— Qizim, bir narsa menga ma’lumki, yetimning qahri qattiq bo‘ladi. Qancha urinma, o‘zingni ularga ona sifatida tan oldirolmaysan. Senga bir narsa aytaymi? Yetimg‘esirsiz, qaynonasiz, bolasiz oilaga kelin bo‘lishing kerak. Nega o‘zingni zaxmatga urasan,el qilmaganni qilasan?
— Ho‘sh, unda bu bolalar nima bo‘ladi, ona? Bironta o‘zini bilmaydigan kelib har xil zulmlar o‘tkazsa, bechora bolalarning hoai ne kechadi, ularning aybi nima, ona?
— Senga nima, Fotima? Birovning bolasi bo‘lsa, o‘ylagan narsangni qara. Qancha chidaysan, bir hafta, bir oy sabr qilding, xo‘sh, oxiri nima bilan tugaydi? Bir kun kelib boshqacha o‘ylab qolasan. Pushaymon bo‘lasan, hayoting so‘ngigacha ularning dardiga o‘ralashib o‘zini jabr qilasan, yo Sanixaga o‘xshab, og‘izlariga urib, tashqariga quvib, haydaysan. Bundan boshqa yo‘l bormi?
Bor, ona. Ularni o‘z farzandimday o‘stirib, savob olish bor. O’z bolasini parvarish qilish hayvonning ham qo‘lidan keladi. Inson bir pog‘ona ustun bo‘lishi kerakmasmi? Insonning xayvovdan ustunligi g‘arib yetimni bolasiday bag‘riga bosa olishida emasmi? Zulmning har qanday turi ham yomon, ammo yetimga qilingam zulm, zolimni, ya’ni zulm qilguvchi insonni hayvondan pastroq tushirib ko‘ysa kerak.

Bu suhbat Fotimaning istagi amalga oshishi bilan yaqunlandi. Qizini so‘ratgan bu odamning yomon odam emasligini bilgan otasi ixtiyorni Fotimaga berdi Yetimlarni parvarishlash Fotimaning qo‘lidan keladi Agar Fotima xoxlayotgan inson axloqiy buzuq, ichkiliboz, qimorboz, din dushmani bo‘lsa, qizini unga bermaslik otaning burchi. Aksi bo‘lsa, Fotimani o‘z ixtiyoriga qo‘yish kerak. Shu sababdan sovchilarga muvofiq va munosib javob berdi.
Bayramdan bir oylar keyin Ismoilning ahvolini ko‘rganlar uning sekin-asta o‘nglanib borayotgani haqida xulosa chiqarishlari mumkin edi. Ba’zan otasi uni bozorga olib borar, ba’zan Ismoil o‘rtoqlari bilan o‘ynardi. Uyda yana uni kaltaklashyaptimi, yo‘qmi bilib bo‘lmasdi. Faqat ilgarigiday tayoq yeyishlar nihoyasiga yetgan!
eDI. Buni birinchilardan bo‘lib Fotima angladi.Aslida Fotimaning ikki yetimi bo‘lgan kishiga turmushga ishiga sababham Ismoil edi. To‘g‘rirog‘i, Ismoil chekkan iztiroblarning uning ko‘nglida qoldirgan teran ta’siri edi bu. Ikki yetimning qo‘nglini olish—ularni zolim ko‘liga tushishdan kutqarish edi uning niyati. Yo‘qsa, Fotimaday ham ruhiy, xam jismoniy go‘zallik sohibasi,ishchan qizga uylanmoqchi bo‘lganlar ko‘p edi. Yana ko‘plab topilardi ham.

U uylangan odamga turmushga chiqarkan, uning marhum xotini xotiralariga bog‘lanib qolishi mumkinligini bilgani holda, bu go‘daklarni qutqarish fikrida edi. Modomiki, bo‘lg‘usi er murosali inson ekan, muammo yo‘q hisob. Har xolda o‘lgan bilan tirik bir emas. Endi uylangan xotini ham sevadi, hurmatlaydi. Buning ustiga, Fotima eri bo‘ladigan odamga, birinchi xotiniga nisbatan xurmatni unutishini taklif etadigan, uni esiidan chiqarmagani uchun xafa bo‘ladigan, tirg‘aladigan qiz emas. O’zi bir vaqtlar kichikligidan boqib katta qilgan mushugi yo‘qolganda uning xotirasini ko‘nglidan chiqarib tashlayolmagan Fotima, ikki bolasini omonat qoldirgan bir insonni unutib yuborishni tasavvuriga sig‘dirolmasdi. Bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri muruvvatsizlik bo‘lardi.
O’zining u xonimni unuttiradigan nima bor? Balki u xotin ko‘p ustun, saviyali, fazilatli bo‘lgandir. Uni unutish— u qoldirgan go‘daklarni ham yoddan chiqarish demakdir. Holbuki, Fotima bu xonadonga shu go‘daklarni deb kelmoqda edi, toki ular unutilmasin, iztirobda qolmasin.

* * *

Fotimaning ikki yetimi bor odamga tegishga rozi bo‘lishidan qarindosh urug‘ bexad hayron bo‘lib qoldi. Ular bolani eplash mushkulligidan so‘zlar, o‘ylamasdan ish tutilayotganligini aytib, kuyinishardi. Yosh, kelishgan u odamning qusur va kamchiliklari deyarli yo‘q aksincha, u bir talay fazilatlarga ega. Qarindoshlarning ba’ilari do‘stona achinishib, ozorlanishar, ba’zilari esa qaror qabul qilgan Fotimani ayblashar edi. Hali ham fikridan qaytish uchun kech emasligini, aksincha, bu eng to‘g‘ri yo‘l ekanini aytishardi. Onasi kelganlarning dashnomlariga javoban:
— Qancha harakat qilmay kor qilmadi, tushuntirolmadim. Ne qilay, qo‘limdan nimaham kelardi. Ana o‘zingiz chaqirib gaplashinglar, —demoqdan boshqa chora topolmasdi. Ular Fotimaning o‘zi bilan gaplashishdi:
— Fotima, seni yaxshi ko‘rganimizdan kuyinamiz. Bo‘lmasa, bizga nima? Ke, o‘zingni qiynama. Xohlasat pochchang aralashadi. Kech bo‘lmasdan oldini olaylik.
Fotimaning yuragi siqildi. Nega har kim aralashaveradi? Boradigan, yashaydigan va buni ko‘ngil rizoligi bilan istagan uning o‘zi-ku. Har holda o‘z zararini o‘z ham ularchalik o‘ylar va tushunardi.
— Xola, — dedi, — meni yaxshi ko‘rganingiz uchun gapiryapsiz, ammo mening qarorim qatiy. Mening maqsadim ikki go‘dakka qarash hamda ularni iztirobdan, mashaqqatdan kutqarish. Men pushaymon qilmayman. Buning uchun behuda aziyat chekmang.
— Ishqilib pushaymon bo‘lib qolmasang bo‘lgani, Fotima!
— Parvardigorim meni uyaltirmas. Yomon ish qilmoqchi emasmanku!
So‘z shu yer da to‘xtadi.

* * *

To‘yni oddiygina o‘tkazish taklifi keldi. Fotimanin otasi bu taklifni ma’qullab qarshi oldi.
— Xotini yaqinda vafot etgan odam, dabdabaning bugun va umuman hojati yo‘q, — dedilar.
Fotima ham bu taklifni o‘rinli deb bildi. Hatto bundan Odilbekning tushungan bir inson ekani ko‘rinardi.Hurmatli inson bo‘lmasaydi, marhum xotinining xotirasini xayoliga ham keltirmasdi.

III

Yillar bo‘yi inson ko‘li tegmagan, parvarishdan uzoq, begona o‘tlardan ko‘rinmas holga kelgan bog‘cha bilan istalgan mahalla va hattoki shahar ayollari ahvoli o‘rtasida katta o‘xshashlik bor. Bu bog‘chada yetishgan narsalarning ko‘pi iste’molga yaroqli mahsulot bo‘lib yetishishi qiyin. Bog‘bon tarbiyasi bog‘cha uchun begona edi. Shu sababdan har nihol, o‘zicha — qanday yo‘l topsa, shunday o‘sib yotardi.
Mahalla ayollari ham shunday. Kichik yoshdan quloqlari tarbiya uchun burilmagan, Faqat betakalluf bir turmushning beparvo tarzi quloqlariga quyilib,qalblariga qadar o‘rnashgan. Shu sababdan ular hislariga, orzulariga to‘qri kelgan narsalarni o‘zlari bilganicha, o‘zlari xohlaganicha qoyillatib bajarishardi. Faqat aql va mantiq zaruratiga, axloq va fazilat amriga kelganda loqayd qolishlari ko‘zga tashlanadi. O’tirib birovni g‘iybat qilishda, chog‘ishtirishda, chaqimchilikda, bahslashishda, urushishda barcha mahoratlarini ishga solib, o‘rtaga chiqaradiganlar ko‘p. Ammo o‘zlarini bundan saqlaydigan ayollar ozdir.

Ayollarning hammasi shunday deyish insofdan bo‘lmasa kerak. Ular orasida ham orzu-umidlari, maqsad va tuyg‘ulari, faoliyatlarini Alloh rizosi uchun qiladigan, irodasini hislari qarshisiga qudratli bir qo‘mondon kabi oladiganlar bor. Go‘yo tasodifan yovvoyi o‘tlar iskanjasida qolgan noyob bog‘ guli kabi. Ba’zan bu gul atrofini qichitqi o‘tlar qoplaydi, chirmoviqlar o‘raydi, tikanlar kurshaydi va gulni yoniga yaqinlashib bo‘lmas holatga keltiradi. Lekin, baribir, uning xush bo‘yi atrofga yoyilishidan, go‘zal rangi yiroqlarga joziba taratishidan ko‘z quvnaydi, dimog‘ chog‘ bo‘ladi, jon xuzur qiladi.
Fotimaning turmushga chiqishini eshitib, tabriklagani kelganlar orasidagi (.....) Xonimni ham Fotimalar malhallasining guli deyish mumkin. Bu xonim Fotimaning jasoratli qarorini qutlagani va unga bu qarorda sobit qolmoqni tashviq qilgani kelgandi. Ikki kunlik huzur-halovat uchun fazilat va xaqiqat yo‘lini tark etmasdan, yolg‘iz qolib mashaqqatlarga duch kelsa ham sabr etishni maslaxat va nasihat qilgani kelgan bu ayol xush qarshilanishga arzigulik, yaxshi kutib olinishga munosibdir

Qalbi xaqqa bog‘langan, yomonliqdan yuz o‘girgan insonlarda boshqlarga o‘xshamagan, porloq bir vijdon bor. (...) Xonim fazilatsizlikni, fayzsizyashamoqqatashviqni, haqsizlikni, huquqsizlikni ko‘rganda qo‘l siltab, ko‘z yumib ketmaydigan, iloji boricha chora topishga, tadbir qilishga kirishadigan, hech bo‘lmaganda ich-ichdan iztirob chekadigan vijdon soxibasi edi. Ko‘pchilik xato manzil tomon kim o‘zarga shoshgan bir davrda ularni haq yo‘lga yurishga undashni amr etgan bir vijdon sohibasi edi u. Fotymaning eshigida bir xonim turardi. Ko‘rinishida sokinlikdan boshqa narsani ifoda etmagan, samimiyatdan boshqa narsa o‘qilmagan chexrasidan qalbiga boqsangiz vulqonlar otashli, ummonlar kabi bezovta bir olamning aks etganini ko‘rishingiz mumkin.
Eshik ochildi. Qirqqa yakranlashgan, o‘rtadan baland, uzunga yaqin bo‘yli, boshini sharf bilan yaxshilab o‘ragan bir ayol ko‘rindi. Hech qachon kelmagan, bir uzoq ko‘shni tashrif buyurdi. Fotima har kuni bir necha mehmonlar kelishiga odatlanganligi va ularning kelish sababini bilgani uchun uyiga ilk bor mexmon bo‘lib kelgan uzoq qo‘shnining tashrifidan xayron bo‘lmadi, uni begonalardek qarshilamadi.

Mehmon xonimda xar kun keladiganlarda uchramagan bir xususiyat ko‘zga tashlanib turardi. Harakatlarida, turishidayoq ro‘parasidagi odamni hurmat bilan muomala qilishga majbur etadigan viqor va jiddiyat sezilardi. Bir qahva ichguncha qancha «zahmat chekkani»ni takrorlaydigan yoki ming turda g‘iybat qiladiganlardan emasligi bilinib turardi. Ayol jimgina qaxva ichdi, tashakkur aytdi, Alloh ziyoda etsin, deya duo qildi. So‘ng Fotimaning turmushga chiqish haqidagi qaroridan juda mamnunligini aytib, tabrikladi. Bu haqda suxbatlashish mumkin bo‘lgan bironta mehmon kelishiga umid qilmagan Fotima shoshib qolganday bo‘ldi. Mexmon xonim davom etdi:
«Faqat, qizim, insonlik sharafi xayrli qaror qabul qilishdagana emas, balki turli aziyatlar qarshiida qabul qilingan qarorda sabr bilan davom eta bilmoqdadir. Bu go‘daklarga beradigan har bir luqma taoming, aytadigan har so‘zing Alloh xuzurida zoe ketmasligini, qiymatli bo‘lishini unutma. Ularga qiladigan xar yaxshiliging, Payg‘ambaringga qilingan yaxshilik ekanini yodingda tut. Bilursanki, u zotham tug‘ilmaslaridanoq otalaridan, olti yoshlarida onadan yetim qoldilar. Yetimlarning ko‘z yoshlarini sening mehr-shafqating to‘xtatsa, sendan baxtli odam yo‘qdir. Ha, bu yo‘lda ancha zaxmat va aziyat chekasan. Sabr etsang, bu zaxmatlar ertaga rahmat bo‘lib qarshingdan chiqadi. Peshona terini to‘kib insonligini isbot etganni, Payg‘ambari xurmatiga yetimlarga ko‘z-quloq bo‘lganni Alloh ko‘z ko‘rmagan ne’matlar bilan siylaydi. Ularga onalari yo‘qligini «Fotima yaxshi ayol ekan", deyishlari uchun emas, Alloh rozi bo‘lishi uchun sezdirmaslikka kirish».

Fotima qabul qilgan qarori uchun shu kunga qadar ilk marotaba qutlanayotganini tushundi. Uylariga ilk bor kelgan bu xonimning so‘zlari riyodan yiroq, g‘oyat samimiy edi. Ketayotganda, haligacha tanishib suhbatlashmaganidan xijolat bo‘lib qo‘lini o‘parkan, xonimdan duo qilishinn so‘radi, bu xil nasihatlarni kutganini bildirdi.
Ko‘k yuzidagi bulutlarni shamol atrofga tarqatgann kabi insoniy vaznfasini ijro ztgach, vazmin qadamlar bilan uyiga yo‘nalgan bu xonimning orqasidan yerdagi chang to‘zonlarni ko‘kka sovuradigan bir shamol turdi. Bir onda odam-odamni tanimaydigan holat vujudga keldi. U to‘zonva quyun ichra sokinlik bilan odimlayotgani qo‘zga tashlanib turardi. Bu manzara Fotimaga botilning kelib-ketishini, chang-to‘zon kabi ekanini, faqat haq qudratli va boqiy bo‘lib qolaverishini eslatdi.