Bandaga dushmanini o‘z nafsidan daf qilish bilan mashg‘ul bo‘lishi lozim bo‘ladi. Uning asli, nasabi, maskani haqida bahs qilish bilan shug‘ullanish zaruriyati yo‘q. To‘g‘ri, nafsidan uni daf qilish uchun o‘zining bir quroli haqida o‘ylab ko‘rishi kerak bo‘ladi. Shaytonning quroli esa havoyi nafs va shahvatlardir. Mana shu qurolining o‘zi butun olamga yetarlidir. Uning zoti, sifati, haqiqatini bilishdan Allohdan panoh so‘raymiz. Farishtalarning haqiqatini bilish esa mukoshafa ilmlariga chuqur kirishib ketgan oriflarning maydonidir. Muomala ilmida uni bilishga ehtiyoj yo‘qdir.

Xayollar (fikrlar) uch xil bo‘ladi: 1) Yomonlikka chaqiruvchi ekanligi aniq bilinadi. Buning vasvasa ekanligi aniq. 2) Yaxshilikka chaqiruvchi ekanligi bilinadi. Buning ilhom ekanligida shak yo‘q. 3) Shubha bilan qaraluvchi. Buning shayton tarafidan yoki farishta tarafidan ekanligi aniq bilinmaydi. Chunki yomonlikni yaxshilik maydonida ko‘rsatish shayton hiylalaridandir. Buning yaxshi-yomonligini ajratib olish juda qiyin. Ko‘p bandalar mana shu bilan halok bo‘lishadi. Chunki shayton ularni yomonlikka ochiq-oydin chaqirishga qodir bo‘lmaydi-da, yomonlikni yaxshilik suratida ko‘rsatadi.

Go‘yo bir olimga nasihat tarzida «Xaloyiqqa qaramaysanmi, nodonliklaridan o‘liklarga o‘xshab qolishibdi, g‘aflatlari ziyodaligidan halok bo‘lib, do‘zaxga yaqinlashib qolishibdi. Nasihatlaring va ma’ruzalaring bilan halokatdan qutqarib, bu Allohning bandalariga rahm qilsang bo‘lmaydimi? Batahqiq, Alloh senga ko‘ruvchi qalb, fasohatli til va maqbul notiqlikni ne’mat qilib bergan bo‘lsa, qanday qilib Allohning ne’matlariga nonko‘rlik qilasan? Qanday qilib Uning g‘azabiga o‘zingni ko‘ndalang qilasan? Yana qanday qilib ilmni tarqatish va xalqni to‘g‘ri yo‘lga da’vat qilishda sukut qilib turasan?» deydi. Mana shunday va shunga o‘xshash gaplarni uning qalbida qaror toptirish uchun doimiy harakatda bo‘ladi. Uni judayam yumshoq hiylalar bilan insonlarga nasihat qilish bilan mashg‘ul bo‘lishga moyil qiladi. So‘ngra uni insonlarga o‘zini chiroyli ko‘rsatishga, fasohatli lafzlar bilan gapirishga va yaxshiliklarni izhor qilishga (ya’ni, riyo qilishga) chaqiradi. Unga aytadiki: «Agar mana shunday qilmaydigan bo‘lsang, insonlarning qalblaridan so‘zingning mavqei (ya’ni, ta’siri) tushib ketadi, ular haq yo‘lga hidoyatlana olmaydilar». Uning huzurida shularni chiroyli ko‘rsatishda doim qoim bo‘ladi. Hatto bu orada olimning o‘zida riyo aralashmasi, ishlarini xalq qabul qilayotganidan xursand bo‘lish, martaba lazzati, unga ergashayotganlarning ko‘pligi, ilmini ko‘p sanash, xaloyiqqa past nazarda qarash qaror topadi. Natijada bechora olim o‘z nasihatlari bilan halokatga qarab ketib qoladi. Gapirayotganida maqsadini go‘yo yaxshilik, deb o‘ylaydi, aslida esa maqsadi obro‘ qozonish va insonlar oldida maqbul kishi bo‘lmoqdir. Shu sababli o‘zini Alloh huzurida ulug‘ bir maqomda, deb o‘ylagan holda halok bo‘ladi. U Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytgan mana bu kishilar jumlasidandir: «Albatta Alloh taolo dinda nasibasi yo‘q kishilar bilan ham bu dinni quvvatlaydi» (Nasaiy rivoyati, sanadi yaxshi). Yana bir hadisda quyidagicha aytiladi: «Albatta Alloh taolo bu dinni fojir kishi bilan ham quvvatlab qo‘yadi» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari).

Shuning uchun rivoyat qilinishicha, Iblis alayhilla’na Iso ibn Maryam alayhissalomga ko‘rinib: «La ilaha illalloh, deng», deb aytganida, Iso alayhissalom Iblisga: «Bu haq kalima, lekin uni sening buyrug‘ing bilan aytmayman», degan ekanlar. Chunki shayton shunday yaxshilik ostida firib beradi. Shaytonning mana shu yo‘llar bilan firib berishi sira tugamaydi. Yomonlikni zohiran qilishni yomon ko‘radigan, nafslarining ochiq-oydin gunohga sho‘ng‘ib ketishiga rozi bo‘lmaydigan ulamolar, obidlar, zohidlar, kambag‘al va boylar hamda shular toifasidan bo‘lgan boshqa kishilar ham shaytonning mana shu xildagi firiblari tufayli halok bo‘lishadi.

Tezda kitobimiz oxiridagi «G’urur kitobi»dan joy olgan shayton hiylalaridan zikr qilamiz. Ehtimol, vaqtimiz yetsa, bu xususda «Iblisning firib berishi» deb nomlangan kitob tasnif qilishimiz ham mumkin. Chunki hozir shaharlarda bandalar o‘rtasida, xususan, mazhablar, e’tiqodlar to‘g‘risida shaytonning chalkashtirishi juda tarqalib ketdi. Hatto yaxshiliklardan faqatgina suvrat qoldi, xolos. Bularning hammasi shaytonning firiblari va hiylalariga bo‘ysunilganligi uchundir.

Endi banda xayoliga kelgan har bir qasd farishta tarafidan yoki shayton tarafidan ekanligini bilish uchun bir to‘xtalib olmog‘i lozim. Yana unga tabiatida bo‘lgan xohish bilan emas, balki qalb ko‘zi orqali chuqur qaramog‘i lozim bo‘ladi. Bu narsalardan taqvo nuri, qalb ko‘zi va ilmning ko‘pligi bilan xabardor bo‘linadi. Alloh taolo aytadi:

«Taqvo qilguvchi zotlarni qachon shayton tomonidan biron vasvasa ushlasa, (Allohni) eslaydilar, bas, (to‘g‘ri yo‘lni) ko‘ra boshlaydilar» (A’rof surasi, 201-oyat).

Ya’ni, ular uchun muammolar yechilib ketadi. Ammo kim nafsini taqvo bilan rozi qilmay tabiatini havosiga ergashish bilan shaytonning aldovlariga bo‘ysunishga moyil qiladigan bo‘lsa, u holda adashishligi ko‘payib ketadi. O’zi sezmagan holda halokati tezlashib ketadi. Bularning o‘xshashlari to‘g‘risida Alloh taolo aytadi:

«Agar zolim-kofir kimsalar uchun Yerdagi bor narsa va u bilan birga yana o‘shaning mislicha narsa bo‘lsa, albatta ular qiyomat kunidagi azobning yomonligidan, o‘sha (qo‘llaridagi bor narsalarni) to‘lov qilib berib yuborgan bo‘lur edilar. (Chunki u kunda) ularga Alloh tomonidan ular o‘ylab ham ko‘rmagan narsalar - azoblar ko‘rinadi» (Zumar surasi, 47-oyat).

Aytiladiki: «U savob deb o‘ylagan amallari edi, biroq u gunoh bo‘lib chiqdi». Muomala ilmlarining eng beparvo bo‘lingani va bekilib ketgani nafsning aldashi va shaytonning hiylalaridan ogoh bo‘lishdir. Vaholanki, bu ilm har bir bandaga farzi ayndir. Odamlar esa bunga beparvo bo‘lib, o‘zlariga vasvasalarni jalb qiladigan va ustlariga shaytonni hukmron qilib qo‘yadigan, uning dushmanligini va undan ehtiyot bo‘lish yo‘llarini unuttirib qo‘yadigan ilmlar bilan mashg‘ul bo‘lib qolishdi. Endi vasvasalarning ko‘pligidan faqat xayol eshiklarini yopib qo‘yishgina qutqaradi. Uning tashqi eshiklari beshta his etish a’zolaridir, ichki eshiklari esa shahvatlar va dunyo aloqalaridir. Qorong‘i uyda yolg‘iz qolish his etish eshigini to‘sadi. Molu dunyo va ahl-bolalaridan uzilish ichki eshiklardan bo‘ladigan vasvasalar yo‘lini ozaytiradi. Shunday bo‘lsa ham, qalbga joriy bo‘ladigan xayolotlarga botiniy kirish eshiklari ochiq qoladi. Buni esa qalbni faqat Alloh zikri bilan mashg‘ul qilish orqali daf etiladi. Keyin shayton qalbni o‘ziga tortishda, talashishda, Alloh zikridan to‘sishga harakat qilishda bardavom bo‘ladi. Unga qarshi kurashish lozim. Bu kurashish o‘lguncha bo‘ladi. Zero, qay bir inson tirik ekan, shaytondan qutulolmaydi. Batahqiq, kurashish bilan unga bo‘ysunmaslikka va uning yomonligini o‘zidan daf qilishga kuchi yetadigan bo‘ladi. Lekin badanida qon yurib turarkan, bir lahza ham unga qarshi kurashishdan va o‘zini himoya qilishdan behojat bo‘lolmaydi. Chunki inson tirik ekan, uning qalbiga shayton eshigi bekilmaydi va doim ochiq bo‘ladi. Bu eshiklar shahvat, g‘azab, hasad, ta’magirlik, ochko‘zlik va boshqa narsalardir.

Bularning sharhi tezda keladi. Qachonki, eshik ochiq va dushman xushyor bo‘lsa, bundan faqat qo‘riqlash va kurashish bilan himoyalaniladi. Bir kishi Hasan Basriyga «Ey Abu Said, shayton ham uxlaydimi?» deb savol berganida, u kishi tabassum qilib: «Agar uxlaganida biz rohatda bo‘lardik», degan ekanlar. Demak, mo‘min undan qutulishi mumkin emas. Lekin uni daf qilish va quvvatini zaiflashtirish uchun yo‘l bor. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta mo‘min kishi o‘z shaytonini sizlardan biringiz tuyasini safarda holdan toydirgani kabi holdan toydiradi», dedilar (Imom Ahmad rivoyati). Ibn Mas’ud roziyallohu anhu: «Mo‘minning shaytoni ozg‘in bo‘ladi», dedilar. Qays ibn Hajjoj dedilar: «Shaytonim menga: «Sening ichingga kirganimda men semiz tuyadek edim, hozir esa chumchuqqa o‘xshab qoldim», dedi. Shunda men undan «Nima uchun?» deb so‘radim. «Alloh taoloning zikri bilan meni kichraytirib yuboryapsan», deb javob qildi shayton». Taqvodor kishilarga shayton eshiklarini to‘sish va uni qo‘riqlash bilan himoya qilish, ya’ni zohiriy eshiklarini va oshkora gunohlarga olib boradigan ochiq-oydin yo‘llarini to‘sish qiyin bo‘lmaydi. Lekin ular shaytonning xufyona yo‘llarida toyilib ketishadi. Chunki ular uning xufyona yo‘llarini qo‘riqlash uchun uning qaerdaligini bilishmaydi.

Ulamo va voizlarning aldanib qolishlari to‘g‘risida avval ishora qilganimiz bunga misol. Bu yerda mushkullik shundaki, shayton uchun qalbga ochilgan eshiklar ko‘p va farishtalarning eshiklari bittadir. Darhaqiqat, ana shu bitta eshik ko‘p eshiklar bilan chalkashib ketgan. Banda bu holatda xuddi zulmatli kechada yo‘llari ko‘p, lekin qaysisidan borilishi noma’lum bo‘lgan holda sahroda qolib ketgan bir musofirga o‘xshaydi. U yo‘lni faqat aql ko‘zi va yorituvchi quyoshning chiqishi bilan bilishi mumkin. Bu yerdagi aql ko‘zi taqvo bilan musaffo qilingan qalbdir. Yorituvchi quyosh esa Alloh taolo kitobidan va Rasululloh sollallohu alayhi vasallam sunnatlaridan istifoda qilib olingan, qay biridan borilishi noma’lum bo‘lgan yo‘llarni aniqlab beradigan mukammal ilmdir. Agar musaffo qalb va mukammal ilm bo‘lmasa, shaytonning yo‘llari ko‘p va xufyonadir. Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhu aytdilar: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir kuni bir chiziq chizdilar va: «Bu Allohning yo‘li», dedilar. So‘ngra chiziqning o‘ng va chap tomonlariga bir necha chiziqlarni chizdilar. Keyin: «Bu yo‘llarning har birida unga chaqirib turadigan shayton bor», dedilar (Nasaiy rivoyati, sanadi sahih). So‘ngra tilovat qildilar:

«Albatta mana shu Meningto‘g‘ri yo‘limdir. Bas, shu yo‘lga ergashinglar! (Boshqa) yo‘llarga ergashmangizki, ular sizlarni Uning yo‘lidan uzib qo‘yar» (An’om surasi, 153-oyat). (Bunda ana shu chizilgan chiziqlar nazarda tutilyapti.) Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shaytonning yo‘li ko‘pligini bayon qilib berdilar».

Darhaqiqat, shaytonning yo‘llaridan xufyonalari uchun bir necha misollarni zikr qildik. U ulamolar va shahvatlariga hukmlarini o‘tkaza oladigan, zohiriy gunohlardan o‘zlarini tiya oladiganlar aldanib qoladigan yo‘ldir. Endi shaytonning maxfiy bo‘lmagan, ochiq, lekin odamni undan yurishga majbur qiladigan yo‘li uchun ham bir misol keltiraylik. Bunda Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam aytgan hadislarni zikr etamiz. U zot sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Bani Isroil qavmida bir rohib bo‘lgan edi. Shayton bir qizning oldiga borib, uni bo‘g‘di. U qizning davosi rohib huzuridaligini qizning yaqinlari qalbiga soldi. Qizni rohib oldiga olib borishdi. U qizni qabul qilishdan bosh tortdi. Lekin ular ibodatgo‘y rohibga yalinib turib olishdi. Shunda uni qabul qilishga rozi bo‘ldi. Uni davolash uchun oldiga borganida shayton kelib, qizga yaqinlik qilishni chiroyli ko‘rsatdi. Oxiri u bilan jinsiy aloqada bo‘ldi. U qiz rohibdan homilador bo‘ldi. Obidga shayton vasvasa qilib: «Endi sharmanda bo‘lasan, hozir oldingga qizning yaqinlari keladi. Bas, qizni o‘ldir, agar sendan so‘rashsa, o‘zi o‘lib qoldi, deb aytgin», dedi.

Rohib qizni o‘ldirib, dafn qildi. Shayton esa uning ahli oldiga borib, rohib qizni homilador qilib, keyin o‘ldirganini va dafn etganini ularning qalblariga vasvasa qildi. Rohibning oldiga qizning oilasi kelib qizlari haqida so‘rashdi. U: «Qiz o‘lib qoldi», dedi. Shunda ular rohibni o‘ldirish uchun ushlashdi. Uning oldiga shayton kelib: «Qizni bo‘g‘ib kasal qilgan ham men, uning oilasi qalbiga (senga olib kelishni) solgan ham men, menga itoat qil, najot topasan. Ulardan seni xalos qilaman», dedi. Shunda rohib: «Nima narsa bilan (senga itoat qilay)?» dedi. Shayton: «Menga ikki bor sajda qil», dedi. Bas, rohib uning uchun ikki bor sajda qildi. Unga shayton: «Men sendan bezorman», dedi» (Ibn Abud-Dunyo rivoyati).

Alloh taolo aytadi:
«(Yahudiylarni mo‘minlarga qarshilik qilishga gij-gijlayotgan munofiqlar) xuddi shaytonning o‘xshashidirlar. Eslang, u insonga «Kofir bo‘l», degan edi. Endi, qachonki, (inson) kofir bo‘lgach, (shayton unga): «Albatta men sendan bezorman. Zero, men barcha olamlar Parvardigori bo‘lmish Allohdan qo‘rqurman», dedi» (Hashr surasi, 16-oyat).

Endi shaytonning hiylalariga va rohibni gunohi kabiralarga majbur qilib qo‘yganiga qarang. Bularning hammasi qizni davolash uchun qabul qilishda shaytonga itoat etishdan hosil bo‘ldi va bu oson ishdir. Gohida mana shunday ishni boshlayotgan kishi uni yaxshi va savob ish, deb o‘ylaydi. Havoyi nafsning xufyona ishi tufayli ana shu narsa qalbida chiroyli bo‘lib ko‘rinadi, go‘yo yaxshilikka rag‘bat qilayotgan kishiga o‘xshab unga qo‘l uradi. Natijada ana shundan keyin u qilayotgan ish o‘z ixtiyoridan chiqib ketadi. Bir gunoh boshqa gunohga qarab tortadi. Inson bundan saqlana olmaydi. Allohdan ishlarning avvalini behuda qilib qo‘yishidan panoh so‘raymiz. Bunga Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mana bu so‘zlarida ishora bordir: «Kimki (harom) chegarasi atrofida aylanib yursa, unga tushib ketmog‘i mumkin» (Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari).

Shaytonning qalbga kiradigan o‘rinlari tafsiloti bayoni

Bilingki, qalb misoli bir qo‘rg‘onga o‘xshaydi. Shayton esa qo‘rg‘onga bostirib kirib, unga egalik qilishni xohlab turgan dushmanga o‘xshaydi. Dushmandan qo‘rg‘onni saqlash uchun faqat uning eshiklari, kiriladigan boshqa joylari, zaif va teshik yerlarini qo‘riqlash kerak bo‘ladi. Eshiklar qaerdaligini bilmagan inson uni qo‘riqlay olmaydi.

Qalbni shayton vasvasasidan himoya qilish vojibdir. U har bir mukallaf bandaga farzi ayndir. Vojib amalga yetish uchun kerakli amallar ham vojib bo‘ladi. Shaytonni daf qilishga kerakli amal uning kirish joylarini bilishdir. Demak, shaytonning kiradigan joylarini bilish ham vojib. Shaytonning kiradigan joylari va uning eshiklari bandaning sifatlaridir. U juda ko‘pdir. Lekin biz so‘qmoq, yolg‘izoyoq yo‘l ma’nosidagi eshiklarga ishora qilyapmiz. Bunday eshiklar shayton askarlari ko‘p bo‘lsa ham, kirishiga torlik qilmaydi. G’azab va shahvat uning katta eshiklaridandir. Chunki g‘azab aqlga hujum qilish, deganidir. Agar aql qo‘shini zaiflashsa, shayton askarlari hujum qiladi. Inson, qachonki, g‘azablanadigan bo‘lsa, shayton uni go‘yo go‘dak to‘pni o‘ynaganidek o‘ynaydi.