— Rostdan xam yomon hid keladimi mendan, qizim?
— Rostdan. Ishonmasangiz, akamdan so‘rang.
Husayin boshi bilan tasdiqladi, so‘ng, yana o‘yin boshlandi. Odilbek bu holni so‘rash uchun Fotimaxonimga o‘girildi. Ko‘zlarida, siz nima deysiz, degan ma’no bor edi. Fotimaxonim:
— Ha, afsuski, shunday xidingiz bor. Ba’zan odamning nafasi qaytadi. Otam chekmasdi, lekin piyoz, sarimsoq yesa oqshom jomega bormasdi, namozni uyda o‘qirdilar, Hech zsimdan chiqmaydi, bir oqshom:"Ota, azon aytilmoqda", — dedim.
Eshityapman, qizim. Faqat bu oqshom piyoz yedim, jamoatni bexuzur qilmasam devdim, — dedi. Men esa buni behuda deb topdim:
Men bo‘lsam, piyoz va sarimsoq uchun jomeni tark etmasdim, ammo jome uchun bularni tark etardim, — dedim. Otam javob bermadi. Ammo shundan keyin ularni xomligicha yeganini ko‘rmadim.
Odilbek nozikta’b xotinini sigaret hidi bilan behuzur qilganini shunda tushundi. Tashlamoq kerak. Xonim tirikligida chekmasdi. Vafot etgach, bolalarnin parishon xollarini ko‘rib cheka boshladi. Dardimni unutarman deb o‘yladi. Fotimaxonim u sigaretni tashlash uchun qanday ta’sir etish kerakligini bilardi.

— Chekishni necha yoshdan boshladingiz?
— Bir yil bo‘ldi. Raxmatli Xayriya vafot etgach, boshladim. Bolalarning holi parishon edi. G’amim kamayar debman.
— Bundan bolarning g‘ami kamaydimi?
— Bnlmadim.
— Menimcha, ozaymadi. Ularni ovutish, dardiga chora topish o‘rniga ularni unutib, o‘zingizni o‘ylabsiz. To‘g‘ri yo‘l tanlamabsiz. Masalan, chekishga xarjlangan pul bilan bolalarning ko‘nglini olish mumkin edi.
Fotimaxonim to‘g‘ri gapirardi.So‘zlaridan chekishni tashlatish xoxishi sezilib turardi. O’zi ham sekin-sekin zararini ko‘ra boshlagan edi. Kechalari yo‘tal tutsa, uxlatmaydi. Tonglar ishtaxasiz turadi. Buning ustiga uch yarim yosh bolasi «sasiysiz», deb ikki oylik o‘gay onasini quchsa.
U kecha bu masala boshqa ko‘zg‘almadi. Ammo Odilbekning zexnini bir muddat mashg‘ul qilib turdi. Odilbek o‘sha kecha qilgan qaroriga binoan, har kun ozozdan kamaytirib — chekishni butunlay tark etdi. Bir kun sigaretni tashlagani to‘g‘risida suhbatlasharkan, do‘sti:
— Men chekmayman, ammo chekkanlar bir o‘rgangach, tashlash qiyin deyishadi,—dedi.
— Go‘dak o‘zi uchun benixoya sevimli bo‘lgan ona ko‘kragini tark etadiku. Aqli joyida, irodasiga hokim inson sigaretni tark etishi mushkul ishmi? Irodasiga hokim bo‘lmaganlar uchun mushkul bo‘lishi mumkin, —deb javob berdi Odilbek.

VI

Bir kun Xusayin tashqarida o‘ynayotib, urishayotgan ikki bolaning orasiga tushdi. Orachilik qilmoqchi bo‘ldi, yani ajratib ko‘yishni istadi. Ajratolmadi, buning ustiga ularning mushtlariga nishon bo‘ldi. Qo‘shni xotinlartsan biri yetib keldi va uni urishyapti deb o‘yladi. Husaynni chetga tortdi-da
— Nima istaysiz bu yetimchadan? Uyalmaysizmi? Tortadiganini tortib, oladiganini olib yotibdi bechora go‘dak. O’gay onaning o‘zi yetmaydimi? Husayin hayron bo‘ldi, ne qilarini bilmay qoldi.
—Xola, mening onam o‘lgani yo‘q, — deya oldi. Ayol uning boshini siladi:
— Seni aldashmoqda, go‘dagim. Asl onangni ko‘rganinga edi, buni ona dermiding?! Farishtaday ayol edi. Buning nimasi sizga o‘xshaydi? Ko‘zlariga qara. Sizning ko‘zingiz — qora, uniki — qo‘k.
Eshtk oldid aularni kuzatib turgan boshqa bir qo‘shni xotin:
— Nimalar deyapsan, Olmos? Nega bolani xafa qilasan? Bularni gapirib nimaga erishding? — dedi.
Uni urishyapti opa,etimni uradimi? Ayb emasmi?
Xo‘p,sen bularni gapirib bolani xafa qilishing ayb emasmi? Yaxshi ish qildingmi?

— Bilsin,duch kelganni ona demasin.
— Nega duch kelgan? Sendan, mendan yaxshi u xotin, mashaAlloh.
— Sen uni oqlovchi bo‘lib qoldingmi, Samohat? Yaxshi bo‘lsa, ikki yetim bolasi bor odamga turmushga chiqarmidi?! Sen ham yaxshi bo‘lsang, shunday xotinning yonini olmasding. Uning nimasi ona?! Xayriyaning o‘rnini bosolarmidi?! Gapirmaysanmi bularni?! Meni zaharlama xudo haqqi, menga tirg‘alma, tilimni qichitsang, rasvoi jahon qilaman seni!
Gap yana cho‘zilib gapira-gapira uzoqlashdi. Erkaklar o‘tib ketishi bilan Husayinga tasalli bermoq uchun eshigini ochgan Samohat xonim uning boshi egik holda og‘ir-og‘ir qadamlar tashlab, uyiga yaqinlashib qolganini ko‘rdi. Ichi achidi. Eshigini yopib ichkari kirarkan:
— Razil xotin,Xudodan top!-demoqdan o‘zini tiya olmadi.
Haligi xotining chirkin harakatini aqlli odam to‘g‘ri topmasligi muqarrar. O’z onasi borday mexr bilan qaralayotgan bu bolaga yetimligini bildirish uni ruhan cho‘ktirish ekanini bnlmaslik aybdir. Balki u xotin ham biroz o‘ylasa, so‘zlari bolani xafa qilishini bilgan bo‘larmidi?! Ammo inson avval so‘ylaydi, keyin o‘ylaydi. Bir ishni avval o‘ylamasdan qilib ko‘yib, keyin pushaymon bo‘ladi. Avval o‘ylab keyin so‘ylasa, avval tushunib, keyin ado etsa ne bo‘larkin?

* * *

Husayin istar-istamas qadamlar bilan o‘ychan holda ichkari kirishi bilan Fotimaxonim unga yaqinlashdi.
Nima bo‘ldi o‘g‘lim, tobing yo‘qmi?
...
Gapirsangchi, jon bolam, mazang qochdimi? Nimani o‘ylayapsan?
Husayin yana javob bermadi. Fotimaxonim hayron bo‘ldi. Uy o‘rtasida turgan bolaning oldiga cho‘kkalab o‘tirdi.Qo‘llari bilan uning boshini ko‘tardi. Yuzlaridan bir-bir o‘pdi. Xusayinning ko‘zlari yoshli edi.
Birov bilan urushdingmi,o‘g‘lim? Nega gapirmaysan? Xo‘sh, gapir, yo‘qsa, onang bo‘lmayman.
Xusayn yig‘lay boshlagandi:
— Siz mening onam emas ekansiz. Mening onam o‘lgan.
Fotimaxonim ne qilarini bilmay qoldi. Tepasidan qaynoq suv quyilganday bo‘ldi. Peshonasidan sovuq ter chikdi.Bu uyga kelishning asosiy sababi ularga o‘gayligini bildirmaslik emasmidi? Uch oy o‘tmasdan bu umidi ko‘kka sovurilmokda. Shuning bilan birga Fotimaxonim oxiri baxayr bo‘lishiga ishonchidan ayrilmasligi kerak edi. Yaxshi niyatli insonlarni Alloh yordamsiz qoldirmasligiga ishonardi.
— Xo‘sh, kim gapirdi bularni, o‘g‘lim?
— Tashqarida. Bir xotin.
Seni birovga o‘xshatibdi, o‘g‘lim. Qara, men sog‘man. Sen mening onam o‘lgani yo‘q, demadingmi?

—Dedim.
— Nima dedi u?
— «Seni aldashyapti, u o‘gay onang, uning ko‘zlari senikiga o‘xshamaydiku», dedi.
— Sen ishondingmi?
— Albatta, ishondim. Qarang, ko‘zlaringiz menikidaymi?
— Ko‘zlarimiz o‘xshamasa, onang bo‘lmas ekanmanmi?
— Bilmasam.
— Kel, bunday bag‘rimda o‘tir, senga ba’zi narsalarni tushuntiray, quloq sol.
— Sizning bag‘ringizda o‘tirmayman.
— Buni qarang, onasining kuchog‘ida o‘tirmasmish.
Shularni aytarkan, uni kuchoqlaganday ko‘tardi.
Husayin:
— Qo‘ying meni... qo‘yib yuboring... —deya tipirchilardi.Vaziyat yomonlashib borardi. Uni tushirdi va ro‘parasiga turdi:
Demak, noma’lum xotinga ishonasan, menga ishonmaysan, shundaymn?Men o‘g‘lim bor, deb quvonib yuribman. Birov uchrab otang o‘lgan desa, ishonasanmi, qarindoshing o‘ldi desa, bunga ham ishonasanmi? Xo‘sh, meni ona demasang kimni ona demoqchisan? Onam deb kimni yaxshi ko‘rasan? Bugungacha seni xech urdimmi? Yomon gapirdimmi? Aytganingni ikki qildimmi, ko‘zichog‘im? Onang bo‘lmasam shunday qilarmidim? Menga ona deganingda, bor onangni top, men sening onang emasman demasmidim? Meni xafa qilding, ko‘nglimni vayron qilding. Ket, qarshimda turma. Qachon kelib ko‘limni o‘psang, shundagina yarashaman.

Fotimaxonim shularni aytib boqqa chiqib ketdi.Bolaga bularni gapirgan xotinga nisbatan ichidan bir g‘azab ko‘zg‘alib kelardi. Agar yomonlikka odatlangan bo‘ls edi, xech qursa u xotinning ortidan yomon so‘zlar aytardi. Lekin uning tili yomon so‘zga aylanmaydi. Fotimaxonning irodasi xislaridan g‘olib keldi, u xotinni duoibad etmakdan tiyilib, yetimlarini yaxshilik yo‘lida duo qilishga kirishdi: «Yo Rabbiy, go‘daklarim holini O’zing isloh et, ularga nisbatan ko‘nglimni marhamat bilan to‘ldir, bubolalarni o‘z onasi kabi ulg‘aytirishim uchun Senga sig‘inaman!» Ko‘nglidan chiqqan duolari yuksak maqomlarga ko‘tarila boshladi. Ko‘zlari ravshanlashdi.
Oradan yarim soatcha vaqt o‘tdi. Bu orada Husayin ichkarida nima qildi yoki Fotimaxonimning o‘zi qay daraja iztirob cheqdi, bilish qiyin. Insonning ichida kechadigan shunday tuyg‘ular borki, ta’rifiga til ojiz,tariflash sanoqli kishilargagina nasib etgan.
Husayin tashqariga chiqdi. Fotimaxonimga yaqinlashdi va uch odimcha berida to‘xtadi. Qo‘llari shimining cho‘nchagida. Harakatlaridan biroz ulg‘ayganday tuyulardi.Bir muddat Fotimaxonimga qarab turdi. Fotimaxonim boshini ko‘tarmas va unga boqmasdi. Bir pas o‘tgach, so‘radi:
Mendan xafamisiz?

Ona demasdi. Fotimaxonim javob bermadi. Husayn bir-ikki lahza kutgach, takror so‘radi:
— Xafamisiz, mendan ranjidingizmi? Fotimaxonim boshini ko‘tardi. Ko‘zlari nam edi.
— Yig‘layapsizmi?
Hanuz ona demasdi. Fotimaxonim boshini yana egdiyu Husayin yaqinlashdi. U ham yig‘laguday edi. Insonga xos xususiyatlardan biri shu: yoshli ko‘zlarga boqqanda ko‘zlari yoshlanadi. Qo‘lini Fotimaxonimning boshiga qo‘yli.
— Nega yig‘layapsiz?
Ona demaslikka qattiq harakat qilardi.
— Men sening onang emasman. Nega suykanasan menga? Qoch,yaqinlashma. So‘ng qo‘zlarini artib, uni yengilgina itardi:
— Ket yonimlan.
— Ketmayman. Yarashing men bilan.
Ovozi hozir yig‘lab yuborishidan xabar berardi.
— Yarashmayman.
Yoshli ko‘zlar bir-biriga bir pas qaradi. Fotimaxonim qo‘lini Husayinga uzatdi, Husayin tutdi, o‘pdi va peshoasiga qo‘ydi.
— Onam de.
— Onam.
— Jonim onam de.
— Jonimonam.
— Yagona onam de.
Yagona onam!

— Onangni kuchoqla, qani, ko‘rayin. Husayin quchoqladi, o‘pdi. Fotimaxonim ham uni bag‘iga bosdi:
— Yana shunday ish qilsang ko‘rasan, seni Qanday savalayman. So‘ng uni qo‘llaridan ushlab, qarshisiga turg‘azdi:
— Gapir, yana shunday haqsizlik qilib, meni ranjitasanmi?
— Yo‘q, ona.
Husayin xanuz onasining ko‘zlarini kuzatardi.
— Sizning ko‘zingiz nega ko‘k, ona? Fotimaxonim bu savolga javob bermasdan o‘zi so‘radi: Sening ko‘zlaring nega qora?
—Bilmayman.
— Men xam bilmayman, o‘g‘lim. Tangrim sening ko‘zlaingni qora yaratgan, menikini — ko‘k. Hozir senga bir narsa ko‘rsataman. Ichkaridan bir parcha non keltir. Ali amakilarning pishagini chaqiramiz.
— Nonsiz chaqirsak bo‘lmaydimi, ona?
Hayvonni aldasak bo‘ladimi, qo‘zim? Chaqirsak, bir narsa bermoqchi deb yugurib keladi, bizda esa hech narsa bo‘lmasa, ya’ni aldasak, hech narsa bermasak, gunoh bo‘ladi, Inson bugun hayvonni aldasa, ertaga o‘ziga o‘xshao‘ insonni aldaydi. Bu bechora hayvonning hech kimi yo‘q.Biz nima bersak, yeydi. Yugur, onalar aytgan ishni darrov bajarish kerak.

Husayin chopib borib, uydan bir parcha non keltirdi. So‘ng Ali amakining bog‘iga burilib, pish....pish...pish deya pishakni chaqira boshladi. Birozdan so‘ng bir pishak bu yoqqa hatladi.
— Nonni to‘g‘ra, oldiga ko‘yaylik.
Husayin non to‘g‘ramlarini oldiga tashlar, pishak kuzatib turar,so‘ng o‘ziga qulay tomondan yaqinlashib, mohirona bosh silkkancha og‘zining goh o‘ng, goh chap tarafiga o‘tkazib yerdi.
— Husayin!
— Labbay, ona?
Pishakning ko‘zlarini ko‘ryapsanmi?
Husayin qaradi. Va hayratdan qichqirdi.
Aaaa... Ona mushukning ko‘zlari noto‘g‘ri ekan.
 Fotimaxonim kuldi:
— Qanaqasiga noto‘g‘ri bo‘lsin, o‘g‘lim?
— Xato. Biri bir rangda, ikkinchisi ikkinchi rangda.
— Ko‘rdingmi, o‘g‘lim, menga sizning ko‘zingiz nega ko‘k deganding. Hatto bir pishakning ikki ko‘zi turli rangda. Alloh shunday yaratgan.
— Xo‘p, unday bo‘lsa, Xayriya kim, ona?
— Mening bir ismim Xayriya, bilmaysanmi, bo‘talog‘im.
— Bilmayman.
— Unda oqshom otang kelganda so‘raysan. Men indamay turaman.
— Ishondim, ona, so‘ramayman.
— Yo‘q, oqshom so‘raymiz.