Esdan chiqarganlik sajdasi

Esdan chiqarganligi uchun qilinadigan sajda sajdai sahv, deyiladi. Uni bajarishning o‘ziga xos sabablari bor:

1.   Agar namoz ruknlaridan biror ruknni esdan chiqarib kechiktirsa, sajdai sahv qiladi. Misol uchun namozni boshlab sano duosini o‘qigandan so‘ng qiroatni bir ruknni ado qilish miqdoricha o‘qimay kechiktirsa yoki qiroatni qilib bo‘lib, ruku’ qilishni kechiktirsa, yoyinki birinchi rakatni o‘qib bo‘lib, sajda qilgandan so‘ng ikkinchi rakatga turishni bir rukn ado qilish miqdoricha kechiktirsa va shu kabi ruknlarni kechiktirish sababi bilan sajdai sahv qilinadi. Bir rukn uch tasbeh yoki bir oyat uzun va yo uch oyat qisqa miqdoricha belgilanadi.

2.   Namozdagi vojiblardan birini esdan chiqarib tark qilsa ham, sajdai sahv qiladi. Misol uchun surai Fotihani yoki undan keyingi surani, to‘rt rakatli yoki uch rakatli namozlardagi avvalgi qa’dani tark qilsa, sajdai sahv qiladi. Qa’daning avvalida o‘tirishlik farzda ham, nafl namozlarida ham vojibdir. Kimki avvalgi qa’dada o‘tirmay, qiyomda to‘liq turib ketsa, namozini davom ettiradi va namoz oxirida sajdai sahv qiladi. Chunki u vojibni tark qildi. Vojib tark bo‘lsa, uning o‘rni sajdai sahv bilan to‘ldiriladi. Agar shu qiyom holatiga turgandan so‘ng o‘rtadagi qa’dada o‘tirmaganligi esiga tushib qolsa-yu, keyin namozini davom ettirmay o‘tirsa, gunohkor bo‘ladi. Chunki u farzdan vojibga qaytgan hisoblanadi. Ba’zi ulamolar namoz buziladi ham, deyishadi, lekin namozi buzilmasa-da, sajdai sahv qiladi. Ammo avvalgi qa’dani o‘tirmasdan qiyomga turib ketmoqchi bo‘lsa-yu, qa’da o‘tirish kerakligi esiga tushib qolsa, o‘sha holatiga qaraydi, agar qa’daga yaqin bo‘lsa, o‘tiradi, tashahhudni o‘qib, keyin uchinchi rakatga turadi. Sajdai sahvni esa qilmaydi, lekin qiyomga yaqin bo‘lsa, qa’dani tark qiladi-da, qiyomga turadi va namozining oxirida sajdai sahv qiladi.

Namozdagi vojiblarni tark qilishlar jumlasiga vitr namozidagi qunut duosini o‘qimay, ruku’ga borib qolish ham kiradi, imomning jahriy namozlaridagi qiroatni maxfiy qilib qo‘yishligi, maxfiy namozlarni jahriy qilib qo‘yishligi ham vojibni tark qilish jumlasidandir. Ushbu hollarda ham namoz oxirida sajdai sahv qilinadi.

3.   Namozdagi vojiblardan birini o‘z o‘rnidan kechiktirsa ham, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Misol uchun Fotiha surasini zam suradan keyinga kechiktirib qo‘ysa va hokazo.

4.   Namoz amallaridan birortasini xayol bilan bo‘lib ziyoda qilib qo‘ysa ham, sajdai sahv vojib bo‘ladi. Misol uchun bir rakatda ikki bor ruku’ qilib qo‘ysa yoki uch marta sajda qilsa va yo ortiqcha rakatning qiyomiga turib ketsa va hokazo. Agar namozxon oxirgi qa’daga o‘tirmay, esidan chiqib ortiqcha rakat turib ketsa, to o‘sha rakatning sajdasigacha esiga tushib qolsa, qa’dai oxirga o‘tiradi va so‘nggida sajdai sahv qiladi, chunki u oxirgi qa’daning farzini kechiktirdi. Ammo ortiqcha rakatning sajdasini qilib qo‘ysa, ushbu farz namozi naflga aylanadi va oltinchi rakatni ham to‘ldirib qo‘yishlik ma’quldir. Chunki nafllar rakati toq bo‘lmaydi. Namozni ado qilgach, farzni qaytarib o‘qiydi. Chunki u namozning ruknlaridan bo‘lgan qa’dai oxirni yo‘qotdi. Rukn ado qilinmasa, namoz qaytarib o‘qiladi, ammo vojib tark qilinsa, sajdai sahv bilan namoz o‘rniga keladi. Agar qa’dai oxirda o‘tirib tashahhudni o‘qigan bo‘lsa-yu, keyin ortiqcha rakatga bilmay turib ketsa, esiga tushgan zahoti o‘tiradi va tashahhudni qaytarib o‘qimay, salom beradi. Ammo ziyoda rakatning sajdasini qilib qo‘ygan bo‘lsa ham, farz namozi buzilib, naflga aylanmaydi, chunki u oxirgi qa’dani o‘tirgan, faqat yana oltinchi rakatni ham o‘qib qo‘yadi-da, namoz oxirida sajdai sahv qiladi. Chunki u salom berishni kechiktirgan edi. Keyingi ikki rakati naflga o‘tadi. Sajdai sahvning ko‘rinishi farz va nafllarda ham bir xildir. (Bir namozda ko‘p bor vojib tark bo‘lib yoki arkon kechiktirilsa ham, bir marta sajdai sahv qilish kifoya qiladi... - tarj.)

Namozda ikkilanib qolishlik

Agar namozxon namozining rakatlarida shakka tushib qolsa va ushbu shaklanishi birinchi bo‘layotgan bo‘lsa, namozini buzib yangidan o‘qiydi.

(Ulug‘ imomlardan birining shogirdi ahli so‘fiylardan bo‘lgan kishiga savol qilib: «Taqsir, agar kishi namozining rakatlarida «Ikkinchi rakatmidi yoki uchinchisi edimi?» deb shaklansa, nima qilishi kerak?» deb so‘raganlarida, so‘fiy unga qarab: «Ulug‘ Rabbisining huzurida bo‘la turib shaklanadigan unday g‘ofil qalbni muolaja qilish kerak», debjavob bergan ekan... - tarj.)

Albatta, namoz o‘quvchi imkon qadar xushu’ni hosil qilishga intilishi kerak bo‘ladi. Lekin shaklanish unda doim bo‘layotgan bo‘lsa, endi namozini buzmaydi, balki gumoni g‘olib bo‘lgan tomonini hisobga olib, namozini davom ettiradi. Ammo gumoni bir tomonga g‘olib bo‘lmasa, unda shaklangan rakatining ozini e’tiborga oladi. Misol uchun «Uchinchi rakatmi yoki to‘rtinchi rakatmi?» deb shaklangan bo‘lsa, uchinchi rakat edi, deb hisoblaydi va o‘sha rakatda o‘tirib, tashahhud o‘qishligi vojib bo‘ladi. Chunki u to‘rtinchi rakat ham bo‘lishi mumkin-da. Keyin yana o‘rnidan turib to‘rtinchi rakatni o‘qiydi va oxirida sajdai sahv qiladi. Xuddi shu ko‘rinishga birinchi va ikkinchi rakatda yoki ikkinchi va uchinchi rakatlarda shaklanib gumoni g‘olib bo‘lmasa ham amal qilinadi. Misol uchun to‘rt rakatli peshin namozini o‘qiyotgan kishi birinchi va ikkinchi rakatda ikkilanib qoldi. U nima qiladi?

Bunda u birinchi rakat, deb ozini hisobga oladi, ikkinchi rakatni ham o‘qib o‘rtadagi avvalgi vojib qa’dani o‘tiradi. So‘ng uchinchi rakatga turib, uni ado qiladi-da, yana qa’da o‘tiradi, chunki bu to‘rtinchi rakat bo‘lishi mumkin. Keyin yana turib, biz to‘rtinchi rakat, deb e’tiborga olgan rakatni o‘qiydi va namoz oxirida sajdai sahv qiladi. Demak, gumoni g‘olib tomoniga amal qilib ketsa, sajdai sahv qilmas ekan. Lekin gumoni g‘olib bo‘lmasa, shaklangan rakatlarining ozini e’tiborga olib, uchinchi rakatdan so‘ng albatta qa’dai oxirni o‘tirar ekan. Chunki u to‘rtinchi rakatni o‘qiyotgan bo‘lishi ham mumkin. To‘rtinchi rakatdan so‘ng qa’dai oxirni o‘tirmasa, ma’lumki, farz namoz naflga aylanib ketadi. Shuning oldini olish uchun shaklangan kishi albatta uchinchi rakatdan so‘ng o‘tirib, tashahhudni o‘qiydi va keyin kam tomonini hisobga olganligi sababli to‘rtinchi rakatga ham turib, uni ado qiladi. Bu yanglishmovchilikning barini sajdai sahv bilan to‘ldirib qo‘yadi.

Kimki rakatning adadida ikkilanib, uni topish uchun uch tasbeh miqdoricha o‘ylanib turib qolsa ham, namoz oxirida ruknni kechiktirganligi uchun sajdai sahv qiladi.

Sajdai sahvning o‘rni va uning sifatlari

Agar namozxon namoz asnosida sahv sajdasi vojib qiladigan biror amalni sodir etib qo‘ysa, u namozini yuqorida bayon qilinganidek oxiriga yetkazadi-da, salomni faqat o‘ng tomoniga beradi, so‘ngra xuddi namozdagi kabi ikki marta sajda qiladi. Keyin yana tashahhudni qaytarib o‘qiydi. Bu amal vojibdir. Salovotu Ibrohimiyyani o‘qishlik esa mustahabdir. Keyin o‘ng va chap yelkasiga qarab namozdan chiqish uchun salom beradi. Shu bilan nuqson yetgan namozi o‘rniga kelib, komil bo‘ladi.

Sahv sajdasini qilish soqit ham bo‘ladimi?

Sahv sajdasini qilish ushbu holatlarda soqit bo‘ladi:
1.   Agar bomdod namozini o‘qiyotganda vaqt ziq bo‘lib, quyosh chiqib ketish ehtimoli bo‘lsa yoki asr namozida ham vaqt kam qolib, quyosh botib qolishi mumkin bo‘lsa, sajdai sahv tark qilinadi;

2.   Agar imom juma yoki hayit namozlarida sajdai sahvni vojib qiladigan xatoga yo‘l qo‘ysa, jamoatga tashvish tug‘dirmaslik uchun uni tark etadi.

3.   Imomga iqtido qilgan kishi ham o‘z xatosi sababli sajdai sahv qilmaydi, balki agar imom sajdai sahv qilsa, shunda u ham imomga ergashganligi uchun uni qiladi, bu o‘zining adashganligi uchun emas, balki imomga ergashish vojib bo‘lishi uchun qilgan hisoblanadi. Masbuq, ya’ni imomga kechikib iqtido qilgan kishi agar imom sajdai sahv qilsa, unga tobe’ bo‘lgan holda sajda qiladi, keyin turib yetolmay qolgan rakatlarini o‘qib oladi. Imom bir tomonga salom bersa, ikkinchi tomonga salom berishini masbuq bir oz kutishi lozim. Chunki shunda imomning xato qilgan-qilmagani ma’lum bo‘ladi.

4.   Agar namozxon sahv sajdasini qilayotib adashsa, bu uchun sajdai sahv qilmaydi. Kishi sajdai sahv qilishini esidan chiqarib qo‘ysa, modomiki, namozdan tashqaridagi amallardan birini qilmagan bo‘lsa, ya’ni qibladan burilib ketmagan yoki biror so‘z aytmagan va shu kabi amallarni bajarmagan bo‘lsa, u sahv sajdasini qaytarib qiladi. Sahv sajdasini vojib qiladigan amallardan bir nechasi sodir bo‘lsa-da, sajdai sahv bir marta qilinadi.

Sajda tilovati

Sajda oyatlarini o‘quvchiga ham, eshituvchiga ham sajda qilishi vojib bo‘ladi. Uning vojib bo‘lishining sharti namoz vojib bo‘lishidagi ahliylik kabidir. Ahliylik - musulmon, balog‘at yoshiga yetgan, tahoratli (hayz va nifosdan pok) bo‘lishdir. Sajda oyatlaridan biri o‘qilgach, uni eshituvchi va o‘quvchi uchun ba’zan keng vaqtda va ba’zida tez fursatda sajda qilib olishlik vojibdir. Agar sajda oyati namozdan tashqarida o‘qilsa va yoki eshitilsa, uni bajarish uchun fursat kengroq bo‘lsa, kechiktirgan kishi gunohkor bo‘lmaydi. Ammo hayotining oxirigacha kechiktirib, sajda qila olmay vafot etsa, gunohkor bo‘ladi. Uni kechiktirishning hukmi yengil makruhdir. Agar sajda oyati namoz ichida tilovat qilinsa, bu holda uni ado etishni kechiktirib bo‘lmaydi, balki vaqt o‘tkazmay, sajda qilish vojib bo‘ladi.
 
Agar qasddan sajda qilmagan bo‘lsa, gunohkor bo‘ladi. Chunki uni ado qilish fursati ozdir. Shu vaqtning o‘zida sajdani qilib qo‘yish kerak edi. Namoz ichida sajda tilovati o‘qilib sajda qilinmasa, namozdan so‘ng uning qazosi ado etilmaydi. Sajda oyatlari suraning o‘rtasida yoki oxirida bo‘lishi mumkin. Agar sajda oyati suraning o‘rtasida bo‘lsa, namozxon uni qiroat qilish bilan to‘g‘ri sajdaga borishi afzaldir. Bir marta sajda qilgandan so‘ng yana qiyomga turib surani oxiriga yetkazadi yoki shu suradan namozga kifoya qilgudek oyatlarni qiroat qiladi-da, ruku’ga boradi. Agar sajda qilmasa, fursatni o‘tkazib qo‘ymay, ruku’ qiladi va shunda sajda oyati uchun qilinadigan sajdani ham niyat qilib qo‘yadi. Ruku’ oyat sajdasi o‘rniga ham o‘tadi. Ammo sajda oyatidan so‘ng vaqtni o‘tkazmay, sajda qilgan kishiga oyat sajdasini niyat qilish shart emas. Mabodo, sajda qilish fursati o‘tib qolsa-yu, modomiki, u namoz ichida ekan, ruku’ bilan ham, sajda bilan ham sajda oyatini o‘qiganlik uchun qilinadigan sajdani ado qilmaydi, balki shu namozning o‘zida xos bitta sajda qiladi.

Agar sajda oyati sura oxirida bo‘lsa, namoz ichida uni o‘qish bilan orqasidan sajdani ham niyat qilib, ruku’ qilishlik afzaldir. Demak, shu ruku’ tilovat sajdasining o‘rniga o‘tar ekan. Ammo sura oxiridagi sajda oyatini o‘qib, keyin to‘g‘ri sajdaga borsa, sajdadan keyin yana qiyomga qaytadi va shu suradan keyingi suradan bir necha oyat o‘qib, so‘ngra ruku’ qiladi-da, namozini oxiriga yetkazadi. Sajda tilovatini eshituvchi xoh o‘quvchining yonida turib eshitsin, xoh uzoqroqdan, ya’ni mikrafon orqali eshitsin, farqi yo‘q, baribir sajda qilishi vojib bo‘ladi. Buning aksi o‘laroq, eshituvchi sajda oyatini balog‘atga yetmagan go‘dakdan yoki majnundan va yoki magnitafondan eshitsa, unga sajda qilishlik vojib emas. Chunki tilovat uning ahli bo‘lmaganlardan sodir bo‘lmoqda, ya’ni aslidan emas. (Demak, bunda sajda qilish vojib, deb e’tibor qilinmaydi, balki sajda qilib qo‘ysa, yaxshi bo‘ladi lekin qilmaganlar gunohkor hisoblanmaydi, deb e’tiborga olinadi.) Bitta sajda oyatini bir o‘rinda ko‘p bor takrorlasa ham, bir marta sajda vojib bo‘ladi, ammo joy o‘zgarsa, har bir joy uchun alohida sajda qilish ham lozim bo‘ladi.

Tilovat sajdasining kayfiyati

Tilovat sajdasini qilish uchun ham namozdagidek shartlar lozim bo‘ladi. Faqat bunda takbiri tahrima bo‘lmaydi. Tilovat sajdasini ikki takbir o‘rtasida bir marta sajda qilish sunnatdir. Tik turgan holida takbir bilan sajdaga boradi va «Subhana robbiyal a’lo», deb uch marta tasbehlarni aytadi-da, yana qiyomga qaytadi va tik turgan holida tilovat sajda duosini o‘qishlik mustahabdir.
 
(«Rahmonning o‘zigagina sajda qildim, Rahmonga iymon keltirdim, eshitdik va itoat qildik, Ey Rabbimiz, (bizni) mag‘firat et va qaytishlik faqat sening huzuringgadir»... -tarj.)

Bu sajdada ikki qo‘l ko‘tarilmaydi, tashahhud ham o‘qilmaydi, ikki yelkaga salom ham berilmaydi. Sajdada «Subhana Rabbiyal a’la» ya’ni, oliy Rabbim pokdir, deb uch bora aytilgandan so‘ng unga qo‘shib ushbu duoni o‘qishlik mustahabdir.

(«Ey Allohim, ushbu sajdani huzuringda (menga) zahira qilgin, u sababli ajrimni ziyoda qilgin, uning sababidan gunohlarimni yechib yuborgin, bu sajdani xuddi Dovud alayhissalomdan qabul qilganingdek, mendan ham qabul et».) Yana bu duoni ham aytadi:

«Sajada vajhiy lillaziy xolaqohu va shaqqo sam’ahu va basorohu bihavlihi va quvvatih» , (Ma’nosi: «Yuzimni yaratgan va unda kuch-quvvati bilan ko‘z-quloqni ochgan Zotga yuzim sajda qildi. Alloh xalq qiluvchilarning yaxshisidir».)

O’tirgan holida sajda oyatini tilovat qilgan kishi tik turib keyin sajda qilsa, yaxshi bo‘ladi. Ammo o‘tirgan holida ham sajdani ado qilsa, joizdir. Sajda oyatini tilovat qilgan kishi bilan uni eshitganlar birga sajda qilishsa, eshitganlar tilovat qilgandan oldin boshlarini sajdadan ko‘tarmaganlari ma’qul. Chunki oyatni o‘qigan kishi eshituvchilar uchun imom o‘rnida bo‘ladi.