Bunga Alloh taoloning kalomida ham ishora bor:

«Albatta Biz bu omonatni (ya’ni, shariati Islomiyyadagi toat-ibodatlarni) osmonlarga, yerga va tog‘u toshlarga ko‘ndalang qilgan edik, ular uni ko‘tarishdan bosh tortdilar va undan qo‘rqdilar, inson esa uni o‘z zimmasiga oldi» (Ahzob surasi, 72-oyat).

Alloh taoloning bu so‘zida albatta insonda osmonlardan, yerdan va tog‘lardan ajrab turadigan xususiyat borligiga ishora bor. Ana shu xususiyat bilan u Alloh taoloning omonatini ko‘tarishga toqati yeta oladigan bo‘ldi. U omonat esa ma’rifat va tavhiddir. Har bir odamning qalbi aslida omonatni ko‘tarishga tayyor va toqati yetadigan bo‘ladi. Lekin yuqorida zikr qilingan sabablar uni qiyinchiliklarni ko‘tarishdan va uning haqiqatiga yetishdan to‘xtatib qoladi. Shuning uchun Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Har bir tug‘ilgan go‘dak Islom fitratida tug‘iladi. Ammo ota-onalari uni yahudiy, nasoro va majusiy qilib qo‘yadilar» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari). Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Agar shaytonlar odam farzandlari qalblari atrofida aylanib yurmaganlarida osmon podshohligiga qarardilar», degan gaplari ham qalblar bilan molik o‘rtasida parda bo‘lib qoladigan ba’zi sabablarga ishoradir (Imom Ahmad rivoyati). Bunga Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda ishora bordir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan «Ey Rasululloh, Alloh qaerda, yerdami yoki osmondami?» deb so‘ralganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Alloh mo‘min bandalarning qalblarida», dedilar (Tabaroniy boshqa lafz bilan rivoyat qilgan). Yana bir xabarda kelishicha, Alloh taolo aytadi: «Meni yerim, osmonim ham o‘ziga sig‘dirolmadi. Meni yumshoq, beozor mo‘min bandamning qalbi sig‘dira oldi» (asli yo‘q hadis). Yana bir xabarda kelishicha, «Ey Rasululloh, insonlarning yaxshisi kim?» deyildi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Har bir qalbi maxmum mo‘mindir», dedilar. Yana: «Qalbi maxmum nima degani?» deb so‘raldi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Aldoqchiligi, zulmi, xiyonati, kin va hasadi bo‘lmagan, pokiza, taqvodor kishidir», dedilar (sanadi sahih). Shuning uchun Umar roziyallohu anhu: «Qalbim Robbimni ko‘rdi», dedilar. Zero, u kishi taqvo tufayli hijobni o‘rtadan ko‘targandilar.

Kim qalbi bilan Alloh o‘rtasidagi hijobni ko‘tarsa, qalbida molik surati ravshan bo‘ladi. Ba’zilar kengligi yeru osmonlarchalik bo‘lgan jannatni ko‘radi. Ammo jannatning kengligi yer va osmonlardan ham katta, chunki yer va osmonlar mulk va shahodat olamidan iboratdir. Mulk va shahodat olami garchi atroflari keng, tomonlari bir-biridan uzoq bo‘lsa ham, lekin hammasi nihoyalanuvchidir. Malakut olami esa ko‘zlar ko‘ra olishidan pinhon sirli bir olamdir. Uni faqat qalb ko‘zlarigina idrok eta oladi. U olamning nihoyasi ham yo‘q. To‘g‘ri, shunday narsa borki, qalb uchun uning nihoyalanuvchi miqdori bo‘lib tuyuladi. Lekin bu qalbning o‘zigadir. Alloh taoloning ilmiga nisbatan uning nihoyasi yo‘qdir. Mulk va malakut olamining hammasi bir daf’ada olingan vaqtda rububiyati ilohiyya, deb nomlanadi. Chunki rububiyati ilohiyya mavjudotlarni ihota qilguvchidir. Zero, borliq ichida Alloh taolo va Uning af’olidan boshqa narsa yo‘qdir. Alloh mamlakati (ya’ni, mulklari) va Uning bandalari O’zining af’olidandir.

Bu narsalardan qalbga ravshan bo‘lganlari esa bir qavm uchun jannatning o‘zginasidir va haqiqat ahllariga esa bu narsa jannatga mustahiq bo‘lishlarining sababidir. Ularning jannatdagi mulklarining kengligi ma’rifatlarining kengligi va Alloh taolodan, Uning sifatlaridan, af’ollaridan unga ravshan bo‘lgan miqdoriga binoan bo‘ladi. Albatta toatlardan va har bir a’zolarning amallaridan maqsad qalbni soflash, poklash hamda unga jilo berishdir. Qalbini poklagan kimsa albatta najot topadi.

Qalbni poklashdan murod esa unda iymon nurlarining hosil bo‘lishi, ya’ni ma’rifat nurining jilolanishidir. Alloh taolo aytadi:

«Alloh kimni hidoyat qilishni istasa, uning ko‘nglini Islom uchun keng qilib qo‘yar» (An’om surasi, 125-oyat).

«Axir Alloh ko‘ksini Islom uchun keng qilib qo‘ygan, bas, o‘zi Parvardigori tomonidan bir nur - hidoyat ustida bo‘lgan kishi (kufr zulmatlarida adashib-uloqib yurgan kimsa bilan barobar bo‘lurmi)?!» (Zumar surasi, 22-oyat).

Bu ravshanlik va iymon uchun uchta martaba bordir:

Avvalgi martaba - avom xalqning iymoni va u toza taqlidiy iymondir. Ikkinchisi - mutakallimlarning iymoni va dalil izlovchilarga xosdir, uning darajasi esa avomning iymon darajasiga yaqindir. Uchinchisi - oriflarning iymoni va u chinakam ishonch nuri bilan mushohada qilingan, bu martabalarni esa sizga misol bilan bayon qilamiz.

Albatta siz, masalan, Zaydning hovlida ekanini tasdiqlashingizda uchta daraja bor: avvalgisi - rostgo‘yligi sinab ko‘rilgan, yolg‘on gapirgani  bilinmagan,   gapidan   shubhalanilmagan   kishingizning xabar berishi. Chunki qalbingiz eshitishning o‘zi bilan taskin topib, xotirjam bo‘ladi. Bu taqlidning o‘zi bilan hosil bo‘lgan iymondir, u esa avomlarning iymoniga o‘xshashdir, chunki ular tamiz yoshiga (yaxshi-yomonni ajrata oladigan yoshga) yetganlarida ota-onalaridan Alloh taoloning borligini, Uning ilmi irodasini, qudratini va boshqa sifatlarini hamda payg‘ambarlarning yuborilganini, ularni o‘zlari va keltirgan narsalari rost ekanligini eshitishadi. Uni eshitganlaridek qabul qilib, unda sobit turishadi va bundan ko‘ngillari ham to‘ladi. Ular ota-onalariga, muallimlariga yaxshi gumonda bo‘lganlari uchun ular aytgan narsalarning xilofi xayollariga ham kelmaydi. Bu iymon oxiratda najot topish uchun sabab bo‘lib, uning ahli o‘ng qo‘l ashoblari (nomai a’mollari o‘ng tomondan beriladigan kishilar) martabalarining avvallarida bo‘lsalar-da, lekin muqarrab (ya’ni, Allohga yaqin bandalardan) bo‘lolmaydilar. Chunki bunda kashf, idroklilik, chinakam ishonch nuri bilan qalbning ochilishi yo‘q. Zero, xato ayrim kishilardan eshitilgan narsalarda, balki e’tiqodga taalluqli narsalarda, ko‘pchilikdan eshitilgan narsalarda ham bo‘lishi mumkin. Yahudiy va nasorolar ham ota-onalaridan eshitgan narsalarga e’tiqoddan xotirjam bo‘lib, ko‘ngillari to‘ladi. Lekin eshitgan va ishongan narsalari xato bo‘lgani holda e’tiqod qiladilar. Chunki ularga xato tashlandi. Musulmonlar esa Haqqa e’tiqod qildilar, Undan xabardor bo‘lganliklari uchun emas, balki ularning qalblariga Haq kalimasi tashlab qo‘yildi.

Ikkinchisi - hovli ichidan Zaydning gapini va ovozini eshitmog‘ingiz, lekin bu devor ortidadir. Bundan siz Zaydning hovlida ekaniga dalil sifatida foydalanasiz. Natijada Zaydning hovlida ekaniga bo‘lgan iymon va ishonchingiz, uni tasdiqlashingiz eshitishning o‘zi bilan tasdiqlashingizdan ko‘ra kuchliroq. Chunki sizga Zayd hovlida, deyilganidan keyin uning ovozini eshitsangiz, ishonchingiz yanada ziyodalashadi. Chunki ovozlar suratni mushohada qilish holida eshitgan kishining nazdida shakl va suratga dalolat qiladi. Qalb bu albatta o‘sha shaxsning ovozi, deb hukm qiladi, bu esa dalil bilan qorishgan iymondir. Xato yana unga yo‘l olgan bo‘lishi mumkin. Zero, ovozlar gohida bir-biriga o‘xshab ketadi. Goho taqlid qilish yo‘li bilan o‘zini Zayd qilib ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Lekin o‘sha narsa eshituvchining xayoliga kelmaydi. Chunki u shubhaga o‘rin qoldirmadi. Bu firib va taqliddan g‘arazni fahmlamadi.

Uchinchisi - hovliga o‘zingiz kirib, uni ko‘zingiz bilan qarab ko‘rmoqligingizdir. Bu haqiqiy ma’rifat, shaksiz mushohadadir. Bu muqarrab va siddiqlarning ma’rifatiga o‘xshaydi. Chunki ular mushohada bilan iymon keltiradilar. Ularning iymoni ichiga avomlar va mutakallimlarning ham iymonlari kiradi. U ochiq-oydin bir fazilat bilan bulardan ajralib turadi. Bu fazilat bilan xato imkoni mahol sanaladi.

To‘g‘ri, ular ham ilmlarning miqdori va kashf darajalari bilan bir-birlaridan farqli bo‘ladilar. Ammo ilmlar darajasining misoli Zaydni hovli sahnida quyosh porlab turgan vaqtda yaqindan ko‘rish kabidir, ana shunda uni idrok etish mukammal bo‘ladi. Boshqa kishi Zaydni uy ichida yoki uzoqdan yo kechki paytda ko‘radi. Ana shunda uning uchun Zayd suratida albatta u Zaydligini shaksiz bildiradigan narsa gavdalanadi. Lekin suratining nozik va maxfiy joylari unga ko‘rinmaydi. Buning misli ilohiy ishlar mushohadasining farqliligida tasavvur qilinadi. Ammo ilmlar o‘lchovining misoli shunday: hovlida Zayd, Amr, Bakr va boshqalar ham ko‘rinadi. Boshqa birov esa Zaydning o‘zini ko‘radi. O’sha narsani bilish shubhasiz ma’lumotlarning ko‘pligi bilan ziyoda bo‘ladi. Bu qalbning ilmlar bilan birga bo‘lgandagi holatidir. To‘g‘risini Alloh taolo biluvchiroqdir.

Qalbning aqliy, diniy, dunyoviy va uxroviy ilmlarning qismlariga qo‘shilgandagi holati

Yuqorida aytilganidek, albatta qalb o‘zining tabiiyligi (ya’ni, fitriy holati) bilan ma’lumotlarning haqiqatini qabul qilish uchun tayyor holatda bo‘ladi. Lekin qalbga tushadigan ilmlar ham aqliy va shar’iyga bo‘linadi. Buning aqliysi zaruriy va kasb qilib olinadigan narsalardan iborat. Kasb qilib olinadigani ham dunyoviy va uxroviyga bo‘linadi. Ammo aqliysi, deganda aqlning tabiiyligi taqozo qiladigan, taqlid va eshitish bilan topilmaydigan narsani e’tiborga olamiz. Zaruriyga bo‘linadigani esa paydo bo‘lgan zaruriy ilmning qaerdan va qanday hosil bo‘lganini bilolmaydi. Bu ilm insonning bir shaxs bir vaqtning o‘zida ikki joyda bo‘lmasligini yoki yana bir narsa bir paytda ham yangi, ham eski yoki bir holatning o‘zida ham bor, ham yo‘q bo‘lmasligini bilishiga o‘xshaydi. Chunki bu shunday ilmki, inson yoshligidan o‘zini mana shu ilmlarni biladigan qilib yaratilgan holda topadi. Bu ilm qachon va qaerdan hosil bo‘lganini bilmaydi. Ya’ni, buni bilishiga yaqin biror sababni bilmaydi. Lekin uni yaratgan va unga yo‘l ko‘rsatgan, hatto kasb qilib qo‘lga kiritiladigan ilmlarga yo‘l ko‘rsatgan albatta Alloh ekanligi hargiz unga maxfiy bo‘lmaydi.

Kasb qilib olinadigan ilmlar ta’lim olish va dalillar bilan istifoda qilinadigan ilmlardir. Bu ikki xil ilm ham albatta aql, deb nomlanadi. Ali roziyallohu anhu aytganlar: «Aqlni ikkita aql deb ko‘rdim, biri - tabiiy va ikkinchisi - eshitish orqali bo‘lgani. Agar eshitish orqali hosil bo‘lgan aql bo‘lsa-yu, tabiiyi bo‘lmasa, uning foydasi   yo‘qdir,   go‘yo   quyosh  bo‘lsa-yu,   ko‘zning  nuri   bo‘lmasa,   foydasi bo‘lmaganidek». Avvalgisidan (ya’ni, tabiiyidan) murod Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning Ali roziyallohu anhuga aytgan hadislaridagi ma’nodir. Ya’ni, «Alloh taolo aqldan ko‘ra O’ziga mukarram bo‘lgan biron bir maxluq yaratmadi» (Imom Termiziy zaif sanad bilan rivoyat qilgan). Ikkinchisidan (ya’ni, eshitish orqali hosil bo‘lgan aqldan) murod Ali roziyallohu anhuga aytgan mana bu hadisdagi ma’nodir. Ya’ni, «Agar insonlar Alloh taologa har xil yaxshiliklar bilan yaqinlashadigan bo‘lsalar, bas, sen aqling bilan yaqinlashgin» (Abu Naim zaif sanad bilan rivoyat qilgan). Zero, tabiiy aql hamda zaruriy ilmlar bilan Allohga yaqinlashmoq mumkin bo‘lmaydi, balki o‘rganib qo‘lga kiritilgan aql bilan yaqinlashiladi.

Olamlarning Robbiga yaqin bo‘lmoq darajasiga yetmoqlikka sabab bo‘ladigan ilmlarni talab qilishda aqlni ishlatish bilan yaqinlikka qodir bo‘lishga Ali roziyallohu anhuga o‘xshagan kishilargina erisha oladi. Endi qalb ko‘z o‘rnida va qalbdagi tabiiy aql esa ko‘zdagi ko‘rish quvvati o‘rnida yuritiladi.

Ko‘rish quvvati ko‘r kishida bo‘lmaydigan va ko‘zi ochiq kishilarda ko‘zini yumib olsa ham yoki qorong‘ulik tushib qolsa ham, topiladigan nozik bir narsadir. Qalbda hosil bo‘lgan ilm esa ko‘zdagi ko‘rishni idrok eta olish quvvati va narsalarning o‘zini (ya’ni, alohida holda) ko‘ra bilishdir. Ilmlarning aql ko‘zidan go‘daklik vaqtidan narsalarni ajrata oladigan yoshga yetguncha yoki balog‘at yoshiga yetguncha taxir bo‘lib turishi go‘yo quyosh chiqib, nurlarini ko‘riladigan narsalarga to‘kkuncha ko‘zlardan ko‘rish taxir bo‘lib turishiga o‘xshaydi. Alloh taolo qalblarning yuzasiga u bilan ilmlar yozadigan qalam quyosh gardishi o‘rnida yuritiladi. Go‘dakning qalbida u narsalarni ajrata oladigan yoshga yetguncha ilm hosil bo‘lmasligi sababi qalbining sezgisi hali ilmni qabul qilish uchun tayyor emasligidadir. Qalam Alloh taoloning maxluqlaridan biridir. Alloh taolo uni insonlar qalbiga ilmlar naqshini tushirish uchun sabab qilib yaratgan, Alloh taolo quyidagi oyatda aytadiki:

«O’qing! Sizning Parvardigoringiz (insoniyatga) qalamni (ya’ni, yozishni - xatni) o‘rgatgan o‘ta karamli Zotdir. U Zot insonga uning bilmagan narsalarini o‘rgatdi» (Alaq surasi, 3-5-oyatlar)

Alloh taoloning qalami maxluqining qalamiga o‘xshamaydi, go‘yo Uning sifati maxluqlarining sifatiga o‘xshamaganidek. Alloh taoloning qalami qamishdan yoki yog‘ochdan emas, go‘yo Alloh taolo javhardan ham, tasodifiy narsalardan ham bo‘lmaganidek. Mana shu ko‘rinishga binoan botiniy ko‘rish (ya’ni, qalb ko‘zi bilan ko‘rish) va zohiriy ko‘rishni bir xil, deyish to‘g‘ri bo‘ladi. Lekin sharaf borasida o‘rtalarida munosiblik yo‘q. Chunki botiniy ko‘rish idrok etuvchi latif nafsning o‘zidir va u go‘yo bir chavandozga, badan esa otga o‘xshaydi. Chavandozning ko‘r bo‘lishi otining ko‘zi ko‘r bo‘lishidan zararliroqdir. Balki ikki zararning birida ikkinchisiga munosabat yo‘q. Botiniy ko‘rish bilan zohiriy ko‘rish bir xil bo‘lgani uchun Alloh taolo quyidagi oyatda qalbni ko‘rish sifatida nomladi:

«(Payg‘ambarning) ko‘ngli ko‘rgan narsasini inkor etmadi. (Ya’ni, Jabroil farishtaning suratini ko‘rib, Payg‘ambarning ko‘ngli ham qanoatlandi va uning Alloh taolo tomonidan yuborilgan farishta ekanligiga iymon keltirdi)» (Van-najm surasi, 11-oyat).