan Sanixaxonimning qovog‘i ham avvalgaday uyulmasdi.
Endi Ismoil ham ochiq chehra bilan yura boshladi.Avallari oqshomda uyga qaytgan otasini boshi xam holda kutib olgan Ismoil endi otasi kelishi bilan yugurib boradigan va uning ko‘lidan ushlab uyga yonma-yon kiradigan bo‘ldi. Uning hayotida ko‘zga ko‘rinarli o‘zgarishlar bo‘lnanini bilgan ko‘shnilarning ham vijdonlari endi xotirjam edi. Avvalo Fotima... Ota-o‘g‘il ko‘l ushlashib uyga kirisharkan, ba’zan uning ham ko‘zlaridan qaynoq tomchilar mexr va shafqat to‘la ko‘ksiga enardi.

II

Fotima bu yil o‘n to‘qqizga qadam ko‘ydi. Bu yoshga pok, vijdoni oldida uyalmaydigan bir holda kirdi. Qur’on o‘qimoqni otasidan, namoz o‘qimoqni ota-onasidan,tarbiya va odobni ular bilan birgalikda o‘z vijodonidan o‘rgandi. Har jixatdan ayol degan nomga munosib bo‘ldi.
Otasidan yetarlicha diniy ma’lumot oldi. Alloh har narsani ko‘rguvchi, eshitguvchi, bilguvchi ekanini, yaxshiyomon qilgan ishlari hususida uning huzurida bir kun xisob berajagi, bu ishlarni chap va o‘ng yelkasidagi ikki kotib farishta yozib borajagini bilishi bilan ko‘zlari yoshlandi. Shu kundan boshini o‘radi, ko‘pchilik orasida o‘zini qanday odobli tutsa, yolg‘iz qolganda xam shunga qattiq amal qildi.
Ayollar to‘planishgach, bemalol ochiq-sochiq o‘tiraveradilar. Hatto Fotima yaxshi taniydigan adabli, tarbiyali bir nechta xotinlar ham shunday ish tutishdi. Dugonalari, uni ham boshini ochib, ro‘molnni yechib o‘tirishga qistashardi. U qabul qilmasdi.

— Bu yerda hech kim yo‘q-ku, Fotima, kim ko‘rib o‘tiribdi?! Buncha talabchan bo‘lmasang?!
— Alloh ko‘radi, — deb javob berardi Fotima.
— Xo‘p, sen o‘raganing bilan sochingni Alloh ko‘rmaydimi? — deya e’tiroz etdi dugonasi.
— Tabiiyki, ko‘radi.
— Unda nechun bu taassub, mutaassiblik?! Nimadan buncha saqlanasan, Fotima?!
— Istaymanki, Alloh meni uyalishimga sabab bo‘lgan holatda ko‘rmasin. O’zi amr etgan, rozi bo‘ladigan qiyofada ko‘rsin.
Hech qanday e’tirozga o‘rin qolmadi. Fotima yodlangan qoidalarni shunchaki gapirmadi, balki shu qadar sammiy javob berdiki, ochilgan tizzalar va boshlar darhol yopildi, bu so‘zlar vijdonlarga qadar yetdi, qalblar titratib yubordi. Shu kundan so‘ng Fotimaga bunday tak lif bilan murojaat qilishga hech kim botinmadi. Hatto uni ziyorat qilgani kelishgan dugonalari boshqa joylardagiday va avvalgiday emas, tartibli va nazokatli bo‘lgan holda o‘tiradigan bo‘ldilar.

Bolalikdan xotirasida qolgan bir voqea bor: bir kun boqqa borishdi. Olti yoshga kirib-kirmagan Fotima bog‘dan u yoq bu yoqqa yugurayotib bir olma topib oldi va «ona senga olma keltirdim "œdedi sevinib, so‘ng toklar orasiga kirib ketdi. Yon qo‘shnining bog‘idan bir bosh chiroyli uzum ularning bog‘iga osilib turardi. Endi uzaman deb turganida otasining ovozi darhol ko‘l tortishga maj etdi:
— Fotima,uzma qizim! Bu uzum bizga harom!
Uning jajji shuurida uzum qora bo‘lganligi uchun harom degan fikr qoldi. Oradan yillar o‘tdi, lekin Fotima bir dona ham qora uzum yemadi. Uzumning qoraligi uchun emas, birovning moli bo‘lgani uchun harom ekanini yillar o‘tib bilgach ham oq va qora uzum ko‘yilsa, uning ko‘llari beixtiyor oqga uzalaverardi...
Bu yil o‘n to‘qqizga kirayotgan Fotima kichikligidan shunday o‘sdi. Qalbidagi Allohdan qo‘rqish, odob va tarbiya hissi vijdonidagi iffat tuyg‘usi, insoniy noztkliklar... Yoxud suhbatlari, uyalishlari, harakatlariyu muomalasi...Uni o‘zidan katta-kichik, barcha ayollarga o‘rnak qilib ko‘rsatish mumkin. Chunki Fotima o‘zini, so‘zlari va harakatlarini nazorat qilishga qodir qiz bo‘lib yetgandi.

Fotima bo‘y yetgan qizlar kabi atrofdan so‘rala boshlandi. So‘raganlar orasida boy-badavlatlar, faqiru o‘rtahollar bor. Bulardan har biri bir bahona bilan etilardi. Fotima turmushga chiqishi kerak bo‘lgan olam dini butun bir musulmoy, pok, go‘zal axloqli, insoniy fazilatlar bilan ziynatlangan inson bo‘lishi kerak. Boy yoki faqir bo‘lishi uning uchun aytarli ahamiyatga ega emas. Mahallasida boy deb tanilgan va zamona zayli bilan faqirlashgan kishilar bor. Bir zamonlar kunlik ovqatini zo‘rg‘a topib, ertangi quni uchun ko‘lida hech vaqo bo‘lmagan,lekin serg‘ayratligi tufayli boshqalarga yordam beradian darajada boyib ketgan odamlarni ham biladi. Shu tufayli Fotima mol-mulk kabi bugun kelib, erta ketadgan narsalarga ahamiyat bermasdi.
Bir kuni uni ikki bolali beva erkakka so‘rab kelishi. Xotini bir yil burun vafot etgan bu odamning bolalari parishon bir xolda qolgandi. Buvisi,ya’ni marxum xotinning onasi bu parishonlikni biroz bo‘lsada kamaytirish uchun ancha urindi, lekin o‘zi ham xastalanib qoldi. Shundan so‘ng Odilbek bolalarining axvolini biroz bo‘lsada yaxshilash umidida ikkinchi bor uylanishga istar-istamas rozi bo‘ldi.

Odilbek namozxon, xushfe’l, xushbichim, fayzli bir inon edi. U haqda eshitilgan qisqa ma’lumot — shu. Fotimaning onasi bunday turmushga rozi bo‘lmaydiganga o‘xshardi. Ikki yetimga qarash oson bo‘ptimi?! Uni muamolar kamroq,har jihatdan to‘kin oilaga uzatmoqchi edi. U to‘g‘rida qizi bilan maslahatlashdi:
— U odam yaxshilikka yaxshi emish, ammo ikki yetimn or, qizim, nima qilasan?
— Ularga farzandimday qarayman, ona bo‘lib tarbiyalayman.
 Ona bo‘lib qarash osonmi, qizim? Saniha nima qildi? Ismoil yegan tayoqlarni ko‘rmayapsanmi? Bola shuncha zulm ko‘ryapti, Saniha shuncha gunoh orttiryapti,
 Xo‘sh, Sanihaxonim onalik qildimi, buni istadimi,bunga tirishdimi? Kelganining uchinchi kuniyoq Ismoil uydan yig‘lab chiqmaganmidi? Qachon Ismoil Salmaday go‘zal, toza liboslar kiydi? Qachon Salma bilan teng ko‘rildi? Salmaga qarashdan ortib, biror marta do‘stlari bilan o‘ynadimi? Aminmanki, u uyda Salma Sanihaxonimning bolasi, Ismoil esa uning xizmatkoriday ko‘riladi. Hatto xizmatkorga ham bunday muomala qilmaydilarku.