Marko Polo (1254-1324) genuyalik sayyoh va yozuvchi bo’lib, "œMarko Polo kitobi" asarida Old Osiyo, Markaziy Osiyo va Xitoydagi xalqlarning urf-odatlari, madaniyati, san’ati, jumladan badiiy ijodlari haqida ham ayrim ma’lumotlarni bergan.
  Rui Gonsales Klavixo (1412 yil vafot etgan) kastiliyalik sayyoh bo’lib, 1403 — 1406 yillar davomida Samarqandda bo’lgan. U temuriylarning adabiyoti va san’ati haqida ko’pgina ma’lumotlar to’plagan.
  Arab sayyohi Ibn Battuta O’rta osiyo xalqlarining geografiyasi, tarixi, etnografiyasiga oid ko’p qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Bu mashhur sayyoh o’zining 28 yillik sayohatlari davomida Shimoliy va G’arbiy Afrika, Xitoy va O’rta Osiyoda bo’lgan, O’rta Osiyoda mo’g’ul istilosi asoratlarini o’z ko’zi bilan ko’rgan. Ibn Battutaning to’liq ismi Shamsiddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Ibrohim ibn Yusuf al Lavati at-Tanjiydir. U O’rta Osiyoning ko’plab shaharlari, xususan Xorazm, Urganch, Samarqand, Buxoro haqida nodir ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Jumladan, u "œdunyoda xorazmliklar singari olijanob, mehmondo’st xalqni uchratmadim" deydi. Yoki Saroydan Xorazmgacha uni kuzatib borgan savdogar Ali ibn Mansur kiyim-kechak uchun 10 dinordan sarflab boradi. Ammo ibn Battutaga 8 dinorga oldim deydi. Sayyoh buni tasodifan boshqa bir hamsuhbatidan bilib qoladi va hayratga tushadi. Asarda bunday urf-odatlar haqida anchagina qaydlar bor.

Buxoriyning to’liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoyil ibn Ibrohim ibn al-Mug’ira ibn bardazbax al-Juafiy al-Buxoriydir. U Buxoroda katta olim oilasida 810 yil 20 iyulda tug’ilgan. U yoshligidanoq o’zining o’tkir zehni va kuchli iqtidorini namoyon qiladi. Muhammad Buxoriy go’dakligidayoq otasi dunyodan o’tadi va onasining qo’lida qoladi. 16 yoshlarida onalari va akasi Ahmad bilan birga hajga borib, 4 yil Makkada yashaganlar. Yo’l-yo’lakay Balx, Kufa, Bag’dod, Xums, Damashq, Misr, Makka va Madina singari ko’plab shaharlardagi hadisshunos olimlardan saboq oladi. Bu paytda u mashhur muhaddislar Abdulloh ibn Muborak va boshqalarning hadis to’plamlarini to’lig’icha yod olib ulgurgan edi. Buxoriy 18 yoshga kirganda bir qator yirik ilmiy asarlar muallifi edi. Uning ustozlaridan Shayx Doxiliy shogirdining quvvai hofizasiga, bahslashish mahoratiga, dalillarni keltirishdagi izchil mantig’iga ko’p marta qoyil qolgan, tan bergan va uni olqishlagan edi. Buxoriy islom mamlakatlarini kezib, jami 600 ming hadis yozib olgan. Al-Buxoriy umrining so’nggi kunlarini Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog'’da o'’kazadi va hijriy 256 (milofiy 871) yilda vafot etadi.
  Asarlari: "œAl-Jomi’ as-sahih"("œIshonarli to’plam"), "œAl-adab al-mufrad" ("œAdab durdonalari"), "œKitob asmo’ is-sahoba", "œKitob afhol al-ibod", "œKitob ul-farzand", "œAt-tarix al-kabir", "œTarixi us-siqot vazzuafomin ruvotil-hadis", "œQazoyi as-sahobat vat-tobe’in", "œTarixi kabir", "œTarixi Buxoro" va boshqalar.
  Hadislaridan namuna: 32-hadis. Abu Hurayra aytdilar: Rasululloh: "œUch toifa kishilarning duosi hech shubhasiz Alloh Taolo qoshida maqbuldir: mazlum kishining duosi, musofirning duosi va ota-onaning duosi", - deganlar.

Al-Moturidiy 870 yilda tavallud topgan. Uning to’liq ismi Abu Mansur Muhammad ibn Mahmud al-Hanafiy al-Moturidiy as-Samarqandiydir. U Samarqand shahrida podshoh Nasr saroyida ilohiy bilimlar bilan shug’ullanib, to’rt unsur haqida to’rtta ilohiy risola yozgan. Samarqandning Ismoyil Somoniy tomonidan bosib olinishi allomaning ijodiga xalaqit beradi, u saroydan ketib, Moturid qishlog’ida yashaydi. Ismoyil Somoniy al-Moturidiyni saroyga taklif qiladi, lekin alloma bu taklifni rad etadi. U Samarqanddagi katta Jome’ masjidida imom-xatib bo’ladi, o’z bog’ida ishlaydi. Moturidiy juda ko’p shogirdlar yetishtirgan, bir qancha asarlar yaratgan. U 964 yilda (hijriy 335 yilda) vafot etgan. Uning qabri Samarqanddagi Chokardiza qabristonidadir. Alloma tavalludining 1130 yilligi keng nishonlandi.
  Asarlari: "œKitob al-usul" (Diniy ta’limot usuli kitobi), "œKitob tavhid", "œShariat asoslari sarasi", "œDialektika haqida kitob", "œRisola jonvor doriy" (Jonvorlarga oid risola) va boshqalar.

Mahmud Koshg;ariy asl ismi Mahmud Ibnulhusayn ibn Muhammad Koshg’ariy bo’lib, uning bobosi Qashqarda tug’ilgan bo’lsa ham, ammo u asosan Bolosog’unda yashagan. Ba’zi manbalarda Koshg’ariyning to’liq ismi Shamsiddin Mahmud ibn Husayn tariqasida keltirilgan. Mahmud Koshg’ariy taxminan 1028-1037 yillar o’rtasida Qoshg’ar sharining janubi-g’arbidagi O’pol qishlog’ining Ozig’ mahallasida tug’iladi. U qoraxoniy hukmdorlardan Yusuf Qodirxonning evarasi. Otasi Husyan ibn Muhammad (Qodirxonning nevarasi) "œArslon elig" nomi bilan 1056-1057 yillarda Barsxon amiri bo’lgan. Mahmudning ona tomonidan buvasi Xo’ja Sayfiddin buzrukvor ham o’qimishli kishi bo’lgan. Mahmud Koshg’ariy arab, fors, rumoniy kabi 8-9 tilni mukammal egallagan. U qandaydir bir qirg’in paytida ota yurtini tashlab chiqib ketadi, ko’p o’lkalarni kezadi va 1118 yilda Qashqarga qaytib kelib madrasada dars beradi. 97 yoshida (milodiy 1126 yil) vafot etadi va O’poldagi ajdodlari maqbarasiga dafn etiladi. Maqbara hozirgacha "œHazrati Mullom mozori" nomi bilan mashhur. M.Koshg’ariy ilk geograf, botanik, zoolog, turkiy til grammatikasini ishlab chiqqan birinchi tilshunos olim, fol’klorshunos, elshunos, adabiyotshunos, shoir, tarixchi va qomusiy olimdir. Uning "œJavohir un-nahv fi lug’otit turk" ("œTurk tili sintaksisi qoidalari" ) asari topilmagan.

"œDevonu lug’otit"turk asari haqida"œDevonu lug’otit turk"("œTurkiy so’zlar devoni")hijriy 469 , milodiy 1076-1077 yillarda yozilgan bo’lib, Abulqosim Abdullioh binni Muhammad al muqtatoga bag’ishlangan.  Bu vaqtda muallif 50 yoshda bo’lgan. Yangi manbalarga ko’ra bu asar 1072 yilda yozila boshlangan va 1074 yilda tugatilgan. Muallif bu haqda shunday degan: "œkitob 464 yilda (hijriy) jumadul avval boshlarida boshlandi va to’rt karra yozilgandan va tuzatilgandan so’ng 466 yil jumadul oxirning 12-kuni bitirildi". Umuman olganda bu asar XI asrda yozilgan bo’lib, turkiy so’zlar lug’ati hisoblanadi. Bu kitobda O’rta  Osiyoda yashagan turkiy xalqlarning XI asrgacha bo’lgan badiiy ijodi to’g’risida juda qimmatli ma’lumotlar jamlangan bo’lib, unda qadimgi qabilaviy hayot, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan bog’lanib ketadigan lavhalar ko’p uchraydi. Muallif unda so’zlarning ma’nosini arab tilida izohlab beradi. Misol sifatida ko’plab xalq maqollari, hikmatlari, qo’shiqlaridan keltiradi. Bu haqda Mahmud Koshg’ariyning o’zi yozadi: "œMen bu kitobni mahsus alifbe tartibida hikmatli so’zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim"¦ Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo’llanib kelgan she’rlaridan shodlik va motam kunlarida qo’llaniladigan hikmatli so’zlaridan maqollaridan keltirdim". "œDevonu lug’otit turk"asarining asl qo’lyozmasi bizgacha yetib kelgan emas. Uning yozilgan sanadan 200 yuz yil o’tgach ko’chirilgan bir-bir nusxasi Istanbul kutubxonasida saqlanmoqda. Uch jilddan iborat bu kitob 1939-1941 yillarda hozirga turk tiliga tarjima qilinib nashr etilgan. O’zbekistonda "œDevon"ning birinchi tadqiqotchisi va qisman noshiri professor Fitratdir.Bu asarni filologiya fanlari doktori, taniqli tilshunos olim S.Mutallibov hozirgi o’zbek tiliga ag’dargan. "œQo’shiq", "œshe’r", "œqasida", "œmarsiya", "œafsona", "œmaqol" kabi atamalar ilk bor shu asarda qo’llangan va uyg’ur yozuvi haqida ham ilk ma’lumotlar keltirilgan. Asarda mehnat va marosim qo’shiqlari, lirik qo’shiqlar va o’gitnomalar, "œQish va yoz" munozarasi, "œAlp Er To’nga"marsiyasi ,savlar (afsonalar), maqollar, "œOltin qon" afsonasi (unda qadimgi turkiy ajdodlarimizning Iskandar Zulqarnaynga qarshi mardliklari hikoya qilinadi) va shu kabilar keltirilgan. "œDevon"da turkiy xalqlar turmush manzaralari bilan bog’liq bo’lgan she’riy parchalar katta o’rin tutadi. Ularda xalqning urf- odati, yashash tarzi, mashg’uloti, ishonch e’tiqodlari ifodasi ochiq ko’rinadi. Yigitlarni ishga safarbar qilish, meva terish, ovchilikka da’vat kabi qadimgi turmush tarzidan olingan qo’shiqlar maxsus berilgan.
   Lirik qo’shiqlarda insonning qalb kechinmalari, nozik his-tuyg’ulari  ifodasi, tabiat va ona yurt manzaralari tasviri yetakchilik qiladi. Kishilarni qurshagan olam haqidagi qo’shiqlarda turkiy xalqlarning doimiy yo’ldoshi-otlar ham alohida mavqe tutadi. Asarda ko’pgina qo’shiqlar ovchilik, chorvachilik bilan — turkiy xalqlarning yashash tarzi bilan chambarchas bog’liq holda yuzaga kelgan. Mahmud Koshg’ariy "œqo’shiq" atamasiga "œshe’r, qasida" deb izoh bergan. "œDevon"ga kirgan adabiy shakllarning asosiy qismini to’rtliklar tashkil qiladi. Ular a-a-a-b va a-a-a-a yoki a-b-v-b shaklidagi qofiyadoshlikka ega. To’rtliklarda Vatan va yurt muhabbati, xalq uchun jang qilgan bahodirlar bilan faxrlanish, tabiat manzaralari go’zalligi, mehnat shavqi turli insoniy kechinmalar talqini mavzusi yetakchilik qiladi.
   "œDevou lug’otit turk" dagi she’riy parchalar shakliga ko’ra ikkilik, to’rtlik va murabba’lardan tashkil topgan bo’lib, ularning ko’p qismi pand-nasihat, o’gitlardan iborat. Asardagi xalq qo’shiqlarining tasvir usullari ham nihoyatda xilma-xil. "œQaqlar qamug’ ko’lardi" to’rtligi, "œQish bilan yoz" munozarasida jonlantirish, "œBulnar meni ulas ko’z"
to’rtligida esa sifatlash asosiy o’rin tutadi.       

Alp Er To’nga — turklarning qadimiy qahramoni. Yusuf Xos Xojib tojiklar uni Afrosiyob deb atashlarini yozgan. Mahmud Koshg’ariy Afrosiyobni Qashqarda — O’rdukand shaxrida turar edi, deb ko’rsatadi. To’nga Alp Er — yo’lbars kabi kuchli bahodir odam, demakdir. Shuningdek, uning barman, Barsg’an degan o’g’illari hamda Qaz ismli qizi haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan. Qaz haqida asarda quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: "œQaz Afrosiyob qizining nomidir. Qazvin shaxrini shu qurgandir. Bu so’zning asli qaz o’yini — g’oz o’ynaladigan joy demakdir"¦Qazining otasi To’nga Alp Er —Arosiyobdir. U Tahmurasidan 300 yil keyin Marsiya bino qilgan. Ba’zilar butun Movorounnahrni turklar o’lkalaridan deb bilganlar. U Yaikanddan boshlanadi. Uning bir oti Dizro’iyndir. U sariqligiga ko’ra mis shaxri demakdir. Buxoroga yaqindir. Bu yerda Afrosiyobning qizi Qazning eri —Siyovush o’ldirilgan. Majusiy- otashparastlar har yilui bir kun bu yerga kelib, Siyovush o’lgan joyda atrofida yig’laydilar. Mollar so’yib qurbonlik qiladilar"¦"
  Mahmud Koshg’ariy Afrosiyobning bolalari xoqon, xon deb atalganini eslatadi. Marsiyada Afrosiyob — Alp Er To’nganing o’limi achchiq qismat, dahshatli fojia, o’rnini to’ldirib bo’lmaydigan yo’qotish sifatida baholanadi. Bu marsiya murabba’ shaklida bo’lib, misralar asosan a-a-a-b qofiyalanish tartibiga ega. Alp Er To’nga marsiyasi barmoq vaznidadir. Uning har bir misrasi yetti bo’g’indan tuzilgan. Turoqlar asosan 4+3 shaklida.

1."œTulku o’z iniga ursa, ujuz bo’lur" ("œTulki o’z uyasiga qarab ulisa qo’tir bo’ladi"). Mahmud Koshg’ariy izohlashicha, "œbu maqol o’z elini, urug’ini va mamlakatini yomonlovchilarga qarata aytilgan".
2."œErik erni yag’lig, ermagu bashi qanlig’" ("œTirishqoqning labi yog’liq, erinchoqning boshi qonlik"). Bu maqol yalqovlikni tashlashga, g’ayrat bilan ishlashga undab aytilgan.
3."œSuv ichirmasga sut ber". U senga yomonlik qilganga ham yaxshilik qil, degan ma’noda ishlatiladi.
4."œO’kuz azaqi bo’lg’uncha, buzag’i bashi bo’lsa yik" ("œHo’kizning oyog’i bo’lguncha, buzoqning boshi bo’lgan yaxshiroq"). U "œmustaqillik bo’ysunishdan yaxshi " degan ma’noda qo’llanadi.
5."œTavg’och xonning to’rqusi telim, tenglamazib bichmas" ("œ(Qoraxitoy) xoqonining ipak gazmoli ko’p, lekin o’lchamay kesilmaydi"). Bu maqol ishni boshida puxta o’ylab qilishga undab, isrofgarchilikka qarshi aytilgan.
6."œUma kelsa, qut kelar" ("œMehmon kelsa, qut kelar"). Bunda "œsenga mehmon kelsa, u bilan birga baraka, qut-baxt keladi, qo’noqni yaxshi qarshi oladilar, malol olmaydilar" degan fikr ilgari surilgan.
7."œQiz kishi savi yo’rig’li bo’lmas" ("œBaxil odam obro’ topmaydi"). Bu maqol odamlarni yaxshi nom chiqarish, saxiy bo’lish uchun undab aytilgan.
8."œErdam bashi til". Odob boshi til.
9."œTilin tugmishin tishin yazmas" ("œTil bilan tugilganni, tish bilan yechib bo’lmas").

She’rlaridan namunalar:

Eshitib ota-onangni,
So’zlarini qadrla.
Molu mulking ko’paysa,
Mag’rurlanib quturma.

                                             Yusuf Xos Hojib
Yusuf Xos Hojib turkiy tilda ilk yirik hajmli adabiy — ma’rifiy asar yaratgan iste’dodli shoir, davlat arbobi, donishmand adibdir. U Quz O’rdu (Bolasog’un) shahrida taxminan XI asrning 20-yillarida tug’ilgan. Quz O’rdu turkiylar istiqomat qiladigan qadimiy shaharlardan biridir. U Bolasog’un nomi bilan ham mashhur bo’lgan. Bu shahr XI asrda yozilgan yana bir muhtasham obida — Mahmud Koshg’ariyning "œDevonu lug’otit - turk" asarida bir necha marta tilga olingan. Jumladan, bu shahrning arg’un lahjasida Quz ulus, o’g’uz lahjasida esa Quz O’rdu deb yuritilishini Mahmud Koshg’ariy qayd etadi. Yusuf Xos Hojib zamonasining eng muhim fanlari: tarix, badiiy adabiyot, astronomiya, geometriya, matematika, tabiiyot, geografiya va boshqalarni, fors-tojik va arab tillarini chuqur o’rgangan. Adib hayoti va ijodiy faoliyati haqida ma’lumot beruvchi manba uning "œQUTADG"U BILIG" asaridir.

  Yusuf Xos Hojib o’z asarini yozish uchun juda katta tayyorgarlik ko’radi: Chin (Xitoy), Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron va Turon bo’ylab safar qiladi. U yerdagi turli madaniy-adabiy, tarixiy yodgorliklarni o’rganadi. Shuning uchun ham asarga o’z davrining nihoyatda ahamiyatli bo’lgan rang-barang mavzularini qamrab oladi. "œQutadg’u bilig" ("œBaxt — saodatga eltuvchi bilim") asari hijriy 462-yilda, milodiy 1069-1070 yillarda yozilgan. Asarni yozish uchun muallif 18 oy (bir yarim yil) vaqt sarflaydi. Kitob Qashg’ar hukmdori Tamg’ach ulug’ Bug’ro Qoraxon Abo Ali Hasan binni Arslonxonga tortiq qilingan va buning evaziga muallif Xos Hojib (muqarram, eshik og’asi) lavozimi bilan taqdirlangan. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozongan. Turkiy adabiyotda aruz vaznidagi dastlabki yirik tajribani Yusuf Xos Hojib boshlab bergan. U o’z asarini mutaqorib bahrida yozgan, tajnisli qofiyalarni ishlatgan. Adib so’z qudratini , ona tilining ichki imkoniyatlarini nozik darajada his etadi. U tilni "œbilim va aql-idrok tarjimoni" deb ataydi va "œmen turkcha so’zlarni yovvoyi shoh kiyigi singari deb bildim, shunga qaramay ularni avaylab-asrab qo’lga o’rgatdim", deb yozadi. "œQutadg’u bilig" pandnoma asar bo’lib, unda to’rtliklar, bahor madhi, tilning fazilati, foyda va zararlari, bilim, o’quv-idrok farqi, bir yigitga qirq hunar ozligi haqida fikrlar keltirilgan. Asarda keltirilgan quyidagi to’rtlikni turkiy yozma adabiyotda yaratilgan dastlabki tuyuqlardan biri deb dadil aytish mumkin:

Qayu yerda bo’lsa o’qush bila o’g, (aql)
Ani er atag’il, necha o’gsa, o’g (maqta)
Uqush, o’g, bilig kimda bo’lsa tugal,
Yavuz ersa kaz te, kichik ersa — o’q (ulug’la)
Mazmuni:  Qaysi bir kishida aql va zakovat bo’lsa,
Uni (haqiqiy) kishi deb atagin, qancha maqtasang maqta.
Zakovat, aql, bilim kimda yetuk bo’lsa,
Yomon bo’lsa (ham) yaxshi de, kichik bo’lsa (ham) katta deb bil (ya’ni  ulug’la)

  Adibning bu asarini vatan, el-yurt madhiyasi deb atash mumkin. Yusuf Xos Hojib hukmdor va saroy ahlini oqil bo’lsihga, adolat bilan ish yuritib, mamlakatni obod va elni shod-xurram qilishga da’vat etadi. Asarda muallif o’xshatish (tashbeh) san’atini juda o’rinli qo’llagan. Qadni dolga (yoyga), yuzni oyga, tiriklik (hayot)ni rabotga, yigitlikni arg’umoqqa, bilimni kimyoga, mash’alga, so’zni zaharga, shakarga, ko’ngilni dengizga, shishaga, zolim amaldorlarni bo’riga, xalqni qo’yga va bekni qo’ychivonga o’xshatish yozma adabiyotda an’anaga aylangan. Yusuf Xos Hojib yilqi (hayvon) obrazini nodon, bilimsiz, zakovatsiz, ochko’z va umuman yomon xulqli kishiga nisbatan, bo’ri obrazini lashkarboshi, yov-dushman, mard, er, o’lim kabilarga nisbatan qo’llagan. Lahskarboshining kuchliligi, yovga dahshat solishi arslonga, doimiy hushyorligi zag’izg’onga, baquvvatligi qoplonga, hujumkorligi va dushmanga hamlasi to’ng’izga, mardonavorligi bo’riga, jangda mohirligi, hiylakor va tadbirkorligi tulkiga, shiddati ayiqqa, qasoskorligi qo’tos va tuya erkagiga o’xshatilgan. "œQutadg’u bilig" istioralari ham o’ziga xos. Tun bir o’rinda "œqora yuz bog’i" istiorasi bilan ifodalansa,, boshqa o’rinda "œzangi yuzi", "œsevuglar qoshi", "œqora soch bo’dug’i", "œqora ko’ylak", "œzog’ rangi", "œhabash qirtishi", "œtul to’ni"
, "œqunduz terisi" istioralari bilan ifodalangan. Shoir yigitlikni kezuvchi bulutga, yoshlikdagi yuzni arg’uvonga, sochni ipakka, qomatni qayin va o’qqa tashbeh qiladi. Yigitlikni "œtiriklik tatg’i", "œqamug’ ko’rk", "œsevug jon sevunchi" deb ataydi. Asarda keltirilgan "œBahor madhi"ni turkiy adabiyotdagi ilk qasida sifatida baholash mumkin. Bu qasida 59 banddan 6500 bayt, 73 fasl (bob)dan iborat. "œQutadg’u bilig"ni chinliklar "œAbadul-mulk", mochinliklar "œOyinul mamlakat", Sharqda "œZiynatul umaro", eronliklar "œShohnomai turkiy" yoki "œPandnomai muluk", turonliklar "œQutadg’u bilig" deb atashgan. Yusuf Xos Hojib esa o’z asarini "œTurkiy shohnoma" deb atagan.
  Bu asarning uch qo’lyozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar "œVena" (yoki "œHirot",), "œQohira" va "œNamangan" (Namangan nusxasi namanganlik Muhammadhoji Eshon Lolarish shaxsiy kutubxonasidan olingan) nusxalari deb yuritiladi. Uning XV asrda Hirotda ko’chirilgan nusxasi uyg’ur yozuvida bo’lib, qolgan ikki nusxasi arab yozuvidadir. "œQutadg’u bilig" XII-XIV asrlarda Yevropada "œzersal" deb nomlangan janrning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan. BU dostonda to’rtta asosiy masala qo’yilgan va bu masalada to’rt majoziy obraz qiyofasida ifodalangan.