To’maris O’rta Osiyo aholisining chet el bosqinchilari tajovuziga qarshi olib borgan mardona kurashining badiiy ifodasidir. Eposning bu janri tarixiy afsona deb ataladi. To’maris afsonasidagi voqealar O’kuz (hozirgi Amudaryo) daryosi qirg’oqlarida ro’y bergan. Eramizdan avvalgi VI asrda bir necha mamlakatlarni istilo qilgan ahamoniylar (Eron) shohi Kir (Kirovush) O’rta Osiyoga bostirib kiradi. O’rta Osiyo aholisi, ayniqsa, To’maris boshchiligidagi massaget qabilalari Kirga qarshi mardona kurash olib boradilar. Kir qo’shini yengiladi va uning o’zi 529 yilda jang maydonida o’ldiriladi. Shu voqealar tarixiy afsona "œTo’maris" eposining mazmunini tashkil etadi. Afsuski, bu asarning asli bizgacha yetib kelmagan; uning mazmuni yunon tarixchisi Gerodotning "œTaqix" kitobi orqali yetib kelgan.To’maris bizgacha yetib kelgan afsonalar orasidagi eng qadimgi ayollar tasviridir. Atoqli olima Fozila Sulaymonova yunonlar To’maris deb atagan bu qahramonni Tumor deb nomladi. Mirkarim Osim qadimgi afsonani qayta ishlash asosida shu nomli hikoyasini yaratgan. Uning shu nomli hikoyasi to’y tasviridan boshlanadi. Afsonada Kirning Krez ismli maslahatchisi dono bo’lib, shohga: "œXotin kishidan yengilsang, chidab bo’lmas nomusga qolasan" degan gaplarni aytadi va hiyla ishlatishga chaqiradi. Bu hiyla natijasida To'’aris farzandidan ayrilsa ham, Kir qo's’inini yengadi.
  O’zbek xalq og’zaki ijodiga mansub "œOysuluv" dostonida "œTo’maris"ning o’ziga xos aks — sadolari mavjud.
  Afsona qahramonlari: To’maris (M.Osimning shu nomli hikoyasida To’maris "œAgar elchi bo’lmaganingizda, shul gapni aytgan og’zingizni qum bilan to’ldirar edim. Boshimizdan zar sochganlaringda ham biz erkinlikni qullikka alishtirmaymiz" deydi. Elchi malikani Eron shohining hayoti bilan solishtiradi: "œShuyam malika bo’ldi-yu, o’z fuqarolari bilan yonma — yon o’tirib ovqat yeydi, sochlari o’sib yelkasiga tushgan, yilqichilar qo’l cho’zib, uning oldidan yog’liq go’shtni olib yeydilar, na ostida oltin taxta bor va na boshda toji"), uning o’g’li Sparganis (Sparangiz), Kir (Kayxisrav), Kirning maslahatchisi Krez, Kirning o’g’li Kambiz, eronlik asir chol va boshqalar.

  "œShiroq" ham tarixiy voqelik zaminida vujudga kelgan qadimgi afsonadir. Shiroq — Vatan uchun jonini bergan qahramonlarning eng dastlabkisidir. Eron shohi Doro I (522-486) O’rta Osiyoga bostirib kiradi va bu yerdagi qabilalarni talashni davom ettiradi. O’rta osiyoda yashagan qabilalar o’z mustaqilliklarini tiklash uchun Doroga qarshi qattiq kurash olib boradilar. Masalan, 513 yilda Sak (shak) qabilalari katta qo’zg’olon ko’targan. Shu kurash "œShiroq" afsonasiga asos bo’ldi. Bu asarning asli saqlanib qolmagan, uning mazmuni yunon tarixchisi Polienning (er. Avv. II asr) "œHarbiy hiylalar" kitobida bayon qilinadi. Afsonada cho’pon yigit Shiroq hiyla ishlatib Doro (Daryavush) qo’shinini halok qiladi va o’zi ham qurbon bo’ladi. Hikoya bosh qahramoni Shiroq timsolida o’z vataniga sadoqat, yuksak vatanparvarlik tarannum etilgan. Mirkarim Osim Shiroq obrazini badiiy ta’sirchan qilib tasvirlashga erishgan, Shiroq haqidagi yana Yavdot Ilyosov "œXolxol o’lim" qissasini, Mirmuhsin "œShiroq" dostonini, Sparetri haqida Mahkam Mahmud "œShaklar malikasi" hikoyasini yozgan.
  Afsona qahramonlari: cho’pon yigit Shiroq, yurt oqsoqollari: Rustak (uning nomi Sug’diyada ham, Eronda ham mashhur edi), Omarg, Saksfar, To’maris, Eron shohi Doro, uning sarkardasi Ranosbat va boshqalar.

Mashhur Go’ro’g’li turkumidagi 40 dan ortiq dostonlardan biri "œAlpomish"dostonidir. Bu dostoning Fozil Yo’ldosh o’g’li ijrosidagi nusxasini 1927-28 yillarda Mahmud Zaripov Xodi Zaripov rahbarligida yozib olgan.Mazkur doston tuzilishiga ko’ra yirik xajmli ikki qismdan iborat. Olimlarning tasdiqlashiga,"Alpomish"dostoni X-XI asrlarda yaratilgan.
   Doston Qo’ng’irot urug’i boshliqlari, Alpinbiyning o’g’illari aka-uka Bo’ybo’ri va Boysarilarning farzandsizligi bilan boshlanadi.Unda aka-ukalarning Shoximardon pir maqbarasida 40 kun chilla saqlashi, pirning "œBo’ybo’ri senga xudoim bir o’g’il,bir qiz berdi, yolg’iz emas, egiz berdi; Boysari, senga xudoim bir qiz berdi"¦ Bundan borsang, farzandlarni ko’rsang,xaloyiqlarni yig’sang ,to’y-tomoshalar bersang , to’yda qalandar bo’lib borib,bolalaringning otini o’zim qo’yib kelaman "œ —deya xabar berishi,bo’lajak qahramonlar Alpomish (Hakimbek) va Barchinlarning ajoyib-g’aroyib holatlarda tug’ilishi,Alpomishning bahodirona yoshligi(7 yoshida bobosidan qolgan o’n to’rt  botmon birichdan bo’lgan yoyini olib otganda Asqar tog’ining cho’qqilarini yulib o’tishi),Boysarini Boybo’ridan arazlab qalmoq eliga ko’chishi (zakot talab qilingan uchun),Qalmoq shoxi Toychihon Bosarini dehqonchilik qilinadigan yerlarning payhon qilingan uchun jazolamoqchi bo’lgani, Alpomishni Barchinni olib kelish uchun qalmoq eliga borishi va Murottepada Qorajon bilan tanishib,do’st tutinishi, Surhail kampirning yetti alp o’g’lonlari bo’lgan Ko’kaldosh (kattasi,Alpomishning Boychibor otini ko’rib,o’zidan g’olib kelishini bilib,vahm bosib,yemini yemay qo’ygan Ko’kdo’pan tulpor uniki edi.Ko’kaldosh "œo’zbekning otini maqtading "deb qalmoq sinchining ko’zini o’yib olgan),Ko’kaman, Ko’kqashqa,Boyqashqa,Toyqashqa,Qo’shquloq ("œShomurta shohalab ,har yoqqa ketgan,Ichida sichqonlar bolalab yotgan,Izdan tushgan pishak oltoyda yetgan"polvon),Qorajonlar bilan yonma-yon turib,Barchinning poyga,yoy tortish,merganlik va kurash kabi shartlarini bajarishi va yorini o’z eliga olib kelishi,qaynotasi Boysarini qutqarish uchun ikkinchi marta qalmoq eliga borganda,yetti yil zindonda qolishi,asirlikdan oti Boychibor yordamida qutulib,zindondan chiqqanda "œYigit piri Shoximardon,Madad bersa sheri Yazdon.Tilarmon qodir xudodan,Bu maydonda bergin omon"¦"-deya niyat qilib o’z eliga kelishi va dushmanlarini yengishi voqealari tasvirlanadi.
   "œAlpomish"dostonining 1000 yilligi 1999 yil noyabrda Termizda nishonlanadi. Shoir va dramaturg Sobir Abdulla xalq og’zaki ijodi materiallari asosida "œAlpomish peyisasini yaratgan".
   Dostonning boshqa qahramonlari: Alpomish singlisi —Qaldirg’och (Alpomishga qarata "œBir qulga kuching yetmadimi?"deya uyaltirib,Alpomishni Barchinni qutqarishga undagan),Qultoy (Alpomish Boysunga qaytganda, uning tanasidagi panja izlariga qarab tanib olgan),Qayqubot (Alpomishga yordam bergan),Yartiboy (Yortiboy ,"Maslahat bermaymiz Boysariboyga,Osilmaymiz Boybo’rining doriga ",deb aytgan ),qalmoq shoxi Toychahon (Boychiborning oyog’iga temir parchin urib, bo’yniga cho’yandan gul solib,yetti yil azobda saqlagan),uning qizi Tovka oyim (Alpomishga qarata "œSizga qurbon bu mening shirin jonim ,Zindon ichida g’arib bo’lgan mehmonim ,CH oh ichida ko’rib turaman, Zindondan chiqarsam nimam bo’lasan? "-degan,Alpomish bergan isiriq —nishonni tutatib, Boychiborning ozod bo’lishiga ko’maklashgan),
Qoranor tuya, g’oz va boshqalar.

"œRavshan" g’oyaviy-badiiy pishiq ishqiy —sarguzasht dostondir. U 1927 yilda birinchi bo’lib, Hodi Zarif tomonidan Ergash Jumanbulbul o’g’lidan yozib olingan va 1941 yilda nashr ettirilgan. Ergash shoir "œRavshan"ni otasi Jumanbulbuldan, u esa ustozi Kichik Bo’rondan o’rgangan. Bu doston ham "œGo’ro’g’li" turkumiga mansub. "œRavshan" pok va samimiy muhabbatni kuylovchi maqsadga erishish yo’lida mardlik va botirlikni ulug’lovchi, zulm va adolatsizlikni qoralovchi asardir. Uning    qisqacha mazmuni quyidagichadir:
"œGo’ro’g’libek Chambil yurtida Yunus bilan Misqol parinmi Ko’hi Qofdan, Eram bogidan keltirib, umr o’tkazar edi. Unga Xudo farzand bermaydi, shuning uchun Hasanxonni Vayangandan, Avazxonni Xunxordan olib kelib o’g’il qiladi. Hasanxon Arzirumdan xon Dallini olib kelib uylanadi va o’g’il ko’radi. Unga Ravshan deb ism qo’yadilar. Avazxonga Gulqiz degan suluvni olib berishadi va qizli bo’ladi, ismini Gulanor qo’yadi. Ikki asrandi o’g’ilni tarbiyalab olgan Go’ro’g’li Avazxon bilan Hasanxonni quda qilmoqchi bo’ladi, lekin Avazxon rad etadi. Bu so’zlarni eshik ortida eshitib turgan Ravshan qattiq xafa bo’lib, buvisi Yunus pari oldiga borganda ovunsin deb buvisi qo’llidagi uzukni beradi. Ravshan uzukdagi go’zal bir qizning suratini va "œZulxumor" degan yozuvni ko’rib, bu qizga oshiq bo’lib qoladi. Jiyronqush degan tulpor otini minib, Shirvon yurtiga yo’l oladi. Shirvon bozorini aylanib, "œtelpak bozori qaydadir" deb yuradi. Bozordagi ko’shkning ustida yuzini ochib o’tiradigan Zulxumorning husni jamolini ko’rish uchun yigitlar bir la’li tillani ko’rmana berishadi. Ravshanning gul tagida pisib o’tirganidan qo’rqib ketgan qizlar qiy-chuv qilishib, Zulxumorning yoniga borishadi. Zulxumor Oqqiz degan kanizini yigit kim, qayerlik ekani, nimaga kelganini so’rab, ko’rmanasini olib kelishga yuboradi. Ravshan tillasi yo’qligi uchun Yunus pari bergan sehrli uzukni berib yuboradi. Zulxumor unda o’zining ismi va suratini ko’radi. Bir necha kunni Ravshanbek Zulxumor bilan shod-xurram o’tkazadi. Ravshanga ko’p iltifot qilsa-da, uning e’tiborini qozona olmagan Oqqiz alamidan Zulxumorning bog’ida bolayotgan voqealarni onasiga aytib beradi. Onasi hamma gapni Qozonxonga yetkazadi. Yosh va tajribasizligi, oqko’ngilligi tufayli band etilib, zindonga tashlangan Ravshandan Zulxumor yashirincha xabar olib turadi. Ravshanga 40 kun muhlat beriladi. Zulxumor mayna qushi orqali maktub yo’llaydi. Mayna Chambilga yetadi, avval Hasanxonning tomiga tushadi, nola-afg’on qilib yurgan Dallini ko’rib, ayolning Ravshanni onasi ekanligini fahmlab, qattiq sayraydi-da, uning qo’liga kelib qo’nadi. Hamma voqeadan xabar topgan Go’ro’g’li tarbiyasini olgan dongdor polvon, sherday haybatli, g’ayratli Hasanxon Go’ro’g’lining G’irko’k (G’irot) otida ikki oylik yo’lni yigirma kunda bosib o’tib, Ravshan osiladigan kun Shirvonga yetib keladi. Uni birinchi bo’lib Jaynoq kal taniydi. Hasanxon zolim Qoraxon lashkariga qarshi jang qilib, shirvonlik og’a-ini botirlar — Aynoq (polvon, "œot, tuya, arava ko’tarolmas edi. Doim bir yoqqa ko’chirmoqchi bo’lsa, piyoda ketar edi.."), Jaynoq (masxaraboz, "œhar tusli bo’la berar edi. Agar birovni aldamoqchi bo’lsa, har tusli bo’lganida o’zining jo’ralari ham tanimas edi"), Tersak kal (sinchi, "œyilqining tulporini suyagidan tanir edi, qilichning o’tkirini qinidan bilar edi"), Ersak (mergan, "œoqshomlari kamonni qo’liga olsa, qushni ko’zidan urar edi")lar ko’magida Qoraxonni yengadi, o’g’lini o’limdan qutqaradi. Hasanxon Zulxumorni Ravshanga nikoh qilib beradi, Shirvon shahriga Aynoqni podsho, ukalarini vazir, mahram qilib qaytadi".
  Dostondagi Ravshan, Zulxumor, Hasanxonlar bosh obrazlar bo’lsa, shirvonlik kampir-ena, aka-uka kallar, Oqqiz, uning Maston onasi epizodik obrazlardir.

Kuntug’mish dostoni.

Kuntug’mish dostoni ham ishqiy-qahramonlik dostonlaridan biridir. Dostonning qisqacha mazmuni quyidagicha:
  "œDo’rman viloyatining Kuntug’mish degan polvoni bo’lib, uning Oltinoy degan singlisi bor edi.
  Zangar degan shahar podshosi Buvraxonning ikkita vaziri bor edi: Shoir vazir va Toir vazir. Kunlardan bir kuni Shoir vazir qizli bo’ladi, ismini Xolbeka deb qo’yadi, Toir vazir o’g’illi bo’lib, ismini Xolmo’min deb qo’yadi. Xolmo’minning onasi o’lib, ikkala farzandni Xolbekaning onasi emizib, katta qiladi, ular emikdosh (ko’kaldosh) bo’lib qoladilar. Xolbeka o’n to’rt yoshdan o’tgandan so’ng uning husnu zeboligini eshitgan podsholar va xonzodalar sovchi qo’yadilar. Xolbeka shart qo’yadi: "œHar kimki meni olaman deb kelsa, nard o’yinini qo’yaman, yutsa tegaman". Hech kim uni yengolmaydi. Podsho Buvraxon ham sovchi yuboradi, Xolbeka o’z gapida turib oladi. Buvraxon a’yonlarining maslahatiga ko’ra, qizning baxtini bog’lab, Xolbeka degan ismni aytishni ta’qiqlab qo’yadi.
  Bir kuni Xolbeka tushida Kuntug’mishni, Kuntug’mish Xolbekani ko’rib, bir-birlarini sevib qoladilar. Xolbeka dardini Bahragul degan kaniziga aytadi. Kanizi suratkash olib kelgach, Xolbeka o’z suratini chizdiradi. Sirti tilla bilan qoplangan sandiqqa suratini, bir tola sochini, arzi yozilgan qog’ozni solib, uni qulflab, kalitini sandiqqa bog’lab, daryoga oqizadi. Kuntug’mish qirq yigiti bilan daryoning yoqasida ov qilib yurganda, sandiqni ko’rib qoladi. Yigitlari sandiqning "œtashini", Kuntug’mish ichidagini oladi. Kuntug’mish sandiq ichidagini ko’rib, bir ishqiga yuz ishq qo’shiladi. Xolbekaning ishqida Zangar sari otlanadi. Zangarda Kuntug’mish Xolbekaning nomini aytib baqirib yurganda bir kampirga duch keladi. Bu kampir podshoning o’g’liga katta qizini bergan edi. U qizi Zamongul (Gulzamon) ni Kuntug’mishga ro’para qiladi. Sevgilisining suratini ko’rgan yigit soxta Xolbekani qabul qilmaydi. Zamongul Kuntug’mishni asl Xolbekaning yoniga olib borishga majbur bo’ladi. Kuntug’mish savdogar qiyofasida borib, Xolbekani nard o’yinida yengadi. Xolbeka "œmening shartimni bajo keltirding, men seniki bo’ldim" deya ziyofat qilaveribdi. Podsho Xolbekaga "œHar kun tong vaqtidan kichik choshkaga dovur ko’shkiga chiqsin, yuzidan niqobini olsin, olamni tomosha qilsin" — deb aytgan edi. Xolbeka uch kun ko’shkiga chiqmagach, podsho 200 jallod, 400 mirg’azabiga Xolbekadan xabar olishni buyuradi. Qirq ko’shk ichkima-ichki bo’lib, bir tarafi Xolbekaning ko;shki edi. Podshoning mirg’azablari kelayotganidan xabar topgan Kuntug’mish va Xolbeka o’zlarini ko’shkdan tashlab qochadilar va dastlab kampirnikiga, keyin esa podsho somonxonasiga bekinadilar. Lekin Zamonqulning axmoqligi, podsho miroxo’rining chaquvi natijasida qo’lga tushadilar. Podsho buyurib, bir tuyani so’yib, tulup (so’yilgan jonliqning terisini buzmay shilib olish) qilib, ikkovini zich qilib, xom teriga tiqib, bir asov baytalning dumiga bog’lab, bir cho’l jaziramaga haydab yuboradilar. Olti oy deganda ular otdan uzilib, bir quzg’un bahona balodan qutulib, Mug’oltoqqa kelishadi va birga hayot kechirib, egiz o’g’illi bo’ladilar. Zangarlik bir savdogar Azbarxo’ja non beraman deb, Kuntug’mishni ajdarga qarshi yo’llaydi. Kuntug’mish ajdarni o’ldirgach, ular do’st tutinadilar. Azbarxo’ja do’stining xotini Xolbeka ekanligini bilib, do’stiga xiyonat qilib, uni mast qiladi va kigizga o’rab, ustidan tosh bostirib qo’yadi, Xolbekani Buvraxonga berish uchun bir o’g’lini baliq yutadi, birini bo’ri olib qochadi. Kuntug’mish nima qilarini bilmay yurganda, bir cho’ponga duch kelib, bor kechmishini aytib beradi. Cho’ponlar bo’ridan qutqarib olgan bolaga Gurkiboy, Olim sayyod baliq ichidan topgan bolaga Mohiboy deb nom beribdilar. Azbarxo’ja (Aldarxo’ja) Xolbekani Buvraxonga olib borgach, podsho uni zindonga tashlab, Xolbekani Xolmo’minga beradi. Bolalar esa bir-birini topadilar va taqdir taqozosi bilan Xolmo’minga ishlash uchun yollanadilar. Gurkiboy o’zining Kuntug’mish farzandi ekanligini cho’ponlar qo’shxonasida bilib olgan edi. Buvraxon vafot etgach, davlatqush uch marta kelib Kuntug’mishning boshiga qo’nadi, shuning uchun uni podsho qilib ko’taradilar. Ona va o’g’illar Xolmo’minning uyida topishadilar. Farzandlar onasining gapiga kirib, shahardan chiqib ketadilar. Yo’lda Mohiboy Gurkiboyning gapiga quloq solmay, yilqilarni quvib soladi, amaldorlarni kaltaklagani uchun dorga osishga buyuriladi. Kuntug’mish ham bolalarni tanib, ota-ona va farzandlar topishadilar. Xolmo’minni Zangarga podsho qilib, Kuntug’mish ikki bolasi, qoshida Xolbeka yori bilan, qancha xizmatkor, kanizaklari bilan Do’rman eliga boradi, to’y-tomosha qilib, murod-maqsadiga yetadi.

Malika ayyor Go’ro’g’li turkumiga kiradigan ko’plab dostonlardan biridir. Asar baxshi Fozil Yo’ldosh tomonidan kuylangan. Doston an’anaviy ravishda muhabbat hangomalari, ishqiy sarguzashtlar bilan boshlangan va butun asar davomida sevgiga doir kechinmalar tasvirlangan bo’lsa-da, aslida unda imon-e’tiqod, or-nomus, insoniy iroda, topqirlik, chidam singari ezgu ma’naviy sifatlar hamda bunday fazilatlarga ega bo’lish uchun odam o’tishi zarur sinovlar tasvirlanadi. Bu dostonda qiyinchiliklarni yengib o’tishda Go’ro’g’li ko’proq yukni zimmasiga olgan bo’lsa-da, eng tahlikali sharoitlarda ham Shozargar va Avaz bilan birgalikda faoliyat ko’rsatganligi tasvirlanadi.
  Doston qahramonlari: Go’ro’g’li (Shoqalandar), Avaz, Hasan (Shozargar), Malika ayyor, Qosimshoh, Tillaqiz, Gulqiz, Gulzamon, Shodmon va Asad mergan, Yaproqdev, Qizildev, Baymoqdev, Oqshoqdev va boshqalar.

Keyingi mavzu: VIII — XIV asr adabiyoti namoyondalari. VIII — XV asrning birinchi yarmi adabiyoti haqida.

10-Mavzu. VIII-XIV asr adabiyoti namoyondalari.

VIII-XV asrning birinchi yarmi adabiyoti haqida.

O’zbeklarning millat sifatida shakllanishi uzoq tarixga ega. O’zbeklar qadimgi turkiylarning avlodlaridir. Gerodot (mil.oldingi 490/480-430/424) Sharq qabilalari orasida turg’itoylar yoki Iskit yurtidagi turkiy (yurkey)lar haqida yozib qoldirgan. "œTavrot"da to’lxarmalar nomi zikr etilgan. Manbalarda xunlar deb nom olgan xalqlar ham turkiylarning qadim ajdodlaridir. Qadimgi Xitoy manbalarida tik, di, tukyu qabilalarining nomi qayd etilgan. Aslida bularning barchasi "œturk" so’zining turlicha nomlaridir. "œTurk" so’zi "œqalpoq", "œdubulg’a", "œtark etgan", "œyetuklik chog’i", "œdengiz qirg’og’ida o’tirgan odam", "œjazb etmoq", "œtarqalmoq", "œyoyilmoq", "œkuch-quvvat", "œbo’ri" ma’nolarini beradi.
  Birinchi Ko’k turk hokimligi VI-VII asrlarda hukmronlik qilgan. Xoqonlik 535 yilda paydo bo’lgan. 630-680 yillarda Ko’k turklar davlatni qo’ldan berib qo’ygan. Buning bir qator sabablari O’rxun-Enasoy obidalarida qayd etilgan. Bular: 1) Keyingi davrlardagi hukmdor va boshliqlarning layoqatsizligi 2) Turkiy qavmlarning o’zaro noahilligi. 3) Tabg’och davlatining siyosati va ichdan yemiruvchi targ’ibot-tashviqot.
  VI-VIII asrlar umumturkiy adabiyot degan atama mavjud. Bu davrlarda turkiylar yagona, mushtarak etnik qatlam sifatida                                                                                     yashadilar. Savdo aloqalarining kengayishi turli tillar va yozuvlarning ham keng tarqalishiga sabab bo’ldi. Oromiy va yunon yozuvlari iste’molda bo’lib, keyinchalik oromiy yozuvi asosida shakllangan so’g’d va xorazmiy yozuvlari ham keng qo’llanila boshladi. Xorazmiy yozuvining eng qadimgi namunasi Qo’y qirilgan qal’adan topilgan bo’lib, eramizdan oldingi III asrga oiddir. So’g’d yozuvining yodgorligi esa Tali Barzu (So’g’d)dan topilgan sopol idish sinig’ida o’yib yozilgan bo’lib, eramizdan oldingi I asrga tegishli. Bu yozuv namunalarining II-III asrlarga oid obidalari Dunxuan (Sharqiy Turkiston)dan topilgan. Ularda Samarqandda yashagan ona va Dunxuanda turadigan qiz o’rtasidagi oilaviy turmush haqidagi yozishmalari ifodalangan.
  X asr o’rtalarida Qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Bu davrda madaniyat, ilm-fan va adabiyot rivojlandi. Turkiy adabiy til ham taraqqiy etdi. Qoraxoniylar davrida Mahmud Koshg’ariyning "œDevonu lug’otit-turk", Yusuf xos Hojibning "œQutadg’u bilig", Ahmad Yugnakiyning "œHibatul-haqoyiq" asarlari yaratildi. Arablar bosqinidan so’ng Movarounnahrda ham islom qabul qilindi. Islomning asosiy aqida va g’oyalari muqaddas Qur’onda o’z ifodasini topgan. Qur’on 114 suradan iborat. Har sura oyatlariga bo’lingan. Har bir suraning alohida nomi bor.VIII-XII asrlarda madaniyat, ilm-fan o’ziga xos rivojlanish yo’liga o’tdi. O’rta Osiyo olimlari arab tili orqali dunyo ilm-faniga o’ziga xos rivojlanish yo’lini ochdilar. Abu Nasr Utbiy arab tilida "œTarixi Yaminiy" asarini yozdi. Unda Sabuktagin hamda Mahmud G’aznaviy hukmronligi davriga oid ko’plab tarixchilaridan yana biri Abu Said Gardiziydir. Uning fors-tojik tilidagi "œZaynul-axbor" ("œXabarlar chiroyi") kitobi mashhur. Shu davrda yashagan Abdul Fazl Bayhaqiy (996-1077) 30 jilddan iborat "œTarixi Mas’udiy" yoki "œTarixi Bayhaqiy" deb nomlangan asarni yaratadi. Bu asarda sulton Mahmud va uning o’g’li Mas’ud davri (1000-1050)da bo’lgan voqealar, Bag’dod xalifaligi, Misrdagi fotimiylar xalifaligi bilan bo’lgan munosabatlar, ijtimoiy va madaniy hayot, hokimiyat uchun kurashlar bayon qilingan. Mashhur qomusiy olimlarimizning ilmiy ijodlari, asosan arab tilida yozilgan. Ammo badiiy ijod uch tilda: turkiy, forsiy va arab tillarida davom etdi. Arab tilida ijod qilgan adiblar haqidagi to’liq ma’lumot Abu Mansur as-Saolobiyning "œYatimat ad-daxr fi mahosin ahl al-asr" ("œAsr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonasi") asari orqali yetib kelgan.
   Abu Mansur Abdumalik ibn Muhammad ibn Ismoil as-Saolibiy 350 (961) yili Nishopurda tug’ilgan va 429 (1038) yil shu yerda vafot etgan. U yirik olim (50dan ortiq asarlar muallifi), shoir va tarixchi edi. Uning yuqorida qayd etilgan asarining 4 qismida X-XI asrlarda yashagan 451 ta arab tilida ijod qilgan adib va yozuvchilar haqida ma’lumotlar va ijodlaridan namunalar keltirilgan. 4-qismga esa 124 ta xurosonlik va movarounnahrlik shoir kiritilgan va ularning nasriy hamda nazmiy asarlaridan namunalar berilgan. Bu qismga 4160 baytga yaqin she’r kiritilgan. Ular qasida, vasf, hajv, marsiya, masnaviy, g’azal, urjuza janrlariga mansubdir.

Abu Nasr Asadi Tusiy (vafoti 1070 yil) Firdavsiy "œShohnoma"si izidan borib, "œGershapsnoma" dostonini yaratgan. U fors-tojik adabiyotidagi ilk yozma munozaralar muallifidir. Bular "œYer va osmon", "œKecha va kunduz", "œNayza va kamon", "œMusulmon va kofir", "œArab va ajam"dir. Shuningdek, u fors tilining eng qadimgi izohli lug’atini ham yaratgan. Lug’atda 80ga yaqin o’sha davr shoirlarining she’rlaridan namunalar berilgan.
  Adib Sobir Termiziy (taxminan, 1078-1148yy) yirik shoir bo’lgan. Uning otasi Ismoil Termiziy ham shoir bo’lgan. U Sulton Sanjar Saljuqiy saroyida xizmat qilgan. Sulton uni Xorazm shohi Otsiz huzuriga yuboradi. Xorazmshoh uni josuslikda ayblab, 1148 yil Amudaryoga cho’ktirib yuboradi. "œDevon"i qasida va g’azallardan iborat.
  XI asr sharoitida Yusuf xos Hojib shoirlarni "œso’z teruvchilar" deb ta’riflaydi. XIV asrda esa Sayfi Saroyi shoirlarni "œso’z bulbuli" deydi. Navoiy shoirlarni "œruh chamanining xushxon bulbullari" deydi. Zero, so’z adiblarning o’z nazarlarida ham mo’tabar mavqega ega. XI asrda Yusuf xos Hojib boshlab bergan dostonchilik an’nasi keyinchalik Ahmad Yugnakiy, Sayfi Saroyi, Qutb, Haydar Xorazmiy kabi shoirlar ijodida davom ettirildi. Shu davrdan boshlab adabiyotda pand-nasihat, didaktik usuli yetakchilik qiladi.

  "œHadis" arabcha so’z bo’lib, uning bir qator ma’nolari bor. Bular: 1) Yangi, yangi narsa, voqea; 2) So’z, hikoya, naql, rivoyat; 3) Muhammad payg’ambar yoki uning sahobalari haqida hikoya qiluvchi xabar yoki rivoyat. Hadislarni to’plab ularning haqiqiylarini aniqlash bilan shug’ullanuvchi olimlar muhaddis deyilgan. Imom Buxoriy, Muslim ibn Hajjoj, Imom Termiziy, Abu Dovud, Nasoiy, Ibn Mojja, Dorimiy, Bayhaqiy, Tabaroniy, Ibn Hibbon, Xatib, Hokim, Abu A’lo, Daylamiy, Doriqutniy, Jamoliddin Suyutiy kabi ko’pgina muhaddislarning nomi mashhur. Turkiy jumladan o’zbek adabiyotida ham hadislardan ilhomlanib yaratilgan bir qator badiiy namunalar yuzaga keldi. Bu silsiladagi dastlabki tajriba Yusuf Xos Hojib nomi bilan bog’liq. Uning quyidagi to’rtligida hadislar bilan ma’naviy uyg’unlikni sezish qiyin emas:

  Atang pandini sen qatiq tut, qatiq,
Qutadg’a kunung bo’lga kundin tatig’
Atangni, anangni sevindur tushi,
Yanut berg’a tapg’ing tuman ming asig’.

Ahmad Yugnakiy ham "œHubatul-haqoyiq" asarida hadislardan ta’sirlanib, Yusuf Xos Hojib izidan borgan va Payg’ambar sha’niga alohida maqtovlar bag’ishlaydi:

Aning madhi birla tatir bu tilim,
Aning yadi birla shakar shahd anga.
(Uning madhi bilan tilim shirindir,
Uning yodi tilimga shakar va asal bag’ishlaydi.)

  Hatto asardagi bir bobga "œTangrining mo’jizalari, johillikdan tiyilish, xudoning rasuliga sodiq bo’lish haqida payg’ambar alayhissalomning aytgan so’;zlari" deb nom qo’yilgan. Hadislardan ijodiy foydalanish keyingi asrlarda ham davom etdi. Bu yo’nalishda Jomiyning "œChil hadis" va Alisher Navoiyning "œArba’in" ("œQirq hadis" ) asarini eslash lozim. Zamondoshlarimizdan A. Oripovning "œHaj daftari" kitobi ham asosan hadisi shariflarga ijodiy yondashuv oqibatidir. XIII — XIV asrlar adabiyotida dunyoviy mavzuning asosiy o’rin tuta borishini, janrlar xilma-xilligini ko’ramiz. Bu davrda g’azal, qasida, ruboiy, tuyuq, doston, masnaviy va soqiynoma kabi janrlar asosiy o’rin egallaydi. XIII-XIV asrlarda Fazlulloh Rashididdinning "œJome ut-tavorix", Atomalik Juvayniyning "œTarixi jahongo’sha", Faxriddin Banokatiyning "œRavzatul ahbob fi tavorixul akobir val ansob", Hamdulloh Mustavfiy Qazviniyning "œNumat al-qulub" (Qalblar rohati), Husam Kotibning "œKitobi Jumjuma" (1369-1370), Ali ibn Mahmudning "œNahjul farodis" (1360), Qul Alining "œQissai Yusuf" (1239) kabi asarlari dunyoga keldi. Haydar Xorazmiyning "œGul va navro’z", Durbekning "œYusuf va Zulayho" dostonlari XIV-XV asrlarning original dostoni bo’lsa, Haydar Xorazmiyning "œGulshanul-asror", Qutb Xorazmiyning "œXusrav va Shirin" dostonlari Nizomiy dostonlarining ijodiy qayta ishlanganidir. Abushqa lug’ati XVI asrda usmonli turk tilida tuzilgan bo’lib, unda Navoiy va boshqa o’zbek shoirlari asarlaridan misol tariqasida parchalar olingan. XV asrning yarmi yozma adabiyoti janrlar xilma-xilligi bilan ham ajralib turadi. Bu davrda ham epik, ham lirik asarlar (qasida, noma, g’azal, doston, qit’a, tuyuq kabilar) ko’plab ijod etildi.

O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotiga dunyo xalqlari juda qadimdan qiziqib kelishgan.
  Abu Is’hoq Istaxriy (850-934) tarixchi va geograf bo’lib, Hindiston, Arab va G’arb mamlakatlari hamda O’rta Osiyo xalqlari haqida ma’lumotlar bergan.
  Gerodot (mil.avv 490-480 — 430-424 yillarda yashagan yunon tarixchisi)ning "œTarix" asari 9 kitobdan iborat bo’lib, har bir kitobi yunonlar e’zozlaydigan 9 muzadan biriga bag’ishlangan (Klio, Evderna, Galia, Menpanena, Terpsixora, Erato, Poligimniya, Urganiya, Kalliopa). Bu kitoblarda fors (Eron) podshohlari, iskif qabilalari, Midiya va Yunoniston (Ellada) kabi davlatlar o’rtasida kelib chiqqan urushlarning sabablarini aniqlashga intiladi. Gerodot fikricha, yaxshilikka yomonlik, yovuz, axloqsiz, adolatsiz ishlar xalqaro urushlarni keltirib chiqaradi.
  Strabon (mil. avv. 64\63 — mil. 23\24 yillar) qadimgi yunon tarixchisi va sayyohidir. U 17 jilddan iborat "œGeografiya" kitobida Qora dengiz mamlakatlari va Kichik Osiyo haqida noyob ma’lumotlarni jamlagan.
  Arrian Flaviy II asrda yashagan yunon tarixchisi va yozuvchisidir. "œIskandar yurishi" va boshqa asarlarida makedoniyalik Iskandarning Sug’diyonaga qanday bostirib kelgani, Spitamen kabi milliy qahramonlarimizning jasoratlari tasvirlangan.
  Xitoy sayyohi Sima-Syan o’z yurtidan chiqib ketib, ko’p yillar davomida 120 dan ortiq mamlakat va o’lkalarda bo’ladi, Qashqar va Issiqko’l orqali Sayram, Toshkent, Samarqandga borgani haqida ma’lumotlar bergan.