16-bob. Ilmu hikmatni orzu qilmoq

Hazrat Umar raziyallohu anhu bunday deganlar: «Boshliq bo‘lmasingizdan avval ilmni chuqur o‘rganing! Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sahobalari yoshlari ulg‘ayganda ham ilm o‘rganganlar».

Abdulloh ibn Mas’ud raziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «Ikki narsadan o‘zgasiga hasad qilmoq joiz emas, biri — kishiga Alloh taolo halol mol-dunyo bersa-yu, uni Haq yo‘lida sarflayotgan bo‘lsa, ikkinchisi :— kishiga Alloh taolo ilmu hikmat ato etsa-yu, u shu tufayli oliy maqomga erishib, odamlarga bilganini o‘rgatayotgan bo‘lsa»,— deganlar.

17-bob. Muso alayhissalomning dengiz bo‘ylab Xizr huzurlariga borganlari

Muso alayhissalomning Xizr bilan uchrashganlari xususida Alloh taoloning oyati karimasida bunday deyilgan: «Alloh bergan ilmdan menga o‘rgatmog‘ingiz uchun sizga ergashsam maylimi?»

Ibn Abbos bilan al-Harr ibn Qays Muso alayhissalom bilan uchrashgan kishiga (ya’ni, Xizrga) qiziqib qoldilar. Ibi Abbos: «Xizr bilan uchrashganlar»,— dedi. Shu payt ularning yonidan Ubay Ibn Ka’b o‘tib qoldi. Ibn Abbos uni chaqirib: «Biz Harr bilan ikkimiz Muso alayhissalomga yo‘liqqan kishi to‘g‘risida tortishib qoldik. Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan shu to‘g‘rida eshitganmisiz?» — dedi. «Ha, eshitganman,— dedi Ubay,— Muso alayhissalom Baniy Isroil qavmlaridan bir to‘dasining ichida turgan ekanlar, bir kishi kelib: «O’zingizdan olimroq biror kishi borligini bilasizmi?»,— deb so‘rabdi. Muso alayhissalom: «Yo‘q» deb javob berdilar. Alloh taolo Musoga: «Ha, Xizr degan bandam bor»,— deb vahiy qildi. Muso alayhissalom Xizr bilan uchrashmoq yo‘lini so‘radilar. Alloh taolo hut uchrashuv alomati bo‘lajagiii bildirdi. «Hut ko‘zingdan g‘oyib bo‘lgach, orqangga qayt, Xizr bilan uchrashgaysan»,—deyildi. Muso alayhissalom dengiz bo‘ylab hut ortidan keta bashladilar. Bir vaqt Muso alayhissalomga g‘ulomlari: «Qoyatosh oldiga borib to‘xtaganimizda, meni shayton adashtirib, hutni yo‘qotdim»,— dedi. Muso alayhissalom: «Bizga xuddi shu kerak edi»,— dedilar. Xizrni izlab orqaga, qoyatosh tomonga qarab yurdilar. U yerda Xizrni topdilar va Qur’oni Karimda Alloh aytib bergan Muso va Xizr voqeasi sodir bo‘ldi».

18-bob. Rasululloh sallalloqu alayhi va sallamning «Ilohi, bu yigitga Qur’oni Karimni yod olmoqni va uni (teran) tushunmoqni nasib aylagaysan!»—deb duo qilganlari

Abdulloh ibn Abbos aytganlar: «Janob Rasululloh sollallohu alayhi va sallam meni quchoqlab turib: «Ilohi, bunga Qur’oni Karimni yod olmoqni va tushunmoqni muyassar aylagaysan!» —deb duo qildilar».

19-bob. Qay hollarda yosh bolaga tanbeh berish to‘g‘ri bo‘ladi?

Abdulloh ibn Abbos aytganlar: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Minoda (Makkada qurbonlik keltiriladigan joyda) namoz o‘qib turgan edilar, qibla tomon to‘sib qo‘yilmagan edi. Men balog‘atga yetay deb qolgan yigitcha edim. Bir urg‘ochi eshak minib, namoz o‘qiyotganlar oldidan o‘tdim, keyin eshakni o‘tlatgani qo‘yib yubordim-da, namoz o‘qidim. Shu qilmishim uchun hech kim menga tanbeh bermadi».

Sahoba Mahmud ibn Rabi’ aytganlar: «5 yoshimda Janob Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning paqirdan bir xo‘plam suv olib, yuzimga purkab yuborganlarini eslayman».

20-bob. Ilm olmoq niyatida safar qilish

Bu xususda Muso va Xizr alayhissalomlar qissasi Qur’oni Karimda bayon qilingan.

21-bob. Ilm o‘rganmoq va ilm o‘rgatmoqning fazilati

Abu Muso al-Ash’ariy raziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlar: «Alloh taolo menga yuborgan hidoyat (Alloh taolo bandalariga ko‘rsatgan to‘g‘ri yo‘l, yo‘llanma) singari ilm ham ko‘p yoqqan yomg‘irga o‘xshaydi. Ba’zi yer sof, unumdor bo‘lib, yomg‘irni o‘ziga singdiradi-da, har xil o‘simliklar va ko‘katlarni o‘stiradi. Ba’zi yer qurg‘oq, qattiq bo‘lib, suvni emmasdan o‘zida to‘playdi, undan Alloh taolo bandalarini foydalantiradi: odamlar suvdan ichadilar, hayvonlarini va ekinlarini sug‘oradilar. Ba’zi yer esa tekis bo‘lib, suvni o‘zida tutib qolmaydi, ko‘katni ham ko‘kartirmaydi.

Bularni quyidagicha muqoyasa qilish mumkin: Bir kishi Alloh ilmini (islomni) teran o‘rganadi, teran tushunadi va undan manfaatlanadi va Alloh yuborgan hidoyatni o‘zi o‘rganib, o‘zgalarga ham o‘rgatadi. Ikkinchi bir kishi ilm o‘rganib, odamlarga o‘rgatadi. Ammo o‘zi amal qilmaydi. Uchinchi bir kishi mutakabbirlik qilib, o‘zi ham o‘rganmaydi, o‘zgalarga ham o‘rgatmaydi. Bulardan birinchisi mo‘‘min, ikkinchisi fosiq, uchinchisi kofirdir».

22-bob. Ilmga e’tiborsizlik va nodonlik (jaholat)ning avj olishi

Anas raziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam aytganlar: «Ilmga e’tiborsizlik, johillik, araqxo‘rlik va zinokorlikning ommaviy tus olmog‘i qiyomat alomatlaridandir».

Anas raziyallohu anhu rivoyat qiladi: «Men sizlarga bir hadis aytib beray. Mendan keyin buni sizga hech kim aytib bermaydi. Rasululloh quyidagilar qiyomat alomatlaridir, deganlar»,— dedilar:
- ilmning susaymog‘i;
- jaholatning kuchaymog‘i;
- zinoning avj olmog‘i;
- xotinlarning ko‘paymog‘i;
- erkaklarning ozaymog‘i. Hatto 50 nafar xotinga 1 nafar erkakning boshchilik (erlik) qilmog‘i».

23-bob. Ilm fazilatlari haqida

Abdulloh ibn Umar raziyallohu anhu rivoyat qiladi: Rasululloh aytganlar: «Tushimda menga bir idishda sut keltirildi, qongunimcha ichdim, hatto tirnoqlarim ostidan sut chiqqanini ko‘rdim, so‘ng qolganini Umar ibn Xattobga berdim». Sahobalar so‘radilar: «Yo Rasulalloh, sutni nimaga yo‘ydingiz?» «Ilmga»,— dedilar Rasululloh sollallohu alayhi va sallam.

24-bob. Biror ulov minib yoki boshqa narsa ustida turib fatvo aytmoq

Abdulloh ibn Amr raziyallohu anhu rivoyat qiladi: Rasululloh sollallohu alayhi va sallam odamlarning savollariga javob bermoq uchun Minodagi (qurbonlik qilinadigan joydagi) Hajjat ul-Vido’ oldiga kelib to‘xtadilar. Bir kishi kelib dedi: «Yo Rasulalloh, qurbonlik qilmoqdan oldin bilmay sochimni oldirib qo‘yibman». Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: «Endi so‘yaver, zarari yo‘q»,— dedilar. Boshqa bir kishi kelib dedi: «Shaytonga tosh otmasdan avval bilmasdan qurbonlik qilib qo‘yibman». «Endi otaver, zarari yo‘q»,— dedilar. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam odamlarning «bunday qilib qo‘yibman, unday qilib qo‘yibman» degan savollariga javob berdilar.

25-bob. Fatvo so‘ragan odamga bosh yoki qo‘l bilan ishora qilib javob berishning mumkinligi

Janob Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan Hajjat ul-Vido’da turganlarida so‘radilar: «Shaytonga tosh otmasdan avval qurbonlikka atalgan ko‘yimni so‘yib qo‘yibman!» Rasululloh «zarari yo‘q» ma’nosida qo‘llari bilan ishora qildilar. Birov so‘radi: «Qurbonlik qo‘yni so‘ymasdan avval soch oldiribman?» Rasululloh «zarari yo‘q» deb qo‘llari bilan ishora qildilar.

Abu Hurayra raziyallohu anhu rivoyat qiladi: Rasululloh: «Ilm yo‘qoladi, nodonlik kuchayadi, fitnalar sodir bo‘ladi, harj ko‘payadi» dedilar. «Yo Rasulalloh, xarj nima?»—deb so‘radilar. Rasululloh «Qotillik» degan ma’noda qo‘llarini bo‘g‘izlari ustidan yurgizdilar.
Asmo (Abu Bakr qizi) bunday deganlar: «Oisha singlimnikiga bordim. Namoz o‘qiyotgan ekan. Odamlarga nima bo‘ldi, desam, osmonga ishora qildi (odamlar kun tutilganda namoz o‘qishayotgan ekan). «Bu (qiyomat) belgisimi?»—dedim. «Ha»,— deb boshini qimirlatib qo‘ydi. Men ham ko‘zim tinib ketguncha namoz o‘qidim, so‘ng (o‘zimga kelishim uchun) boshimga suv quya boshladim. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam hamdu sano aytib dedilar: «Birorta ko‘rmagan narsam qolmadi, illo mana shu tik turgan joyimda hamma narsani, hatto jannat va do‘zaxni ham ko‘rdim. Menga: «Sizlar qabrlaringizda Dajjol fitnasidek yoki shunga o‘xshash bir sinovdan o‘tasizlar»,— degan vahiy keldi. Sinov vaqtida: «Bu kishini taniysanmi?» — deb so‘raladi. So‘roq qilinayotgan odam chin iymonli bo‘lsa, «Bu kishi Muhammad sollallohu alayhi va sallam, bizga Allohning hidoyatini olib kelgandir, mo‘‘jizalar ko‘rsatgandir, biz qabul qilganmiz»,— deydi va yana uch marta «Muhammad alayhissalomdir»,— deb qaytaradi. «Qilgan yaxshiliklaring rohatini ko‘rib uxlayver, biz chin iymonli ekaningni bildik»,— deyiladi. Ammo so‘roq berguvchi munofiq bo‘lsa, «Bilmayman, odamlardan nimadir eshituvdim, shuni aytdim-da (ya’ni, bu kishi payg‘ambar, deb aniq ayta olmaydi)»,— deydi».