Yana birgamiz hojam.Amina mnei qo’ymay uyida olib qoldi. Chag’dash bilan bo’lgan mojaroni hech kimga aytmaganini va aytmasligini tushuntirdi. Shunday qildi ham. Haligacha o’sha falokatni hech kim bilmadi, demak, durust qiz, bergan so’zida turdi. Boshqa tengdoshlar bilsa bormi,allaqachon tillarda doston bo’lardik. Mana dindorlarning qadrli tomonlari. Hech bo’lmasa aytgan so’zlarida turadilar. Biz esa"¦U yog’ini aytmay qo’ya qolay.
Yana uzoqlashdim shundaymi?Azoblarim meni o’ngu so’lga tortadi. Toygan mavzular emas, aqlim. Dunyoyim chigal, hayotim past, balandliklarga to’la. Yurishni bilmagan odamdek no’noqman. Nima qilay qo’limda emas"¦
Dugonam va dadasi meni qutqarmoqchi.
Aminaning ota-onasi meni juda yahshi kutib olishdi. Pokiza bir xonadon. Har tarafdan huzurbaxsh. Baqirib-chaqirish, kufr, hiyonat va tuzoqlar yo’q. Bu yerda o’zimning juda ishonchli qo’llarda ekanimni his qildim. Onasi meni mehr bilan quchib:"Xush keliding, qizim", deya o’par ekan, onamni esladim. Agar hayot bo’lganlarida edi, u ham mening yo’limni poylar, u ham menga ovqatlar tayorlar va meni ostonada qarshilar edi. Uning qaynoq quchog’ida yotolmadim. Yonoqlarim mehr to’la dudoqlarini ko’rolmadi. Oh, onam! Qaniydi tirik bo’lsangiz"¦Menga bir martagina "œQizim, bolajonginam" desangiz yetardi"¦.Bu ovozni eshitolmay, qanchalar
hasratdaligimni bilsangiz edi"¦

Ona, o’ylamaki, kunlar o’tdi deb,
O’zgardi avvalgi hissim tobora!
Sendan umiddaman,sog’indim yana,
Bugun shfqatingga, muhabbatingga
Ehtiyoji yo’q, deb o’ylayapsanmi?
Balki avvalgidan ko’proq muhrojman!
Ul bokira sevging xotiramdayu
Har kecha yig’lagan dudoqlarimda.
Qanday tark etildim, qanday tashlandim!
Ona men aldandim, og’ir aldandim,
Yolg’iz u quchoqmish,yolg’iz u tizzamish,
Insonlar qanchalar marhamatsiz-a"¦

Men bulardan kechaman, chidolmayman. Xotirlashim bilan yana dilim vayron bo’lib, kayfiyatimni, muvozanatimni yo’qotaman. Ular aslida ham yo’qku"¦
Aminaning onasi eng yahshi taomlarni tayorlab, stolga qo’yardi. Atrofimda parvona bo’lardi.
-Buni ham ye, bolajonim, bundan ham ol, bolajonim. Shu taomdan ham tatib ko’r qizim"¦
Qanchalar toza qalbli, qanchalar mehribon ayol.
-Dadang yo’qmi?-so’radim Aminadan.
-Bizni bemalol ovqatlansin, deb yonimizga kelmadi,-dedi.
Qanchalar nozik tushuncha. Men bunday narsalarga odatlanmaganman. Chunki men yashagan hayot, menga nazokatni unuttirgan. Ovqatdan keyin zalga o’tdik. Zalda bir katta kutubxona bor edi. Shu paytgacha ko’rmaganman buncha kitoblarni. Madaniyati yuksak bir xonadon.Devorda suratlar va har bir suratning tagida nesa ibratli so’zlar. Bittasi hozir ham yodimda:"Ey, inson, o’zingni o’rgan!" O’rganadigan narsalarimdan ayirdilar, deb yonida ko’p turolmadim. Men u yoq-bu yoqqa qararkanman,Aminaning dadasi kirib keldi. Ochiq chehrali, pokiza qiyofali mehribon bir inson.
-Xush kelding, bolam-dedi. Ammo qo’lini uzatmadi, men ham javob bermadim. Uzoq hol-ahvol so’rashdi. Meni suhbatga tortishdi,kayfiyatimni ko’tarishga va yumshoq muomala qilishga harakat qildi. Buni bilib turardim.
-Qizim,-dedi. Seni mehmon qilishni Amina juda hohlagandi. Men ham orzu qildim. Men o’qituvchiman. Sen ham mening o’quvchim hisoblanasan. Faqat Aminaning dugonasi bo’lganing uchun ma’naviy qizim ham hisoblanasan. Men ham senga o’hshab, ota-onasiz, yetim katta bo’ldim. Bolaligim oyoq kiyim moylash va non sotish bilan o’tdi. Qancha qiyinchiliklar ko’rdim. Chidadim, bardosh berdim va sabr qildim. Alloh hech bie mehnatni zoye ketkiazmaydi. Ishonamanki, bu qiyinchiliklar sen ham yengasan, go’zal hayot kechirasan.

Uch tavsiya.
Senga uch tavsiyam bor. Shularga amal qilib, foydalansan degan umiddaman.
Birinchisi:uyimning eshiklarini bugundan e’tiboran senga bir qizimdek ochishni hohlayman. Har qandau muammolaring bilan o’rtoqlashib, senga yordam berishga harakat qilaman. Seni tez-tez uyimda Amina bilan birga ko’rishni hohlayman. Buni turmush o’rtog’im ham juda hohlaydi. Muammolaringni biz bilan o’rtoqlash. Imkoni boricha senga yordamlashamiz.
Qanchalar yahshi insonlar, deya o’ylardim. Faqat menga unchalik ma’qul bo’lmagan tomoni o’ta dindorliklari. Men bunaqa joylarda juda siqilaman. Men yotoqxonada rohatlanib, sigaret chekardim. Baqirib-chaqirib istagan so’zlarimni ishlatardim. Bunaqa xonimcha bo’lib o’tirolmasdim. O’tirishga ko’p harakat qildim, bo’lmadi. Aminaning dadasi so’zini davom ettirdi.
Ikkinchi:Dunyoga mashhur kishilarning ko’pchiligi yo’qsillik, imkonsizlik va qiyinchilik ichida voyaga yetishgan. Ular qiyinchiliklar bilan kurasha-kurasha omad sirlarini o’rganib baxtli bo’lgan insonlardir. O’zingga-o’zing so’z ber, bir hunar tanla. Rejali ishla, vaqtingni qadrla. Ishonamanki, baxtli bo’lasan va o’z  o’rningni topasan. Rejali ishlashing uchun yordam berishim mumkin. Faqat do’stlar guruhida inson omadini topadi. Agar omadsiz guruh bilan bo’lsak, buni qo’ldan chiqaramiz.
Uchinchi maslahatim shuki: Hayotda bir umidi bo’lgan, zafar istagan, huzur va bahtiyorlik qidirgan inson, o’zini o’rganadi, o’z qadrini va borliqni kashf etadi. Bualrdiz zafarlarga erishi o’tkinchi va lazzatsizdir.

Har kuni o’zimizga shu savolni berishimiz lozim."Men kimman? Nimaga yashayapman? Qayerdan keldim?Qayoqqa ketyapman? Bu dunyoni va butun borliqni bizga xizmatkor qilib yaratgan qudrat sohibi bizdan nimani istaydi? Dunyoni kashf qilishga intilgan,sir-sinoatlarini o’rganmoqchi bo’lgan inson o’zligini qanchalik bilarkin?Atrofning, hayotning va insonlarning fe’li, nuqsonlari bilan qiziqqan kishi, o’z fe’li, nuqsonlarini qay darajada bilarkin?
Bu mavzuga shunday qarash ham mumkin:
Tongda uyqudan turib o’zimiz bilmagan sirli bir olamda, koinot  bilmagan bir burchakda,hech ma’lum bo’lmagan jonzotlar ichida ekanimizni ko’rsak, hech narsa bo’lmagandek, hayotimizni davom ettira olamizmi? Ha, ko’z ochganimizda o’zimizni begona bir olamda ko’rdik. Tasodiflar bilan to’la ro’yolar olami bu. Quyoshning bunchalar go’zal chiqib, chiroyli botadigan boshqa bir koinot yo’q biz bilgan olamda. Har soniyada o’n minglab tonna suvni havoga parlanib, yana yerga qaytishi, samoda bir-birlarida go’zal jonzotlarning qanot qoqishi, zamini rango-rang gilamlar bilan bezalgan, osmoni nurli yulduzlar bilan bezangan boshqa bir joy yo’q. Sharsharalar shu yerda, tog’lar shu yerda. Dengizlar, tekisliklar, cho’llar, muzliklar shu yerda. Atrofimiz milyon xil jonzotlar bilan to’la. Shunaqa dunyoga keldik. Yohud keltirildik. Yillardan bir yil, kunlardan bir kun to’satdan bu yerda ko’z ochdik. Keyin yana, biz umid qilmagan va istamagan bir paytda bu ro’yolar o’lkasini ham tashlab ketamiz. Mana, dunyo va koinotni sirlari bilan aloqador ishlar."Bular nima? Qanday bo’lgan? Nega yashyapti?" kabi o’nlarcha savollarni kuniga necha marta o’zingizga berib:"Men kimman? Nimaga yashayapman? Qayerdan keldim? Qayoqqa ketyapman? Mening borligimni sababchisi kim?" deya so’rayapsizmi? Inson, avvalo, o’zini tanishi, o’zini so’roq qilishi va o’zi bilan aloqador muammolarga javob qidirishi kerak emasmi? Bu insoniylikni ilk sharti emasmi? Inson shoshma-shosharlik, bezovtalikdan qutulishi, nima va kimligini tushunishi uchun shu va shunga o’xshash savollarga javob topishi kerak. Kimligini bilmagan va o’zini tanimagan kishi hayotda qanday huzur topadi?Qanday baxtli bo’ladi?...

Afsus men uning gaplarini tinglab, tushunadigan ahvolda emasdim. Ruhim-dunyoyim ostin-ustun edi. Bu jiddiy mavzular havoda qolib, yuragimga, ongimga yetib kelmasdi. Hasta kishiga eng lazzatli taomlar keltirsangiz, uni ishtaha bilan yeya oladimi? Bu jiddiy mavzular men uchun huddi shunday edi. Men o’qituvchining maqsadini bilardim.Yahshi banda bo’l, Alloh buyurganini qil. Yo’qsa, bahtli bo’lolmaysan, demoqchi. Ammo bu mavzuga e’tirozim bor. Zero, mening ishim  ham unga mos. Ma’qul bo’lmagan gapni hech qachon tinglamasdim. Natija nima bo’lsa bo’lsin, bahslashardim. Shu sababli bunday guruh bilan ko’p tortishardim. Ularning gaplari ma’qul bo’lmadimi, shartta e’tiroz bildirardim. Hozir bu o’qituvchining gaplariga ham e’tirozim bor edi. Juda ko’p. Ammo meni shunday nazokat bilan mehmon qilishdiki, bir kuddat ilk marotaba "œayb bolar" deb o’yladim. Demakki, o’sha payt endi-endi "œayb" tushunchasi ham borligini bilayotgandim.

Har umidim yarim.
Men o’ta omadsiz insonman. Hayotdagi har orzuyim yarim yo’lda so’ngandek, bunisi ham chala qolgandi. Uzoq cho’zilgan va’zdan zerikdim. Aminaning dadsi to’g’ri gaplarni gapirardi. Ammo bularning hech biri meni qiziqtirmasdi. Mening qorong’u hayotim bunaqa gaplar bilan oydinlashib, yangidan boshlanishga tayyor emasdi. Mendek qayg’uga ko’milgan inson osonlikcha ruhan poklanib, shukr aytolmaydi, birovga tashakkur bildirolmaydi.Zerikdim. Aminaning dadasi zerikkanimni sezgach, o’rnidan turib, xonaga o’tdi. Bizni yolg’iz qoldirdi. Hayotimdagi dovullar, otash-alangali azoblar lazzalanib, huzurlanishga to’sqinlik qilardi. Bu insonlarning hatto nazokati ham meni zariktirardi. Huddi davo istab bog’langan katta yara ataylab og’ritilib, qonatilgandek ham so’zlar ham menga botar, og’ir tuyulardi.
Litsey yillarida meni alangalatgan, zafarlarga boshlagan o’qituvchilarimizdan biri matematika muallimi Bilol Bey edi. Menga ko’p mehribonchiliklar ko’rsatdi, ko’maklashdi. Bir safar ayoli bilan birga keldi. Meni boshdan oyoq kiyintirishdi. Ayoli ham o’qituvchi, og’ir, bosiq, hijobli ayol edi. Ayoli mening dindan yiroqligimni bilgach, menga "œO’zini qidirgan odam" nomli bir kitob berdi. Muallifi kimligini eslolmayapman.
-O’qi, ko’p foydalanasan,-dedi. Bu kitobda Alloh, oxirat va shunga o’hshash mavzular ilmiy dalillangan. O’qisang, shubhalaringga javob topasan.

O’qidim ham, ammo chiday olmadim. Keyin nima qildim, bilmayman. O’qituvchim Bilol Bey menga bir yil davomida matematikadan dars berdi. Bilimimni oshirdi. Meni muvaffaqiyatlarfa havaslantirdi. Endi men ham bilib olgandim. O’qishni muvaffaqiyat bilan tugataman va meni kamsitgan, hafa qilgan kishilardan qasos olaman. Jiddiy o’qishga kirishdim. Aminaning dadasi yordamida bir kunlik reja tuzdim va o’zimni dars tayorlashga mahkum qildim. Qisqa vaqt ichida o’zgarish sezilib, o’qituvchilarim muvaffaqiyatlarimni tan ola boshlashdi. Yotoqxonada mudir otamiz, litseyda esa diraktor bizlardan yutuqlar kutishayotganini aytishdi. Uninchi yo’l o’lim yo’li edi. Agar universitetga kira olmasam, yotoqxonadan chiqarib yuborishadi. To’g’ri, yahshi muhit emas, ammo, ko’chada qolishdan yahshi. Ko’chada hozirgi "œoch qahqirlardan" ham battarlari yo’limni to’sib, har biri bir yonimdan tishlab tortishi mumkin. Shu bois o’z-o’zimcha qaror qildim:"Yo universitetga kiraman yo o’zimni-o’zim o’ldiraman". Bu qarorimdan yotoqxonadagi o’rtoqlarim, o’qituvchilar kulib qo’yishdi. Adashgan bir menman-mi? Hay jonim-a. Omad qayerda-yu, sen qayerda? Ko’raverasiz"¦
Menga yordam qilgan insonlar sog’ bo’lishsin. Matematika o’qituvchisi, uning ayoli, Amina va uning dadasi. Meni yutuqqa erishsin deb nimalar qilishmadi.
Yana charchadim, xojam. Men boshqa narsani o’ylayapman, qalamim boshqa narsani yozyapti. Biroz dam olaman. Uddalay olsam, oqshomda ko’risharmiz"¦
Bu hayajonli hayot qissasiga biz ham bardosh berolmasdik. Qarshimizda diqqat bilan o’qilishi kerak bo’lgan uzundan-uzun bir maktub bor edi. Sokin va toza fikr bilan izohlash va zarur o’rinlarini tafsilotlari bilan kichraytirish uchun tanaffus qildik. Nonushtadan keyin dam oldik. Yakshanba kuni yagona ishimiz shu bo’ldi. Ayolim bilan faqat shu maktub haqida suhbatlashamiz. Qilingan xatolar, fidokorliklar, yahshi niyatlar va qizimizning so’zi bilan aytsak "œoch qashqirlar" ko’z oldimizdan o’tardi. Maktubda bitilgan hayot suroni bir kishining emas, go’yo butun jamiyatning xatolari va nuqsonlarini ochib berardi. Ortiqcha vaqtimiz yo’q. O’qish uchun sabrsizlanyapmiz. Nihoyat, ish stulidamiz va qarshimizda turgan maktub. Kelgan joyimizdan davom ettiramiz.
Bugun ham hamshiralarni yonimdan haydadim. Ukol qilishdi, dorilarni oldim. Bo’shagan shishalrni to’ldirishdi. Tunga yaqinlashyapman. Yana biroz kuch to’pladim, ehtimol. Shunda yana biroz yoza olarman"¦

Bo’limda birinchi bo’ldim.
Nihoyat litseyni bitirdim. Bu vaqtda ko’pgina jiddiy muammolarga uchradim. Meni yemoqchi bo’lgan "œoch qashqirlar" bilan jonholatda kurashdim. Ortiq qulay luqma bo’lmasligimni tushundilar. Bir qancha inqilobiy guruhlarni ham tark etdim. Aqlim qabul qilmagan narsaga meni ishontira olmaysizlar, dey isyon qildim. Ammo meni osonlikcha qo’ldan chiqarishmaydi. Qanday qilib chiqarsinlar, kimsasiz yosh bir iqzni qaysi ahmoq qo’ldan chiqarardi. Kurashda davom etardim. Or-nomusli bo’lganim uchun emas, o’zligimni va borlig’imni himoya qilish uchun. Maktabni bitirgach, bir to’da bekorchilardan bir xabar eshitdim. Men bo’limimizda birinchi bo’libman. Bu ishonib bo’lmas hol edi. Menga yordam berganlar sog’ bo’lishsin. Meni chuqurdan olib, yuksaklikka olich chiqishdi. Nima ham derdim, qarzdorman. Amina, uning dadasi, matematika o’qituvchim va uning ayolidan. Ammo e’tibor bergan bo’lsangiz, menga ko’mak berishgan, fikr va qarashlarini men pisand qilmagan odamlar dindor insonlar edi. Meni fohishadek ko’rib, hayotimni bulg’aganlar esa binzing revalutsion bolalar. Shunda ham ko’nglim ularda. Tuyg’ularim ularda. Ammo aqlim dindorlar to’g’ri ekanini biladi. G’arib, ammo haqiqat. Maktab idorasi menga birinchilikni berishni istamagan. "œU qiz qaysar, nomi fisqu fasodlarga aralashgan. Isyonkor, itoatsiz", deyishibdi. Ammo yana omon bo’lgur matematika o’qituvchim qarshi chiqib, men uchun kurashibdi. "œHaq kimniki bo’lsa, unga beriladi,haqiqatning o’ng chapi bo’lmaydi", debdi. Nihoyat, majbur bo’lishibdi. Holbuki, mendek "œinqilobchi" o’qituvchilar ham ovozlarini chiqarishmabdi. O’zlariga zarar bo’ladi, deb meni himoya ilishmagan. Nima ham derdim. Yana omon bo’lsinlar. Bu orada yana bir karaxtlik bo’ldi.  Ko’p vaqtdan buyon izimdan yurgan Ilker hech qo’ymay:"Senga uylanmoqchiman, taklifim o’ta jiddiy", deb turib oldi. Ortiq birovga ishongim yo’q. To’g’risini tushintirdim. "œMen hamma narsasini yo’qotgan qizman", dedim. "œKeyin o’yinbuzarlik qilma". Bizning inqilobchi Ilker, bularning hammaisni qabul qildi. Hatto oilasi bilan tanishtirishga ham olib bordi. Ota-onasi meni yahshilab surishtirishibdi. Dadasi siyosatchi ekan, ammo meni yoqtrimadi.

-Menga qara, qizim,-dedi u. Bizlar ilg’or fikrli, sotsial-demorat insonlarmiz. Inqilobchiligingga va qarashlaringga e’tirozim yo’q. Ammo bizlar elga tanilgan, hurmatli insonlarmiz. Noming ba’zi fisqu fasodlarga aralashgani bu ishning eng katta to’sig’dir. Sen bahtingni boshqa joydan qidir. Yig’lab o’zimni tashqariga otdim. Bu hayotni men hohlamagndim. Bu voqealarni men rejalashtirmagandim. Bu zolim va xoin insonlardan o’zimni himoya qilolmasdim. Buni hech kim tushunmasdi. Hamma menga fohishaga qaragandek qarardi. Oh, o’sha inqilobchi do’stlarim endi meni shunaqa deb aytishayotgandi hammaga! Shu bilan Ilker mojarosi ham tugadi. Hursand ham bo’ldim qaysidir ma’noda. Ortiq menga hech kimni osilishini istamasdim. Mutlaqo omadli bo’laman, kuch-qudratim bo’ladi, menga azob berganlarni jahannamga jo’nataman. Bu fikr dilimga shunday mustahkam joylashgandiki, bu haqda hatto tushlar ko’rardim. O’sha kun ham keldi. Universitet imtihoniga kirayotgan edim. Har doimgidek yana Amina yonimda. Meni yolg’iz qoldirmagandi. Imtihondan oldin menga kichkina duo kitobchasini berdi.
-Men bunaqa narsalarga ishonmayman, desam ham qo’ymadi, oldim. Munchoqdek bo’ynimga taqib oldim. Shuni aytishim kerakki, bo’ynimga taqqach, o’zgacha bir huzur, yengillik his qildim. Hayajonim bosildi, imtihonni juda yahshi topshirdim. Har holda ruhiy ta’sir bo’ldi.Inson biror narsaga ishonsa buni foydasini ko’radimi yoki bu shunchaki gaplarmi, deb o’ylardim.

Uchinchi bo’lim.

"œOch bo’rilar" davrasida talaba.

Qudratli inson bo’lish va menga azob berganlardan qasos olish uchun Istanbulga ketib,"Och qashqirlar" dasturxoniga tushgandim.
Natija ma’lum"¦Men tushuntirishga chiday olmayman. Sizning ham o’qishga bardoshingiz yetmaydi"¦
Onam meni chqirardilar.
Imtihon natijasi muhim edi. Men orzu qilgan, istagan makyub keldi. Istanbul universiteti, huquq fakulteti.
Bu hayotimda bir inqilob edi. Ilk marotaba bahtiyor edim va telbalarcha shodlanar edim. Endi buyuk inson bo’lgandim, universitetga kirdim. Endi men huquqshunosman. Joningizni olaman, zolimlar, nomusszilar, deb hayqirgim kelardi. Endi hech kim meni bolalar uyidan chiqqan, tashlandiq falonchi deb tahqirlay olmaydi. Orzu qilgan, xayollarimni o’g’irlagan shaharga, Istanbulga ketayotgandim. Hech ko’rmagandim. Ammo hamma inqilobchi o’rtoqlar o’sha yerdan kelar, o’sha yerdan bahslashar va o’sha yerdagi ishlarni tushuntirishardi. Endi ortimdan tor muhitning "œoch bo’rilar’I quvlamas, bezovta qilmas, zamonaviy bir muhitga kirayotgandim. Ilk marotaba hayolda emas, chinakamiga bahtiyor edim. Tahqirlanganlarimni, xo’rlanganlarimni va kimsasizligimni ilk marotaba unutgandim. Insonlarga haq, adolat va tenglik ulashuvchi bir huquqshunos bo’lish"¦ Oh!Qanday ajoyib"¦Hayollar ham ajoyib,huzurbaxsh. Keyin esa millatlararo inqilobchi, mashhur huquqshunos bo’lish"¦ Mahkama zallarida gurillagan va salobatli ovozim yangrasa"¦Ishonarlimi? Ahamiyati yo’q. Huquqshunos bo’lmasdan avval buning beboshligini chiqaraman yo"¦Endi meni Istanbul va huquq fakulteti sehrlagan edi. Ilm marotaba butun azoblarim unutilganini his qildim.