Qasr o‘qishlik vojib bo‘ladigan safar masofasi

Qasr o‘qishlik vojib bo‘ladigan safar, deb piyoda kishining uch kunlik yo‘l yurgandagi masofaga aytiladi. Musofir subhdan zavolgacha yo‘l yursa, bir kun yo‘l yurdi, deb hisoblanadi. Ushbu yo‘lni o‘rtacha yurish bilan bosib o‘tmoqlik e’tiborga olingan. O’rtacha yurish, deganda tuya va piyoda kishining yurishi kabilarga aytiladi. Hozirda bu masofa kamida sakson bir kilometrni o‘z ichiga oladi. Ushbu masofadan kamroq yerga yo‘l olgan kishi musofir hisoblanmaydi. Agar ushbu sakson bir kilometr masofani avtomobilda yoki samolyotda oz fursatda bosib o‘tsa ham, namozlarini qasr qilib o‘qishi vojib bo‘ladi.Chunki namozni qasr qilib o‘qishlik safar mashaqqatini ketkazish uchun yo‘lga qo‘yilmagan. Balki bu asliga qaytishdir. Zero, aslida namozni dastlab ikki rakatdan o‘qish farz bo‘lgan, keyinchalik safardagi namozlar shu holida qolgan, muqimdagilar uchun esa ikki rakat ziyoda qilingan. Mabodo, musofirga yengillik qilish uchun qasr qilib o‘qish buyurilganda, asli to‘rt rakatli namozlar ikki rakat qilingan bo‘lar edi. Lekin aslida to‘rt rakatli namoz bo‘lmagan, ular ikki rakatdan bo‘lib, keyinchalik muqim kishilar uchun ikki rakat ziyoda qilinib, to‘rt rakatli namozlar joriy qilingan. Musofirlar uchun esa asli boshida farz qilingan namoz o‘z holida qoldirilgan. Oisha onamizdan qilingan rivoyat bunga dalolat qiladi. Musofir o‘zi yashab turgan makonining tomlari, daraxtlari ko‘rinmaydigan joydan boshlab namozlarni qasr o‘qiydi. Qasr o‘qishlik uchun o‘sha joyning binolariga tutashgan bog‘lardan ajrab chiqish shart emas. Chunki bog‘ yashash joyi, deb e’tiborga olinmaydi.

Agar musofir bir o‘ringa kelib, shu yerda ketma-ket o‘n besh kun yoki undan ko‘proq vaqt turishni niyat qilsa, erki o‘z qo‘lida bo‘lsa, namozlarini shu turgan makonda qasr o‘qimaydi. Balki muqim kishilardek to‘la o‘qiydi. Ammo o‘n besh kundan ozroq turishini niyat qilsa, muqim, deb e’tibor qilinmaydi. Agar kishi safarni qasd qilib yo‘lga chiqsa, keyin safar masofasini bosib o‘tmay, orqasiga qaytsa, namozlarini butun o‘qishligi vojib bo‘ladi. Chunki endi u safar qilish niyatidan qaytdi.

Xuddi shuningdek, safar masofasini qasd qilib yo‘lga chiqsa-yu, ammo hali bu masofani bosib o‘tmay, bir o‘rinda o‘n besh kundan ko‘proq turishini niyat qildi. Shu holda ham u namozlarini butun o‘qiydi.

Agar musofir bir yerda o‘n besh kundan kamroq turishini qasd qilsa yoki umuman istiqomatni niyat qilmasa yo erki o‘zida bo‘lmasa-da, qancha muddat shu o‘rinda turishini bilmasa, bu kishi o‘sha yerda bir necha yil yashasa ham, musofir hisoblanadi. Namozlarini esa qasr qilib o‘qishi vojib bo‘ladi.

(Harbiy xizmat qilayotgan yigitlar istiqomatni niyat qilisha olmaydi. Chunki ularni bir yerda ko‘p muddat turishlik ixtiyorlari o‘zlarida emas. Shuning uchun ular xizmat safarida ikki yil yursalar ham, namozlarini qasr qilib o‘qishadi... - tarj.)

Agar kishi safar qilib, yashab turgan joyidan tashqariga chiqsa va biror narsasi esiga tushib uyiga qaytsa, to yashash joyiga kirguncha musofirligi botil bo‘lmaydi. Chunki u safar niyatidan qaytgani yo‘q.

Vatan ikki qism bo‘ladi
1.   Asliy vatan. Asliy vatan, deb inson o‘zi tug‘ilib o‘sgan yoki uylanib, o‘sha joydan o‘ziga vatan qilgan yoki o‘zi u yerda tug‘ilmagan bo‘lsa-da, doimiy ish joyi bo‘lib qolgan makonga, garchi u yerda xotini bo‘lmasa ham, asliy vatan, deyiladi. Kishining asliy vatani shu kabi boshqa vatan hosil qilmasa, soqit bo‘lmaydi. Misol uchun bir kishi Namanganda tug‘ilib o‘sgan bo‘lsa, bu uning asliy vatani hisoblanadi. Endi shu inson Toshkentga borib, o‘sha yerda uylansa yoki biror uy sotib olib doimiy yashashni qasd qilsa, bu yer uning asliy vataniga aylanadi. Endi u Toshkentdan tug‘ilib o‘sgan sobiq vatani Namanganga safar qilsa, modomiki, Namanganda kamida o‘n besh kun turishni niyat qilmasa, musofir hisoblanadi. Chunki asliy vatanini keyingi asliy vatan botil qilyapti. Bir asliy vatanni ikkinchi asliy vatan botil qilishi uchun ular o‘rtasida safar masofasi bo‘lishligi shart emas. Misol uchun kishi Chustda tug‘ilib o‘sdi, keyin uylanibmi yoki doimiy yashash uchunmi, Namanganga ko‘chib o‘tdi. So‘ngra u safar qilib Toshkentga yo‘l oldi. U Chustga yo‘l-yo‘lakay kirsa ham, namozini qasr o‘qiydi. Chunki uning asliy vatani bo‘lmish Chust Namanganga ko‘chib o‘tishi bilan botil bo‘lgan. Shuning uchun uning musofirligi Namangandan hisoblanadi. Lekin Namangan bilan Chust o‘rtasida safar masofasi yo‘q.

2.   Vatani iqomat (turar joy vatani). Kamida o‘n besh kun, undan ko‘proq muddat istiqomat qilishga yaraydigan makonga vatani iqomat, deyiladi. Musofir kamida o‘n besh kun turishni niyat qilsa yoki erki o‘zida bo‘lib, kamida o‘n besh kun turishni aniq bilsa, shu bilishi ham niyat hukmiga o‘tadi. Va u istiqomat qiladigan makon vatani iqomatga aylanadi. Vatani iqomat uchta amal bilan botil bo‘ladi:

A) Yangi asliy vatan vatani iqomatni botil qiladi. Misol uchun bir kishi toshkentlik bo‘lsa, Farg‘onaga safar qilib, u yerda o‘n besh kundan ko‘proq istiqomat qilishni niyat qilsa, keyin Marg‘ilonga kelib uylansa va shu joyda yashay boshlasa, uning musofirligi yo‘qoladi, Farg‘onadagi vatani iqomati botil bo‘ladi. Endi u namozlarini qasr qilmay, to‘la o‘qiydi. Chunki uning yangi asliy vatani, ya’ni Marg‘ilon vatani iqomat bo‘lgan Farg‘onani botil qildi.

B) Vatani iqomatni o‘ziga o‘xshagan vatani iqomat botil qiladi. Misol uchun toshkentlik musofir kishi Marg‘ilonda vatani iqomat qildi, ya’ni o‘n besh kundan ortiqroq istiqomat qilishni niyat qildi, keyin boshqa o‘ringa, ya’ni Farg‘onaga ko‘chib o‘tib, o‘sha joyda o‘n besh kundan ko‘proq turishni niyat qildi. Demak, endi bu musofir Farg‘onadan Marg‘ilonga kelib, modomiki, o‘n besh kun turishni niyat qilmasa, namozini qasr qilib o‘qiydi. Chunki uning Marg‘ilondagi vatani iqomatini Farg‘onadagi yangi vatani iqomati botil qilgan bo‘ladi. Avvalgi vatani iqomatni keyingi vatani iqomat botil qilishligi uchun ular o‘rtasida safar masofasi bo‘lishi shart emas.

V) Vatani iqomatdan turib yangi safarga chiqilsa ham, vatani iqomat botil bo‘ladi. Agar musofir vatani iqomatidan boshqa makonga safar qilsa, shu yangi safar bilan vatani iqomati botil bo‘ladi. Agar biror hojat bilan avvalgi vatani iqomatga qaytib kelsa, namozlarini qasr o‘qiydi. Chunki uning yangi safari bilan vatani iqomat botil bo‘lgan edi.

Musofirning qazo namozi va uning iqtido qilishi

Agar musofir o‘z vaqtidagi to‘rt rakatli namozlarda muqimga iqtido qilsa, imom bilan birga butun o‘qiydi. Qazo bo‘lgan to‘rt rakatli namozlarda esa musofir muqimga iqtido qilmaydi. Chunki musofirning zimmasiga ikki rakat farz bo‘lsa, muqimga to‘rt rakat farzdir. Lekin buning aksi joizdir. Ya’ni, vaqti o‘tgan to‘rt rakatli namozlarda muqim musofirga iqtido qilsa joiz. Misol uchun bir vaqt asr namozini muqim ham, musofir ham qazo qilib qo‘ydi. Shunda musofir imom bo‘ladi va ikki rakatni ado qilgach, o‘ng yelkasiga salom berib, orqadagilarga:
(Namozlaringni mukammal qilinglar, chunki men musofirman),
deydi. Shunda orqadagilar qolgan ikki rakatni hech bir qiroatsiz ado qiladilar. Chunki ulardan imomga ergashuvchilik hukmi yo‘qolmagan bo‘ladi. Agar musofir safarda qasr qilishi lozim bo‘lgan namozlarini qazo qilib qo‘ysa, muqim bo‘lgan chog‘ida ham u namozlarni qasr qilib qazosini o‘qiydi. Xuddi shuningdek, agar kishi muqimligida asr yoki peshin va yo xuftonni qazo qilgan bo‘lsa, musofirligida shularning qazosini o‘qimoqchi bo‘lsa, to‘rt rakatdan o‘qiydi. Chunki qazo o‘z vaqtidagi namozlar hisobidan o‘qiladi.

Xavf namozi

Agar xavf kuchayib ketsa, imom jamoatni ikki guruhga ajratadi. Bir toifa dushman tomonga tursa, ikkinchi toifa imomga iqtido qiladi. Agar namoz ikki rakatli bo‘lsa, imom birinchi toifa bilan birinchi rakatni o‘qiydi, birinchi rakatning ikkinchi sajdasidan boshini ko‘targanda orqadagi iqtido qilgan guruh dushman tomonga borib turadi, dushman tomonidagi xavfga ko‘z-quloq bo‘lib turgan jamoat esa kelib, imomga iqtido qiladi. Imom ular bilan ikkinchi rakatni tugatib, tashahhudni o‘qib salom beradi. Ammo imomga ergashuvchilar salom berishmaydi. Balki ular dushmandan keladigan xatarga ko‘z-quloq bo‘lish uchun borishadi, avvalgi jamoat esa kelib, o‘zlari yolg‘iz-yolg‘iz qolgan bir rakatni qiroatsiz o‘qishadi. Chunki ular imomga avvaldan iqtido qilishganlik hukmida edilar. Keyin tashahhudni o‘qishadi va salom berishadi-da, yana dushmanning xavfi bor tomonga borib turishadi. So‘ngra ikkinchi guruh kelib, qolgan bir rakatlarini qiroat bilan ado qilishadi. Chunki ular imomga avvalgi rakatda iqtido qila olishmagan edi. Shuning uchun ular masbuq hukmida bo‘lishadi. Shundan so‘ng tashahhudni o‘qib, salom berishadi.

Agar namoz uch yoki to‘rt rakatli bo‘lsa, imom avvalgi ikki rakatni birinchi guruh bilan o‘qisa, keyin ikki yoki bir rakatni ikkinchi guruh bilan ado qiladi. Har ikki jamoat ham qolgan rakatlarni yuqoridagidek joy almashtirib o‘qib oladi. Namoz o‘qib turgan holda jang qilinsa, namoz buziladi. Chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Handaq g‘azoti kuni to‘rt vaqt namozni o‘qiy olmadilar. Agar urushib turib ham namozni o‘qish kerak bo‘lganda, hargiz Rasululloh (s.a.v.) uni tark qilmagan bo‘lar edilar.

Agar xavf yanada kuchayib ketsa, otga mingan holda yoki piyoda qay tomonga yuzlanib bo‘lsa ham, ruku’ va sajdalarni imo-ishora qilib namoz o‘qiladi. Urush boshlanib ketsa esa, yuqorida aytganimizdek, namoz buziladi.

Xavf namozi o‘qilayotganda qurol-aslahalarni taqib olish mustahab amaldir.

Xavf namozini har ikki guruh alohida imom bilan navbat-navbat o‘qib olishi ham afzaldir.

Qazo namozlarini o‘qish

Farz namozlarini o‘z vaqtida o‘qish qat’iy lozimdir. Kimki namozning vaqtini uzrsiz o‘tkazib yuborsa, gunohi kabiralardan birini qilib qattiq gunohkor bo‘ladi.

«Albatta namoz mo‘minlarga vaqti belgilab qo‘yilgan farz ibodatdir».

Demak, namozni o‘z vaqtida o‘qishlik mo‘minlar uchun lozim ekan. Mo‘min bo‘lmaganlarga, jannatni umid qilmaydiganlarga namoz o‘qish ham farz emas. Alloh taolo barchamizni hidoyat qilib, O’zi adashtirmasin! Omiyn!

Ammo ba’zi uzrlar sababi bilan namoz qazo bo‘lishi mumkin. Bu uzr ikki xil bo‘ladi:
1. Qazosi o‘qilmaydigan uzrlar:
A) Hayz va nifos ko‘rgan ayollar namozni tark qilishadi, pok bo‘lishgandan keyin ham qazo bo‘lgan namozlarini o‘qishmaydi.
B) Kamida olti vaqt namoz muddatida hushidan ketib, o‘ziga kelmagan ham o‘ziga kelgach, qazo bo‘lgan namozlarini o‘qimaydi. Lekin bundan kam fursatda o‘ziga kelsa qazo bo‘lgan namozlarini o‘qishlik vojib bo‘ladi.