Shuncha orzular qilarkanman, bir kecha tushimda hech tanimagan, rasmini ham ko’rmaganim onamni ko’rdim. Bir daqiqaga bo’lsa ham yomon kunlarni unutgandim. Bunisi qayerdan chiqdi? Onam:
-Seni sog’indim, bolam. Nega meni yo’qlamaysan?-dedi.
Hayron qoldim. O’lgan odam tuproqqa aylanadi. Biz ham o’lamiz. Tushimga kirgan va meni chaqirgan kim? Albatta, ruh falonchi emas. Unaqa demayman. Har holda yurakdagi iztirobli tuyg’ular yangidan alangalangan edi. O’zimga keldim. Ha, katishim kerak. Borib onam bilan dardlashay. Shodligimni bo’lishay, qishlog’imni ko’rayin. Ehtimol, qalbimda ba’zi g’arib ishonchlarim bordir. Qishlog’imizni oxirgi marta akamning janozasida ko’rgandim,o’n yil avval. Kichkina bola edim. Endi ancha ulg’aygan qziman. Vaqt qanday tez o’tadiya"¦ Ketaman,ammo qanday? Cho’ntagimda ikkita nonga yetadigan pul bor. Oh, bu yo’qsillik qursin. Nima bo’ladi, bir kun kerak bo’lganida pul topilsa, nima bo’ladi? Bir kun do’stligingni ko’rsat"¦ Istagimni, hayollarimni ichimga ko’mar ekanman, yonimda Amina paydo bo’ldi. Qo’lida convert bor edi. Bu ning har doimgi odati. Ochiqchasiga pul bermasdi-yu, olmayman deb e’tiroz bildirsam, uzrli sababi tayyor edi:
-Onamga qo’shnimiz keltirib beribdi, senga deb.
Bilardim. Qo’shni emas. Har oyda dadasi meni quvvatlantiradi, pul jo’natadi. Olmaydi deb, Amina yolg’on ishlatadi. Yahshi bir oila. Inqilobchi bo’lishmasa ham, bizdan yahshi odamlar. Chorasiz pulni oldim. O’qish boshlanmasdan oldin onamni bir ziyorat qilmoqchiman. Darhol qaror qildim. Ertaga yo’lga chiqaman. Tonggacha onamni, dadamni va akamni o’yladim. "œSiz o’ldingiz qutuldingiz. Men ham yonlaringizda yotgan bo’lsaydim,bu azoblarni ko’rmas edim. Nima qilay, o’lishni hohladim, ammo o’lolmadim. Kelib tuprog’ingizni hidlayapman. Yashagan joyingizdagi xotiralaringiz Bilan suhbatlashaman".
Oh, bu o’lim. Yo sen bo’lmasayding, yo biz bo’lmasaydik"¦

Qishloqdagi qarindoshlarim ham o’tishgan edi.
Nihoyat, yo’lga chiqdim. O’n soatlik masofa. Shaharga tushilganidan so’ng, qishloqqacha yana ikki soat yuriladi. Bularning hammasiga onam uchun bardosh berdim. Hech bo’lmaganda hayotdagi yagona suyanchim bo’lgan akam, sirdoshim uchun. Seva-seva, onajon sizni yo’qlab kelyapman.

Men bu g’urbatga tushdim tug’ilib,
Har kuni tobora surilmoqdaman.
Hech kecha ichingga marmar sochaman,
Bu sovuq joylarda siqilmoqdaman.
Shundayin sinovlarda qolgan paytimda,
Tunlarni bag’rimga olgan paytimda,
Ko’zlarim yumilib qolgan paytimda,
Yangidan yo’llarga ko’z tikmoqdaman.
Hayotimning so’nggi ko’rinib qoldi,
Qolmadi bir qadam yo’lim oldingga
Yuzini ko’rmasdan o’lolsam deya,
Ranjimoqdaman men, ranjimoqdaman.

Qishlog’imiz kichkina edi. O’n yil ichida yarim aholisi boshqa shaharlarga ko’chib ketibdi. Tanishlar yo’q. Faqat kiyimlarimga va kiyinishim uchun menga ters qaraydigan keksalar bor edi. Qishloqqa tushdan keyin yetib keldim. Horg’in, holdan toyib. O’n yildirki, umuman xabarlashmagan ikki qarindoshim bor edi. Amakimning xotini va ammam. Uylarini eslayman. Birinchi brogan joyim ammamning uyi bo’ldi. Eshik qulf,uy ancha avval tashlab ketilgan. Keksa bir amakini uchratib qoldim va undan ammamni so’radim.

-Taniyman, Guluzor Xonimni,-dedi. Oxiratda opam bo’lsin. Juda yahshi ayol edilar. Sizlarga umr bersin, bolam.
Karaxt bo’lib qoldim. Demak, ammam ham o’libdilar-da"¦Oilamizning so’nggi yodgori"¦ O’lsinlar"¦to’g’ri odamlar. To’g’rilarning bu dunyo bialn nima ishi bor. Azaldan bu dunoy egrilarga qolgan, to’g’rilarga kun yo’q. O’lim xabarini eshitgach, ichimda bir narsa uzildi. Oh, o’lim, seni qanday yo’qotsam ekan. Sen mening eng sevimli insonlarimni olib ketding.
Keksa amaki meni tanimadi.
-Sen kimning qizisan?-dedi. Dadamning ismini aytganimda, qishloqqacha yoyilgan dovrug’imizni gapirdi.
-Tushundim, tushundim. Sen shu talofatlarga aralashgan qizsan. Nima ham derdim. Alloh panohida asrasin.
Bir narsalarni sezgandi. Balki men o’ylaganimdan ko’prog’ini.Chunki yomon xabar tez tarqaladi. Men haqimda nimalarni o’ylayotganini taxmin qilardim. Men bu qishloq uchun yahshi qiz emasdim. Qariya gapida davom etdi:
-Dadang ham, oanng ham yahshi odamlar edi. Ayniqsa, onang farishtadek bir ayol edi. Iymonli, tilida doim Qur’on. Qishloq qizlarini o’qitar,ularga dinni, diyonatni o’rgatar edi. Qariyaning qisqagina bir maktubini olgandim:"Yahshi bir otadan, dindor bir onadan qanday qilib bunaqa qiz bo’ldi. Sen ham oilangni, ham qishloqni yuzini qrao qilding".
Ehtimol, qariya haqdir. Oanm tirik bo’lib, meni shu holda ko’rsaydi, bundan boshqa narsa demasdi. Oh,onajonim! Siz tirik bo’lsaydingiz. Hurmatingiz uchun ham Qur’on ham namoz o’qirdim. Yoq’ligingiz kun sayin bilinmoqda. Bu hasrat boshqacha bir qayg’u. Siz qaytolmaysiz, bilaman"¦Ammo men yoningizga boraman. Ko’pam uzoq kutmaysiz"¦
Bu dunoyda eng tinch joy qabrdir. U yerda "œoch bo’rilar" ortimdan quvlamaydi, izzat-nafsim, g’ururim bilan o’ynashmaydi.
Shular hayolimdan o’tarkan, qariya savol berishda davom etardi:

-Hozir nima qilyapsan, qizim?
-Litseyni bitirdim. Huquq fakultetiga kirdim.
-Ya’ni sudya, prokuror bo’lsanmi?
-Ha. Qariya ajablandi
-Yo,Alloh! Dunyo kimlarga qoldi-ya!
Keta boshladi. Ortidan chaqirdim:
-Amaki! Bir daqiqa.
To’htadi.
-Bu qishloqda mening amakim va xotini bo’lardi?
-U ham ketdi, bu ham ketdi,-deya qo’li bilan bir tarafni ko’rsatdi. U taraf qabriston edi. Demak,ular ham vafot etishgan. Demak, bu qishloqda endi hech kimim qolmagan. To’g’ri qabristonga yo’l oldim. Jon do’stlarim, qadrdonlarim, hayotim ildizlari u yerda yotardi. Mening kelganimni bilishmasdi. Men ularning tuproqlari, ustlaridan unib chiqqan o’tlar bilan suhbatlashaman,dardlashaman yo"¦
Bu ham yetmaydimi?
Qabristonga yo’nalganimda, meni bir hayajon, g’arib bir his, yuragimni titratuvchi bir tuyg’u qopladi. Go’yo sirli bir dunyoning ajib olamiga kirib borardim. Bir lahza butun hayollarim tin oldi. Atrofdagi hamma narsa men bilan birga qabristonga yo’naldi. U tomon go’yo bir qo’l meni oldindan tortar, ortimdan esa nimadir itarardi go’yo. Haligacha anglolmagan bir tuyg’u bilan ilgariladim. Ko’nglimda, yuragimda yashagan oilam tomon yurdim"¦

Qabriston boshida uch mozor,
Onam, dadam va akam.
Bir hovuch tuproq, bir parcha marmar,
Unda yozilgandir ismingiz, yoshingiz,
Bosh ustingizda motamsaro sarvlar,
Hayotingiz qayg’u bilan titradi"¦
Sizni ko’mdik ona, bir nech yil oldin.
Ko’zyoshlar-la bu sassiz yerga.
Kamsasiz bir oqshom nurlarga badal,
Motam ulasharkan hasta qalblarga"¦

-Nima bo’lardi, meni ham olib ketsangiz,-deya yig’lay boshladim. Yolg’iz qoldim. Sizsiz qiynalib ketdim. Olib keting, meni"¦Sizni sog’indim. Sog’inchingiz dilimni o’rtadi. Hayot juda mushkul. Yana ham ko’proq gunohlarga botmasimdan olib keting, shu bolangizni,onajon,-deya hayqirardim.
Qancha faryod chekkanimni, qancha yig’lab, ko’nglimni bo’shatganimni eslolmayman. Onamning qabri ustiga suyandim. Uning siynasiga uning mehribon quchog’iga bekinib, yumoshoq qo’llarini silashni istardim. Ha, o’sha qaynoqlik, o’sha mehrni his qilar, dildan tuyar edim.

Onamning qabri yonida o’zimni yo’qotdim.

Oradan qancha vaqt o’tdi bilmadim. O’zimni unutibman,faryodim atrofga eshitilgan shekilli, bir ayolning ovozidan hushimga keldim:
-Bolam, mozorda yig’lash yahshi emas, o’zingni qo’lga ol.
Zo’rg’a o’girildim. Ortimda bir ayol va bir kishi turardi. Ayol yelkalarimdan tutib, turishimga yordamlashdi. Yoshli ko’zlarimga mahzun, samimiy va do’stona nigoh bilan boqib:
-Kimsan bolam,-deb so’radi. Seni bu yerlarda hech ko’rmagandik. Bu qabrlar Malak Ahsen va Dovud afandilarniki. Sen ularning kimi bo’lasan?
Demak qishloqdagilar onamni "œMalak Ahsen" deyisharkanda. Ismi Ahsen edi, qishloqdagilar bundan chiqdi, yahshiliklari uchun ismlariga Farishta nomini ham qo’shib chaqirisharkanda.
-Qiziman,-deya oldim.
-Oh,bolam,-deya meni bag’riga bosdi. Sen uning begona qo’llardagi Ayselimisan? Sen haqingda yahshi xabar eshitmagandik. Yomon qizlarga qo’shilgan deyishardi. Ishonolmadik.Mashalloh,juda shirin qiz bo’libsan.
Keyin menga o’zini tanishtirdi.
-Men rahmatli onangni ko’rganman. Bolaligimda u menga Qur’onni o’rgatgan. Alloh rozi bo’lsin, joyi jannatda bo’lsin.
Imom afandining ayoli qo’limdan tutdi.
-Yur qizim, uzoq yo’ldan kelgansan, uyga boramiz, biroz dam ol.
Ikki ezgu niyatli inson qo’limdan tutishdi. Dardlasha-dardlasha uylariga keldik.

Sodda,pokiza, tartibli bir uy. Kichkinagina hovlisi bor. Ikkita bolasi ham. Birisi litseyda, bir maktabda o’qirkan. Ikkisi ham juda yahshi bolalar. Imom afandi va ayolining uyida o’zgacha bir huzur topdim. Harakatlaridan insonni ta’sirlantiruvchi ajoyib bir quvvat tarqalar edi. Bu insonlar chindan ham yahshi niyatli va halol kishilar edi. Men yashagan muhitdagi kishilarga also o’hshamas, bizning inqilobchi guruh bilan esa, umuman qiyoslab ham bo’lmasdi"¦
Men shu kunlari sira ishdan bo’shamasdim. Inqilobchi bo’lishning o’ziga yarasha zaruriyatlari bor edi. Haq, adolat, tenglik kabi tushunchalarni shior qilib olishgandi. Dindorlarga qarshi bo’lishdan asosiy maqsadlari esa dahriylarni ko’paytirish edi. Ammo o’ylamasdan bir ish qilmasdim. Haq, adolat, tenglik kabi asosiy inson huquqlarini mensimaganlardan nega doim zarar ko’rdim?
 Nega bu insonlar hayotimni zulmatga aylantiradi,meni mendan ayirishdi. Albatta, ba’zi inqilobchilarning xatolari barchasiga tegishli emasdi. Ammo, menga umuman yahshilari uchramasdi. Negadir hammasi menga "œoch bo’ridek" tashlanish uchun fursat poylardi. Men e’tiroz bildirganimda:"Sen nomusli qizsan, qizim"-deyishardi. "œNomus degan narsa, eski feodal shiordir. Hozirgi dunyo u eski tushunchalar o’tib ketgan". Mana shuni hech qabul qila olmasdim. To’rtxotinlikka qarshi bo’lgan inqilobchilarning nomus haqidagi qarashlari ijobiymidi va bu nimani ifodalardi?
Men qarshi bo’lgan, fikrlariga qo’shilmagan dindorlar esa, doimo to’g’rilik, va xolis ko’mak beruvchilar bo’lib chiqishardi. Ajablanardim. To’g’ri deganim yanglish, yanglish deyayotganim to’g’ri chiqayotgandi. Nima bo’lganida ham, yana yiroqlashdim, xojam. Mavzuga qaytayin. Imom afandi va ayoli menga shunday hurmat ko’rsatib, shunday taskin berishardiki, hayotimdagi bunchalik nazokat, bunchalik yahshi muomalani ko’rmagandim. Menga tegishli ko’p narsalarni bilishsa ham, hech sezdirishmas, go’yo dunyoning eng jiddiy va eng nomusli qizi bilan suhbatlashayotgandek bo’lishardi. Ayolning tavsiyasi bilan qishloq hammomiga tushdim. So’ngra meni bir xonaga qamashdi. To’rt-besh soat uxladim. Uyg’onib qarasam, malikalarga xos dasturxon yozishibdi. Unda yo’q narsaning o’zi yo’q edi. To’g’risi, juda ta’sirlandim. Go’yo menga hayotdan dars berishardi ular. Bu bebosh, bu iflos hayotda farishtadek ma’sum va pokiza insonlar borligi meni ajablantirar edi.

Tushda oilamizni jannatda ko’rdim.
O’sha kech ishonib bo’lmas bir voqea bo’ldi. Bugungacha ta’sirini sezaman. Ammo ilmiy bir izoh keltirolmayman bu voqeaga. Ya’ni u bir tush edi. Tushlarga ko’p ham ishonmayman. Ko’pincha yahshi bir tush ham ko’rmayman. Chala-chulpa tuishlarim bo’ladi ular, kulib qo’ya qolaman. Ammo bu tush juda boshqacha edi. O’zimni qo’lga olib tushuntirishga harakat qilaman. Mezbonlarim ikki xonali uylarining bir xonasini menga berishdi. Top-toza xonada yolg’iz o’zim, shovqin va sotqinliklardan yiroqda uyquga ketdim. Balki hayotimda ilk bora bunchalar rohatli va shirin uyquga cho’mgandirman. Yerga joy solindi. Choyshabi, ko’rpasi, yostig’I hamma narsasi top-toza. Qanday ko’rgulikki, shunday pokiza to’shakda mendek bir nopok qiz. Ehtimol, bilaturib"¦
Soat ikkilarda bir ayolning:"Biror narsa kerakmi? Biror narsa istaysanmi?" deb so’rashlarini aytmaysizmi? Yo,Alloh! Siz bunchalik nazokatni qayerdan o’rgangansiz? Fakultetni bitirganlar, ilm odamlari, quloqlaringiz qizisin. Bu qadar iliq munosabat oldida siqilib, uyalyapman, hatto go’dakdek his qilyapman o’zimni. Qattiq uyquga ketdim. Uxlashim bilan o’sha tush boshlandi:
Hech ko’rmaganim begona shahar. Shu qadar muhtasham, shu qadar bir chiroyli bir joyki. Yam — yashil bog’lash ichida"¦ Na ko’chalarida bir ifloslik bor, na insonni behuzur qiluvchi bir shovqin. Rohatbahsh bir shahar. O’zimni bunday hayratlanarli go’zallik ichida ko’rgach, begona joy bo’lganbi uchun xursand bo’lib ketdim. O’zimga o’zim tushintirish berardim:"bu Turkiyaning bir shahri emas", derdim. Bunaqa tartibli, pokiza va go’zal shahar qayerda bo’lishi mumkin:"Ovro’padami?"deb o’ylarkanman, ba’zi hovlilarning eshiklaridagi arab yozuvlari e’tiborimni tortdi. Bilmaganim uchun nima yozilganini o’qiy olmadim. Ammo ishonch hosil qildimki:"Bu arab shaharlaridan biri bo’lishi kerak".

Biroq bilishimcha, qurg’oqchilik hukm surgan aran shaharlari bunaqa yam-yashil, suvli va jilvakor bo’lolmaydi. Yoshligimdan tasavvurimga o’rnashgan "œjannat" tushunchasi yodimga tushdi. Dinshunos o’qituvchilarimiz aytgan "œjannat" shu yer bo’lishi kerak, deb o’ylay boshladim. Ammo birozdan keyin fikrim o’zgardi. Chunki insonlar o’lgach tuproqqa aylanadi, mening moddiyuncha dunyoqarashim bo’yicha shunday. Jannat va jahannam yo’q. Tushimda ham bu ikki qarama-qarshi fikr meni behuzur etardi. Ammo jannatdek bir joyda ekanligim aniq. Shaharning top-toza yo’llaridan, ko’priklaridan, suvlaridan o’tib borardim. Biror kishini uchratsam so’rarman. Ammo hech kim menga qaramas, men bilan gaplashmasdi. Shunchalar pokiza, go’zal ajoyib insonlarki. Qayoqqa qaramay hayratim oshardi"¦.
Qayerdan kelganini bilmayman, bir payt ro’paramda akam paydo bo’ldi. Ajablandim, sevinganimdan:"Abi" deya quchoqladim. Chunki akam bilan yoshimiz deyarli teng bo’lgani uchun uning ismini ayrib chaqirardim. U ham menga yotoqxonadagidek akalik va g’ururli sevgisini bir tarafda qoldirib,"Aysel", dedi sevgi va mehr to’la bir ovozda. Akamning xushbo’y hidlarini tuyardim, ichlarimga singib borardi. Yana har doimgidek irodali va qat’iy ohangda "œYig’lama,Aysel!" derdi u. "œYur, seni oanmning oldiga olib boraman".
-Onam ham shu yerdami? Deya so’radim undan. Bu yer qayer?  Javob bermadi. Faqat:
-Seni onamning yoniga olib boraman,-deya takrorladi. Akam oldinda, men orqada, go’yo yumayapmiz, yuguryapmiz, uchayotgandekmiz. Ha, uchyapmiz. Chunki oyoqlarimiz yerga tegmayapri. Turk kinolarida shunga o’hshash yoki shunday sahnalar bor"¦ Akam bilan qanday uchyapmiz u tubsiz, cheksiz, go’zal shaharni qanday kezyapmiz, bilmayman. Yana go’zalliklar ichidagi bir koshona qarshisidamiz. Bog’chasiga kirarkanmiz, men so’ramasdan, akam izoh berdi.
-Bu uy bizniki,-dedi. Onam ichkarida.
Ishonolmasdim. Karaxt bo’lib qolgandim. Nurab, qulay-qulay degan ikki xonali paxsa uydan tengsiz koshonaga-ya"¦
-Bu yerni qanday oldingiz? Deya so’radim. Akam javob bermasdi. Nihoyat bir ayol chiqdi qarshimdan. Akamning "œBu onam", deyishiga hojat ham yo’q edi"¦.

Onamni quchdim, xushbo’y hidlarini tuydim"¦
Onamning chehrasi, bo’ylari, go’zalligi xuddi xayolimdegidek. Ya’ni, men oanmni xuddi ko’rgandek xayol qilar kanman. Quchog’iga tashladim o’zimni. Ichimni yondirgan, yuragimni qon qilgan "œOna"¦" faryodi ila"¦Bu ovozga, bu hidlarga,bu mehr, bu quchoqqa qanchalar mushtoq edim"¦
-Bolajonim, Ayselim,-derdi u yuragimni titratib, butun alam va iztiroblarimni to’kib, uloqtiruvchi bir ovozda. Men yig’lardim, tinmay yig’lashni xohlardim. Shu yoshgach faqat shu xayol bilan ovundim. Bo’lsaydi, meni ursaydi, sochlarimdan sudrab tortsaydi, degan onam"¦Boshimni ko’ksiga qo’yib olgandim. Imkon qadar xushbo’y hidiga to’yib olay der edim"¦ Oh, onam, tush bo’lsa ham, xayol bo’lsa ham, bu uchrashuv, bu diydorning lazzatini hech narsa berolmaydi. Ammo bu tush, mana g’ayritabiiy bir hol, nur kabi o’tadi-ketadi.
-Senga ikkita omonat qoldirdim,Ayselim,-dedi. Ular mening eng sevimli omonatim. Uyimizda, kichkina shisha sandiqning ichida. Ularni ol. Senda qolsin. Ularga juda yaxshi qara, xo’pmi?
-Dadam qayerda?-so’radim men.
-U haligacha kelmadi. Biz akang bilan birgamiz. Uning hisobi cho’zilib ketdi, kutyapmiz. Inshaalloh, hisobi tugar va kelar"¦
Shu lahza uyg’onsam, ko’rpa ichida terlab ketibman. Negadir o’zimga kelolmas, qo’rqqanimdan baqirardim. Tushning ta’siri bo’lsa kerak. Imomning ayoli so’zlarkan o’zimga keldim.