* * *

Uch-to‘rt kundan keyin Yilmaz Husayinning qistovi bilan yana keldi. Aslida qistashiga ham hojat yo‘q edi. Uyida ko‘rgan yomonlik, zulm «hamma endi menga shunday muomala qiladi, xech kim yaxshi ko‘rmaydi, hamma mendan nafratlanadi», degan ishonchni paydo qilgan edi. Yilmaz kimning yoniga bormayin, xo‘rlik, haqorat va ko‘raman, deb o‘ylardi. Bir gal Husayinning onas o‘g‘lim dedi, ammo bu safar ham shunday deydimi, ya ganidan mamnun bo‘ladimi?
Dard ustiga dard — yana shuncha o‘gay ona ham bor. O’gay onalarga topshirgan bolalarining yuzidagi mahzunlikni uqolmaydigan, ojiz, o‘ysiz, beg‘am qancha otalar va nihoyat guldek bolalari chekkan aziyatdan suyaklari sirqiragan necha-necha marhuma onalar bor.
Fotimaxonim qo‘zlarining namlanishidan hech narsa tushunmagan Husayin, xafa qiladigan gap aytdimmikan, deya o‘ylarkan, Fotimaxonim:
Ayt, o‘g‘lim, ayt, u ham meni ona desin. Tushdan keyin olib kel, maylimi?
Tushdan keyin Yilmaz keldi. Ko‘zlarini yerdan olmas,uyalardi.

— Qani Yilmaz, ona desangchi, onamga! Husayin uchun bir kalimadan iborat ona degan so‘zni aytish qanday qiyinligini, bu so‘zning naqadar qimmatli ekanini Yilmazdan so‘rash kerak edi. Fotimaxonim xuzurida ikkita yetim bor edi. Biri dunyoning barcha alam va qayg‘usini totib ko‘rgan Yilmaz ismli bechora bola; ikkinchisi esa ayni holatdan Allohning marhamati bilan Fotimaxonimning duch kelishi natijasida kutulgan bax-tiyor bola, Ikkisining ham onasi o‘gay. Ammo biri marhamatsiz, toshday hissiz, bergan aziyatidan zavq oladigan vijdonsiz; ikkinchisi esa, o‘z bolalariga qarashda onalarga o‘rnak bo‘ladigan, ya’ni onalar o‘z tuqqan bolasiga mana shu o‘gay onachalik qarashni, mehrli bo‘lishni havas qilishiga sazovor bo‘lgan.
Fotimaxonim Yilmazning ro‘parasiga cho‘kkaladi. Bir necha tengdoshi toqat qilolmaydigan mashaqqatlar boshiga tushgan yetti-sakkiz yoshlardagi bu bolaga, mahzun chehrali jajji bu insonga mehr to‘la ko‘z bilan qaradn.
— Qani, onadeginchi, menga o‘g‘lim. Endi men sening ham onangman. Husayin qanday o‘g‘lim bo‘lsa, sen ham shunday o‘g‘lim bo‘lasan. Xafa qilma meni, ona deginchi, o‘g‘lim...
Bu orada ko‘zlari yoshga to‘lgan Yilmaz birdan o‘zini Fotimaxonimning bag‘riga otdi.

Ona, onam... —deb faryod qildi. Fotimaxonim uni haqiqiy onalik bag‘riga bosdi, quchoqladi. Umrida ona shafqatidan mahrum, ona mehrini ko‘rmagan bu bola qarshisida u ham marhamat yoshlarini to‘kdi. Husayin ikki uch-qadamcha naridan bu hayajonli, achchiq manzaraga qarab qolgandi. Hayratlar ichida edi. Hozir Yilmaz his etganlarni u his etishi yoki unga his ettirish mumkin emasdi. Tomdan yiqilib tushganning holini faqat tomdan yiqilib tushgan biladi. Kim bilsin, bechora bola ona deyishni qanchalar orzu qilgan, qancha vaqtlar, qancha yillar "œbolam» degan so‘zni eshitmoqqa zor bo‘lgan.
Birozdan so‘ng Fotimaxonim ko‘z yoshlarini artdi.
— Sen uyda onangni nima deysan, ona demaysanmi, o‘g‘lim.
— Yo‘q. So‘ng xo‘rsnnib ko‘shib qo‘ydi: — o‘zi aytkizmaydi.Bir marta unga ona dedim. «Nega onang bo‘lay,men tug‘dimmi seni?Bor, anavini ona degin»,—deb mozorot tomonni ko‘rsatdi.
— Men ham shundan keyin uni ona demadim. Hiqillay-hiqillay bularni so‘zlagan Yilmaz, gapirib bo‘lgach, yana yig‘lashga tushdi. Fotimaxonimning dardi yana oshdi.
— Bundan keyin meni ona degin, maylimi?

Fotimaxonim uning ko‘zyoshlarini artdi, kuchi yetgancha tasalli berdi. Faqat qisqa bir vaqtda, uning mushtday qalbida yillar osha yig‘ilib qolgan dunyoday dardni ketkazishi mumkinmi? Doim qon tomib titrgan jarohat bir onda qanday tuzaladi? Har qun vayron bo‘lgan ko‘ngil bir zumda qanday tiklanadi?
Birozdan so‘ng u o‘zi uchun zindon bo‘lgan uyga ketarkan, yana eski holiga qaytadi. Dunyoda Yilmazga ochiladigan yolg‘iz uy, ota uyi.... Ammo uning uchun eng yoqimsiz uy ham shu. U zindon bo‘lmay nnma? Mashaqqat makoni! Azob uyasi! Ne qilmoq kerak? Yilmaz bu uyda, hatto tushida bo‘lsin, loaqal bir-ikki soatgina halovat topmoqqa rozi... Ammo u yerda ko‘rgan tushlari ham dahshatli, terlarga g‘arq bo‘lib uyg‘onadi. Bir muddat zulmat ichra ko‘zlarini katta-katta ochib shiftga tikiladi, mavhum xatar, noma’lum qo‘rkuv aro chap-o‘ngga ag‘dariladi. Yana shu qo‘rquv ostida sekin-sekin ko‘zlariga uyku cho‘kadi... Kechasi kunduzidan totsiz, kunduzi kechasidan qorong‘u bu uyda yashashdan ne foyda, yashamaslikdan ne zarar? Ichidagi havo, devoridagi toshlardan qattiq bu uyda Yilmaz uchun ko‘rishi mushkul bo‘lgan, ko‘rishi mumkin bo‘lmagan, yo‘q narsa bor: saodat...

VIII

Sodiyaxonim anchadan beri o‘gay o‘g‘li Yilmazda bir qancha o‘zgarishlar seza boshladi. Bir kun liboslari tikilgan holda keladi, boshqa kun Yilmazda anglashilmas xushnudlik ko‘rinadi. Aslida undan biron narsa so‘rashga xech qachon jur’at qilmagan bu bola o‘zidan yana ham uzoqashganini, biroq qoniqish holatidae kanini sezganday bo‘lardi. Buning sababi bo‘lishi kerak edi. Uch-to‘rt kun avval yirtiq shimini tikilgan, yuvilgan, dazmollangan ko‘rishi uni yerga urganday bo‘ldi:
— Bugun qayokda qolding?
— Dars tayyorladim.
— Kimlarnikida tayyorlading?
—Husayinlarnikida.
— Husayin kim?
— Sinfdoshim.
— Xo‘sh, shimga nima bo‘ldi?
— Onasi dazmolladi.
— Nega dazmollatding?
— O’zi dazmollayman dedi, berdim.
— Seni shunday taltaytirishadi. Duch kelganga yaltoqlanasan, shundaymi? Qarab tur, kechqurun otangga alla-kimlargadir shim dazmollatib yurishingni aytib dodingni berdirmasammi. Ja-a, janob bo‘lib ketdilar. Ko‘z tegib yurmasin tag‘in!

— Nima qilay? Siz dazmollamaysiz, meni maktabda turtkilashadi.Tayoq yeyman. Bundan xabaringizbormi?
— Vaysashini-chi buni!
Sodiyaxonim shunday deb Yilmazning ustigabostirib kela boshladi, ammo Yilmaz chavdonlik bnlan eshikdan chiqa qochdi. Sodiyaxonim eshikdan chiqshi bilan Yilmaz qochgan tomondan kelayotgan xotinga baqirdi:
— Allohni sevsangiz, shuni ushlang.
Lekin ayol yonidan indamay o‘tavergach, yana baqirdi:
— Allohni sevsangiz, dedim, Inson. Shuni ushlab qoling!
— Allohni yaxshi ko‘rganimdan, Undan qo‘rqqanimdan tugmadim. Yetimni urish uchun gapirgan gapingizni qarang. Unga ko‘targan mushtingizni nafsingizga ursangiz, avval o‘zingizga urib ko‘rsangiz qanday bo‘larkin? Agar Allohni bilsangiz, bu gudakka xizmatchi bo‘lardingiz. Bolangiz o‘zingizday o‘gay ona ko‘lida qolsa, nima qilasiz? — dedi va javob kutib turmasdan yo‘lida davom etdi. Bu so‘zlar Sodiyaxonimning g‘azabini battar qo‘zg‘adi. Oh, ko‘chalar oralab bu tirmizakni quvlasa, tutib o‘chini olsa...
Uning ortidan kin to‘la boqishlar bilan chaqnagan qo‘zlar, g‘ijirlagan tishlar va hirsli, o‘zgacha tusga kirgan yuz... boshqa chora yo‘qligi uchun uyga chekindi. Eshikni ichkaridan bekitarkan, oqshom uyga kelarsan, deya ming‘irladi.

Kim bu Husayin? Avvalo buni bnlib,borib bolani taltaytmasliklarini aytib, ogohlantirib kelish keraq Yilmaz kim, dazmolli shim kiyishni unga kim ko‘yibdi?! Yamoqli kiyim yetmaydimi?
Aslini olganda Sodiyaxonim Yilmazga yomon muomala qilishini biladi. Maktabdan yugurib kelib, non so‘ragan yetti yoshli och go‘dakka: «Zaqkum ye. Qani non, ko‘rmayapsanmi? Bu janobimga endi bir xizmatchi yollashimiz kerak!» — demaslik kerakligini ham biladi. Biladi, ammo o‘zini to‘xtatolmaydi, tutib turolmaydi. Yilmazning har harakati uning g‘ashiga tegadi. Ko‘rishi bilan asabiylashadi. O’z bolasi ne qilsa yoqadi, sevinadi. Yilmazga kelganda teskarisi. Yilmaz ona deguday bo‘lsa, xuddi uning onasiga o‘xshab o‘lib qoladiganday tuyuladi. Yilmazga nisbatan haqsizlik qilishdan boshqa ish ko‘lidan kelmaydi. Ba’zan: «Bu bola o‘zi shunga munosib, yo‘qsa boshiga mendan boshqasi kelgan bo‘lardi, balki yaxshilikka yaramas, yaxshilik qilsam, yanada kekkayib, yomonlashib ketishi mumkin», — deyao‘zini ovutardi. Ba’zan qilgan muomalasi va so‘zlagan so‘zi haddan oshganini o‘zi ham tan olardi. Masalan, olti oy oldin bir hodisa bo‘lib o‘tdi. O’sha oqshom eri:
— Qara, Sodiya, bolaning cho‘ntagi yirtilibdi, tikib ber!—dedi.
— Endi shu yetmay turuvdi, shu qoluvdi qilmaganim. Ipni ignadan o‘tkazib, chatib tashlash shuncha qiyinmi bunga? Ertaga askarlikka borsa, qanday qiladi? Hozirdan o‘rgansin... — deb javob berdi. Holbuki, «ertaga askarlikka boradigan bola», endigina boshlang‘ich maktabning birinchi sinfiga borishga tayyorlanyapti.

Bu surbetlik qarshisida ota nima ham qila olardi? Bechora odam, bu xotinga go‘yo azob chekish va bolasini ezdirish uchungina uylangandi. Bu ikkisi rost chiqdi. Har oqshom yangi-yangi shikoyatlar... Guyo bu bola tongdan tungacha yaramaslik qiladi yoki yetimning butun vazifasi o‘gay onasiga ish orttirishdan iborat emish.
Bu oqshom eshitgan shikoyati yanada boshqacharoq. Yilmaz shimini boshqa ayolga dazmollatgandi. Bu ish uydagi onaga, ya’ni o‘ziga katta haqorat edi. Agar qilingan bu aybning jazosini ota bermasa, beradigan topiladi. Ota-o‘g‘il bir bo‘lib, bechora Sodnyaxonimga xayollariga kelgan zulmni o‘tkazishadi. Sodiyaxonim bu harakat o‘ziga haqorat ekanini tushunar, biroq uning shimini dazmollash lozimligini aqliga sig‘dirolmasdi.
Shu paytgacha xohlagan tarafiga osongina egiladigan eri bugun negadir uning xoxishiga mos suhbatlashadiganga o‘xshamasdi. Vajohati shuni ko‘rsatib turardi. Zotan, ota-o‘g‘il bir bo‘lib o‘ziga zulm qilish rejasini pishitib olganlarini, bulut kelishidan yomg‘irni sezganday erining holatidan sezgan va yana o‘zi haq bo‘lib chiqishi uchun gapni shunday boshlashni lozim topgandi. Haqiqatan, Maxmudbek:
— Qani,Xonim, avval aytingchi, shu uyga kelganingizdan buyon bu bolaning shimi necha marta dazmollandi? Bola maktabga — odamlar orasiga boradi, parishon qiyofada chiqmasin deb chiroyli kiyintirib jo‘natgan kuningizni eslaysizmi? Unga ona bo‘lib aziyat chektirmasdan, yomon so‘zlamasdan, kaltaklamasdan yoki kaltaklatmasdan, yaxshi muomala qilgan, ko‘nglini olgan, bolam deb bag‘ringizga bosgan kuningiz bo‘ldimi? Masalan, hatto bayram kuni o‘z bolangizday quchib, o‘pganingizni kim ko‘rdi? Albatta, birovlarga boradi. Bundan g‘azablanish o‘rniga biroz o‘ylab ko‘rsangiz qanday bo‘lardi? — deyishi ahvol u o‘ylagandek bo‘lib chiqqayaini anglatardi.

Mahmudbekning nogoh sizlab, vazmin gapirishidan Sodiyaxonim dovdirab qoldi. Aslida bir gapini ikki qilmagan eridagi bu holatga biror ma’no berolmadi. Kunduz Yilmazni ushlab qolmagan xotin ham nimalar demadi.Demaq bu ishda bir sir bor. Ammo Sodiyaxonim osonlikcha bu sirning tagiga yetolmasdi.
Kunduz Yilmazning tutilishini istamagan kampir Sodiyaxonimga aytadiganini aytib, qolganini to‘kib solish uchun Mahmudbekning do‘koniga to‘g‘ri bordi va u yerda nafasini rostladi. Mahmudbek mahallada keksa ayollar orasida xurmatli bo‘lgan Faridaxonimni yaxshi qutib oldi, nima xizmatlari borligini so‘radi. Faridaxonimning rangi o‘zgarib kettani dilida to‘kib soladigan gapi borligini bildirib turardi. O’rindiqqa o‘tirgach, bir-ikki lahzatin olishni kifoya bilib so‘z boshladi:
— O’g‘lim Maxmudbek eshigingiz oldidan o‘ta turib.., — deya hodisani anglatgach, xulosa qilib maqsadini aytdi. — Biroz avval mendan biror xizmat, iltimosim, amrim bor-yo‘qligini so‘rading. O’rtada bajarishga majbur bo‘lganing — Alloh amri bor. Zero, ado etilishi lozim bo‘lgan eng sharafli amr Alloh amridir. Alloh bolaga, yetimga yaxshi qaramoqni amr etgan. Ana shu amrni ado etmasdan, mening xohishimni o‘rinlatishdan senga nima foyda bor? Ikkinchi uylanganingdan buyon Yilmaz yomon so‘z eshitishdan, ezilishdan, tayoq yeyishdan boshqa narsa ko‘rgann yo‘q. sizningcha, shu Alloh amrini ado etishmi? Senda otalik mehfi bo‘lsaydi hamma Yilmazga achingan bir paytda va bu gap menday kampirning qulog‘igacha yetib kelmasdan burun o‘g‘lingga achingan bo‘larding va uni butunlay Sodiyaxonimning ixtiyoriga tashlab ko‘ymasding. Yo rahmatli xotiningdan qolgan omonatni shunday xor-zor qilib saqlash uchun uylangandingmi? Xotiningni bu qadar mamnun etishga urinishing yaxshi, biroq Allohning xuzurida qanday javob berishingni ham ozgina o‘ylab ko‘rmadingmi?

Eshikdan kirgan xaridorni ko‘rgan Faridaxonim gapirishdanto‘xtad Maxmudbek eshitgan achchiq so‘elar ta’sirida terlarga botdi, yer yorilsa, kirib ketsam, deydigan holga tushdi. Xaridorning kirishi unga quyosh tig‘ida terga botgan odamga salqin xavoning tegishidek ta’sir qildi. Turib,xaridor bilan muomala qildi. Ikki daqiqadan so‘ng, xaridor ketgach, yana mehmoni ro‘parasiga vijdon hisobini bermoq uchun qaytdi. Faridaxonim bu ikki daqiqa ichida biroz tinchlandi, yana qancha achchiq so‘zlar aytib yuborishi mumkin ekanligani o‘ylardi. Ammo ortiqcha so‘zga ehtiyoj yo‘q edi. Tushunganga shunisi xam ziyoda, yaxshi otga — bir qamchi. Xonim so‘zini anchayin qattiqroq ohangda davom ettirdi:
— Bu bola chekkan azob, ehtimol, seningcha kamdir, ammo biz endi chidayolmaymiz. Agar xotiningning zulmini to‘xtatolmasang, bolani bizga ber, o‘z nevaramday qarayman. Yo‘qsa, biroz otalik burchingni ham bajar, yetimning chiroyi ochilsin.
Faridaxonim so‘zlarini tugatib o‘rnidan turarkan, yana qo‘shib qo‘ydi:
— Achchiq gapirdim, Mahmudbek! Lekin yetimning haqqiga rioya qilmaganing, bu haqsizlikning oldini olmaganing uchun ertaga chekadigan azobing bundan anchayin achchikroq bo‘ladi. Butun pushaymon bo‘larsan, balki kutulish yo‘lini toparsan, ammo zrtangi pushaymon o‘zingga dushman bo‘ladi.