Asarda to’rtta yetakchi qahramon bor. Bular quyidagilar: ADOLAT _ Kuntug’di (chiqqan kun), davlat — vazir Oyto’ldi (to’lgan oy), aql — vazir o’g’li O’g’dulmish (aqlga to’lgan) va qanoat (ofiyat) — O’zg’urmish (uyg’ongan, xushyor qiluvchi, sergaklantiruvchi). Muallif o’z fikr-mulohazasini obrazlarning o’zaro savol-javobi va munozaralari yo’li bilan ifoda etadi. Asar qahramonlarning o’zaro suhbati asosiga qurilgan. Unda Kuntug’di va Oyto’ldi dunyo hodisalari haqida suhbatlashadi.
  Yusuf Xos Hojib tasvirida Kuntug'di "œqilmishlari to’g’ri, fe’lu tabiati rost, tili chin, yetuk, ko’zi va ko’ngli boy, bilimli, zakovatli, hushyor, yomonlarga misli bir olov edi". Kuntug’di bir kuni uch oyoqli kumush kursi ustida, qo’lida pichoq, so’l tomonida urog’un (bir xil dori) va o’ng tomonida shakar qo’yilgan holda turadi. Oyto’ldi buning sababini so’raydi. Kuntug’di quyidagicha javob beradi: "œMen ustida o’tirgan kursining oyog’i uchtadir. Barcha uch oyoqli narsa siljimas, mustahkam bo‘ladi. Agar poyalardan birortasi siljisa, u kursi yiqiladi. Qo’limdagi pichoq esa qirquvchi va kesuvchi narsadir. Kim adolatimdan bahra olsa, shakardek chuchuk bo’lib ketadi-sevinadi. Zo’ravon, zolimlar esa urog’un ichgandek yuzi burishadi".

Oyto’ldi — vazir, ayni paytda davlat ramzi. Bir kuni Elig — hukmdor uni chaqirtirganda Oyto’ldi ko’zini yumib, yuzini o’girib, koptokning ustiga o’tirib oladi. Buning sababini Oyto’ldi quyidagicha tushuntiradi: "œSen o’rin berding, men esa avvaliga o’tirmadim, chunki mening o’rnim yo’q, buni bilib ol, demoqchi bo’ldim. Koptok menga o’xshaydi. U o’rinsiz dumalab yurgan kabi Davlat ham beqarordir. Iltifot qilganingda ko’zimni yumganligim va yuzimni o’girganligim mening qilmishlarim jafo, menga ishonma, deganim edi". Asarda Oyto’ldining vafot etishi ham bejiz emas.

O’gdulmish — asardagi eng faol qahramon. O’gdulmish "œaql bilan ziynatlangan  deganidir. Undagi bosh fazilat har qanday hodisaga aql ko’zi bilan qarashdir. O’gdulmish bilimdon, donishmand kishi. U hayotning hamma sohalaridan puxta xabardor. O’gdulmish va O’zg’urmishning savol-javoblari ba’zan keskin munozara darajasiga yetadi. Shunda ham O’gdulmish bosiqlik qiladi, aql bilan ish yuritadi, natijada O’zg’urmishni o’z g’oyalariga ishontiradi.


O’zg’urmish "œhushyor qiluvchi", "œsergaklantiruvchi" demakdir. Boshqalardan o’zib ketuvchi ma’nosi ham bor. Uning zohid qiyofasida ko’rinishida shu ma’noga uyg’unlik bor. U behuda ishlar bilan band bo’lish, har xil mayda-chuyda orzu-havaslarga ovunib qolishdan ogohlantiradi. Mudrab borayotgan tuyg’ularni sergaklantiradi. O’zg’urmish qat’iy fikrli inson. U Eligning shaharga saroyga taklifini rad etadi. Garchi bu taklif uch marta takrorlansa-da, u fikrni o’zgartirmaydi. Faqat O’gdulmishning oqilona tushuntirishlaridan so’ng, ziyorat maqsadidagina Elig huzuriga boradi. O’zg’urmish Eligga so’ngsiz tiriklik, ko’rmas yigitlik, doimiy sog’lik, tuganmas boylik kabi to’rt shart qo’yadi. ("œSaddi Iskandariy"da shahzoda Iskandarga shunday shartlar qo’yilgan.) So’ngra o’z manziliga — tog’ etagidagi g’orga qaytadi va shu yerda vafot etadi. O’zg’urmish — taqvodor inson. U din va diyonatni hamma narsadan ustun qo’yadi. U O’gdulmishga quyidagi fikrlarni aytadi: "œSen tansiq taomlarni, men esa oddiy arpa oshini yeyman. Uxlab tursak ikkimiz ham och qolamiz. Shunday ekan, bunday ovqatlarga ruju qo'yishning nafi yo'q. Sen duxobalarga o’ranib yurasan. Men esa qopdan tikilgan to’n bilan kifoyalanaman. Ertaga o’lim kelsa, ikkimiz ham yalang’och ketamiz-ku! Demak, tanni emas, ruhni boyitish lozim".

  Umuman, Yusuf Xos Hojib bu obrzlar timsolida Davlat, Adolat bva Aql bilan boshqarilmog’i kerak, degan fikrni ilgari surgan.

Asardan parchalar:

1.Senga kim qilarkan odamgarchilik,
   Javob ber unga sen qilib yaxshilik.
   Vafoga vafodir kishilik haqi,
   Vafo qil, odil bo’l, nom ol mangulik.

2.Uquvli tirikdir, uquvsiz — o’lik,
   Kelu, ey uquvsiz, uquv ol ulig (ulush, hissa)

3.Biliglik uqushlug’ kishi ul kishi,
   Aningda naru barcha yilqi tushi.

Ma’nosi:  Bilimli, zakovatli odam odamdir,
                Undan boshqa barcha (kishi) yilqi tengdir.

4. Biliglig’ uqushlug’ bilar bilsa ish,
    Biliglig’ uqushlug’ qilur qilsa ish.

(Bu baytda takrir, qofiya, radif kabi she’riy san’atlar qo’llangan)

Ma’nosi:  Ishni bilsa, bilimli, zakovatli bo’ladi,
                 Ish qilsa, bilimli, zakovatli qiladi.

Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy (1075-1144)

  Abulqosim Mahmud ibn Umar ibn Ahmad Jarulloh Zamaxshariy 1075 yilning 19 martida Xorazmning Zamaxshar qishlog’ida qassob oilasida tug’ilgan. Otasi Umar ibn Ahmad machitda imomlik qilgan, onasi taqvodor va dindor ayollardan biri bo’lgan. Zamaxshariy dastlabki ta’limni otasidan olgan, so’ngra Xiva va Buxoro, Xuroson va Isfahon, Bag’dod va Makka madrasalarida tahsil olgan. O’qishni tugatgach, bir qancha vaqt shoh xizmatida kotiblik bilan shug’ullangan. Olim tilshunoslik, adabiyotshunoslik, geografiya, tafsir, hadis, huquq, lug’atshunoslik va boshqa shu kabi sohalarga oid 56 ta asar yozgan. Umrining so’nggi yillarida Xorazmga qaytib kelgan va 1144 yilning 1 aprelida vafot etgan. Zamaxshariyni "œArablar va g’ayri arablar ustozi", "œJorulloh" (Ollohning qo’shnisi), "œXorazm faxri", "œAdablar peshvosi" va "œButun dunyo ustozi" kabi nomlar bilan atashgan.
  Zamaxshariy arab tili gramatikasiga oid "œAl-Muffasal"asarini makka shahrida 1121 yilda yozgan. Bu kitob arab tili gramatikasini o’rganishda muhim qo’llanma sifatida azalda sharqda ham, G’arbda ham shuxrat topgan asarlardan hisoblanadi. Olimning xorazmshoh Alouddavla Abdulmuzzafarga bag’ishlab 1137 yilda yozgan "œMuqqadamat —ul- adab"asari besh qismdan iborat bo’lib, otlar, fe’lklar, bog’lovchilar, otlarning turlanishi, fe’llarning tuslanishi haqida  bahs yuritilgan, unda adabiyot nazariyasiga, ayniqsa, badiiy tasvir vositalariga alohida e’tibor berilgan. Ushbu asar fors, chig’atoy (o’zbek), mo’g’ul, turk va boshqa tillarga tarjima qilingan. Manbalarda ko’rsatilishicha, "œMuqaddimat-ul-adab"ning chig’atoy (o’zbek) tiliga tarjimasi Zamaxshariyning o’zi tomonidan amalga oshirilgan.
  Asarlari: "œAl-Mufassal" (1121), "œMuqaddimat-ul-adab" (1137, "œAdabiyotga kirish"), "œAl-Kashshof" , "œAsos al-balog’a" ("œNotiqlik asoslari", lug’atshunoslikka oid), "œTog’lar, manzillar va suvlar", "œHadislardagi notanish so’zlarni o’zlashtiruvchi", "œQofiya" va boshqalar

  Ahmad Yassaviy mutasavvuf shoir, shayxul mashoyix, sultonul orifin laqablariga musharraf bo’lgan zot, Yassaviya (Jahriya) nomli tariqatning asoschisidir. U Sayram shahrida Shayx Ibrohim ota va Oysha ona (Qorasoch momo) oilalarida dunyoga keladi. Uning Latif ota va Mustafoqul ota kabi aka-ukasi bo’lgan. Ahmad 7 yoshida otasidan yetim qoladi. Dastlab Arslonbobdan, keyinchalik buxorolik yirik mutasavvuf Yusuf Hamadoniydan tahsil oladi. So’ngra Turkistonga qaytib shayxlik qiladi, ovozasi ortadi. Ahmad Yassaviy Muhammad payg’ambardan ortiq umr ko’rishini istamagan va 63 yoshida yerto’laga tushib, umrining oxirigacha ana shu yerto’lada yashagan. Amir Temur 1395-1397 yillarda Ahmad Yassaviy dafn etilgan joyga maqbara qurdirgan. Ahmad Yassaviy she’rlarini to’rtlik shaklida yaratib, ularga "œhikmat" deb nom bergan. Hikmatlarga "œQul Xoja Ahmad", "œXoja Ahmad Yassaviy", "œAhmad ibn Ibrohim", "œSulton Xoja Ahmad Yassaviy", "œYassaviy Miskin Ahmad", "œAhmadiy", "œQul Ahmad", "œMiskin Ahmad" kabi taxalluslar qo’yilgan. Yassaviy hikmatlarida jaholat va nodonlik qoralangan. Shoir ijodi uchun Qur’on, hadis va umuman diniy ma’rifat yetakchi xususiyat hisoblanadi. Yassaviyning asarlarida hayotning barcha bosqichlari "œshariat", "œtariqat", "œma’rifat", "œhaqiqat"dan iborat degan tasavvufona g’oya o’z ifodasini topgan. Yassaviy hikmatlarining tili xalqning jonli so’zlashuv va xalq qo’shiqlari tiliga yaqin turadi.
  Asarlari: "œDevoni hikmat" (Daftari soniy (Ikkinchi daftar)), "œTariqat odobi to’g’risidagi risola", "œMe’roj hikoyasi", "œMunojotnoma", "œFaqrnoma" va boshqalar.

Hikmatlaridan namunalar:

Nafsdin kechib, qanoatni pesha qilg’on,
Har kim tepsa, rozi bo’lib bo’yin sung’on,
Yaxshilarga xizmat qilib, duo olg’on,
Andog’ oshiq mahshar kuni armoni yo’q.


Ahli dunyo xalqimizda saxovat yo’q,
Podsholarda, vazirlarda adolat yo’q,
Darveshlarni duosida ijobat yo’q,
Turluk balo xalq ustiga yog’di, do’stlar.

  Adib Ahmad Yugnakiy turk mashoyixi va iste’dodli shoiridir. Uning "œHibat ul-haqoyiq" ("œHaqiqatlar tuhfasi" yoki "œSevimli haqiqatlar") nomli yagona ta’limiy-ma’rifiy dostoni yetib kelgan. A. Navoiy o’zining "œNasoyim ul-muhabbat" ("œMuhabbat shabbodalari") asarida Ahmad Yugnakiyning turk elidan chiqqan "œziyrak va zakiy" kishi ekanligi, Bag’dod yaqinida maskan tutib, mashhur Imom A’zam saboqlariga piyoda kelib ketishi, ko’pchilik elning unga e’tiqod qo’ygani, hikmatli va nozik mazmunli misralari turk ulusida keng yoyilgani xususida xabar beradi. Shoirning oti Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud Yugnakiydir. Adib tug’ilgan joy Yugnak deb atalgan. Adib Ahmadning tug’ma ko’rligi haqida dostondagi ma’lumotni A. Navoiy yanada aniqlashtirib, shoirning "œko’zlari butov (yopiq, bitgan) ermishki, aslo zohir ermas emish. Basir (ko’rmaydigan) bo’lib, o’zga basirlardek andoq emas ermishki, ko’z bo’lg’ay. Ammo bag’oyat ziyrak va zakiy va zohid va muttaqiy (taqvodor, parhezkor) kishi ermish"¦ Haq subhanohu taolo agarchi zohir ko’zin yopiq yaratqondur, ammo ko’ngil ko’zin bag’oyat yorug’ qilg’ondur", deydi. "œHibat ul-haqoyiq" asari pandnoma asar bo’lib, Dod Sipohsolarbekka bag’ishlangan. U 14 bob, 256 baytdan iborat. Bu asar ham "œQutadg’u bilig" ga o’xshab aruzning mutaqorib bahrida yozilgan. Adib uning "œkoshg’archa" til bilan yozilganligini alohida ta’kidlaydi. Shoir to’g’rilik va egrilik, odob bilan odobsizlik kabi mavzular ustida to’xtalar ekan, turli badiiy tasvir vositalari — o’xshatish, tazod, jonlantirish, takrir kabilardan ustalik bilan foydalangan.
  Adib "œo’q yarasi, aqldan ozish, til jarohati va uni tiyish" haqida quyidagi fikrlarni bayon etadi:

Nekim kelsa erga tilidin kelur,
Bu tildan kim edgu, kim aqir bo’lur"¦

(Ma’nosi: Kishi boshiga nima yomonlik kelsa, tili tufayli keladi, Tili tufayli birovlar ezgu, baxtli, birovlar haqir, xoru zor bo’ladi.)

  Asarda "œQutadg’u bilig" dagi tasvir usullariga uyg’un namunalar anchagina. Adib Yusuf Xos Hojib qo’llagan "œko’ngilik (to’g’rilik) to’ni", "œmuruvvat yo’li", "œati (nomi) o’lik" singari istioralardan unumli foydalangan. "œHibat ul-haqoyiq"da barcha o’gitlar faqat muallif tilidan bayon qilingan. Ushbu asar 1951 yilda Arat Rahmatiy tomonidan birinchi marta Istanbulda, 1971 yilda O’zbekistonda Qozoqboy Mahmudov tomonidan nashr qilingan. 

                                   Nosiriddin Burhoniddin o’g’li Rabg’uziy

                                              (XIII-XIV asrlar oralig’i)

  Rabg’uziyning asl ismi Nosiriddin bo’lib, Xorazmning Raboti O’g’uz degan joyida yashab ijod etgan. U o’zbek nasriy adabiyotining birinchi yirik namunasi "œQissasi Rabg’uziy" nomli asar muallifi, atoqli shoir va olimdir. Otasi Burhoniddin O’g’uz Rabotining qozisi bo’lgan. "œQissasi Rabg’uziy" asari hijriy 710, milodiy 1310 yilda yozib tugallangan bo’lib, jami 72 qissadan iborat. Rabg’uziy anbiyolar — payg’ambarlar hayotidan hikoya qiluvchi qadimiy Sharq qissa va afsonalarini qayta ishlab, manzarali lavhalar, jonli tasvirlar, hiyla pishiq, his-hayajon va kechinmalarga boy obrazlar hosil qilgan, kerakli o’rinlarda she’riy parchalar qo’llagan. Asarda e’tiqod va imonga sodiqlik, pok insoniy axloqning badnafslik, hirsu hasad, qonxo’rlik va nohaqliklar ustidan g’alabasi tasvirlanadi. Rabg’uziy o’zining "œQissasul anbiyo" (yoki "œQissasi Rabg’uziy") asari bilan XIII-XIV asrlarda o’zbek nasrini o’z davrida yuqori cho’qqiga olib chiqdi.Undagi qissalarda Shish, Muso, Iso, Sulaymon, Nuh, Dovud, Muhammad kabi payg’ambarlar : Horut va Morut kabi farishtalar, Qobil va Hobil kabi shaxslar haqida turli-tuman sarguzasht voqealar hikoya qilingan. Masalan: "œNamrud hikoyati"da Namrud makru-hiyla bilan to’rtta karkas bolasi yordamida osmonga chiqib tushgani, "œNuh payg’ambarning kema safari hikoyati" da esa qanday qilib qaldirg’och odamlarni ilonlarga yem bo’lishidan saqlab qolganligi hikoya qilinsa, "œUzum hikoyatida" Nuh alayhissalom va Shayton orasidagi voqea tasvirlanadi (unda Shayton uzumni tulki, sher va to’ng’iz qoni bilan sug’oradi). "œUchar otlar hikoyati"da Sulaymonning qanday qilib uchar otlarni qo’lga kiritgani haqida ("œEy Samandun, Sulaymon o’ldi, devlar qutuldi" degan so’zlar ham shu hikoyatdan olingan), "œBilqis hikoyati"da Sulaymon va Bilqis orasidagi mojarolar haqida gap boradi (Bilqisning otasi Ahmad podsho, onasi farishta edi. Bilqis Sabo shahrida hokim edi, Hudhud uning husni jamoli, shonu shavkatlarini ta’rif va tavsif qiladi. Bilqis Rafi degan vazirni, Tab’ degan kanizini Sulaymon huzuriga yuboradi va hok.).

                                            Pahlavon Mahmud (1247-1326)

  Mashhur faylasyf olim, insonparvar shoir, Xorazmda Najmiddin Kubrodan boshlangan javonmardlik tariqatining davomchisi, Sharqda nomi chiqqan pahlavon va pahlavonlarga ustozlik qilib, "œPuryoyi vali" (aziz va mukarram) laqabini olgan. Mahmud 1247 yili Xiva yaqinida po’stindo’z oilasida tug;ilgan. U hayotda mardlik va jasurlikni, muhtojlarga beminnat saxovat ko’rsatish, o’zi uchun esa hech narsa tama’ qilmaslikni targ’ib etgan. Ko’hna Urganch va Xiva madrasalarida ta’lim olgan, kuragi yerga tegmagan bahodir sifatida shuhrat qozongan. Adib fors-tojik tilida ijod qilib, "œQitoliy" va "œPuryoyi vali" taxalluslarini qo’llagan, po’stindo’zlik va telpakdo’zlik bilan shug’ullangan. U fors tilida "œQanzul-haqoyiq " nomli masnaviy va ko’plab ruboiylar yozib, so’fiyona g’oyalarni bayon etgan. Shoir 1326 yilda ona shahrida vafot etadi. Hamshaharlari uning qabri ustida muhtasham maqbara tikladilar (maqbara devorlari peshtoqlariga uning ruboiylari badiiy naqsh sifatida tushirilgan). XIX asr boshlarida Muhammad Rahimxon II (Feruz) bu joyni ziyoratgohga aylantirgan. Pahlavon Mahmud ruboiylarini Imomiddin Qosimov (Ulfat), Omonulla Valixonov (Bokir), Muinzoda, Shoislom Shomuhamedov, To’xtasin Jalilov, Vasfiy, Matnazar Abdulhakim, Ergash Ochilovlar tarjima qilishgan.

Ruboiylaridan namunalar:

Tuproq to’shagida yotgan ko’p ko’rdim,
Yer qaro bag’riga botgan ko’p ko’rdim.
Yo’qlik olamiga ko’z tashlaganda,
Kelmagan ko’p ko’rdim, ketgan ko’p ko’rdim.

****

Ko’nglim oppoq, na kek va na kinam bor,
Dushmanim ko’p, valekin men hammaga yor.
Mevali daraxtman, har bir o’tkinchi,
Tosh otib o’tsa ham menga bo’lmas or.


Podsholik istasang, bo’l el gadosi,
O’zingni unutu, bo’l el oshnosi,
El toj kabi boshga ko’tarsin desang,
El qo’lin tutginu bo’l xokiposi.


Oh tortgan chog’ingda yo’lga ko’z tutgil,
Yo’lda quduq bordur, ehtiyoting qil,
Do’st uyida mahram bo’lgan vaqtingda,
Qo’lingni, ko’zingni dilni til bil.


Ul qodirki arzu aflok yaratdi,
Ko’ngilda do’g, dilni g’amnok yaratdi.
Mushkin zulflarniyu yoqut lablarni,
Yerda qorib oxirda xok yaratdi.


Necha yil ilm-hunar payida bo’ldik,
Necha yil zar-zevar payida bo’ldik.
Olam sirlaridan bo’lganda ogoh,
Bari ishni tashlab qalandar bo’ldik.

  Sayfi Saroyi g’azalnavis shoir, tarjimondir. U 1321yilda Xorazmning "œQamishli" degan qishlog’ida hunarmand-qurolsoz oilasida tug’ilgan. Dastlabki bilimini o’z yurtida olgan Sayfi (bu so’zning ma’nosi "œqilich" demakdir) o’qishni davom ettirish uchun Oltin O’rdaning markazi Saroyga boradi. Bu yerda u qunt bilan o’qib, shoir sifatida taniladi. Bu haqda uning o’zi quyidagilarni yozadi:

Qamishli yurt mening tuvg’on elimdi,
Biling, g’urbatga kelturg’on bilimdi.
Kelib bo’ldim saroyda she’r fidoyi,
Saroyning shoiri, elning gadoyi.

  Urushlar tufayli Sayfi Saroyi dastlab Eronga, keyin Turkiyaga boradi. U umrining oxirlarida Misrga borib, o’sha joyda taxminan 1396 yilda vafot etgan. Shoirning bizgacha bir qancha g’azal, qasida, ruboiy, masnaviylari, "œSuhayl va Guldursun" dostoni (hijriy 796(1394), 82 bayt (164 misra), hazaji musaddasi maqsur vaznida yozilgan), "œGuliston bit-turkiy" ("œTurkiy guliston", Sa’diy asarining erkin tarjimasi) asari (1391) yetib kelgan. Shoirning o’zbek adabiyotiga qo’shgan hissasi bebahodir. O’zidan oldingi yashab ijod etgan shoirlar ijodini o’rganib, Sayfi Saroyi quyidagi misralarda ijod maydonini bog’ gulshaniga, shoirlarni esa shu bog’dagi qushlarga qiyos qilib, ikki guruhga ajratgan:

Jahon shoirlari, ey gulshani bog’,
Kimi bulbuldurur so’zda, kimi zog’.

  Shoirning "œIso mo’jizasi" hikoyatida qo’lidan kelmaydigan ish bilan shug’ullanmaslik g’oyasi ilgari suriladi. Hikoya qahramoni Iso (Iusus Xristos, laqablari: Ruhulloh, Masih (Masiho))dir. Iso mo’jizasi: o’likni tiriltirishdir. Masih — tiriltiruvchi, jon bag’ishlovchi degan ma’nolarni bildiradi.
  Uning "œGulistoni bit-turkiy" asari 8 bobdan iborat:
1."œSultonlar haqidagi hikoyatlar"
2."œFaqirlar axloqi haqidagi hikoyatlar"
3."œQanoatning foydasi haqidagi hikoyatlar"
4.Sukutning foydasi haqidagi hikoyatlar
5."œIshqdagi yigitlik sifati haqidagi hikoyatlar"
6."œQarilikdagi zaiflik sifatlari haqida"
7."œTarbiyaning ta’siri haqida"
8."œSuhbat odoblari haqida".


  Bu asardagi Saboni Voil haqidagi hikoya nutq odobi mavzusiga bag’ishlanadi.

  She’rlari: "œTopilmas husn mulkinda"¦", "œKo’rinur", "œBahor tasviri", "œMeningdek nechalar hayron", "œUl yuzi oy", "œQamar yuzingdan" kabi g’azallari, "œVasful shuaro" (Shoirlar vasfi) masnaviysi va boshqalar.


Keyingi mavzu: "œXIV-XV asr adabiyoti namoyondalari"

                                                  Xorazmiy (XIV asr)

  Shoir Xorazmiy hayoti haqida juda kam ma’lumotlar saqlangan. "œMuhabbatnoma" degan yagona asari yetib kelgan bu adibning taxallusi o’z asarida qayd etilgan. Asar 754 (1353) yilda yozilgan bo’lib, 10 bobdan iborat bo’lib, u to’lig’icha hazaji musaddasi mahzuf vaznida yozilgan. Shoir bu asarda Muhammad Xo’jabekni madh etgan, g’azal, soqiynoma, munojot, qit’a, masnaviy, fard kabi janrlarni jamlagan. Xorazmiy "œzullisonayn" (ikki tilli) shoirdir. Adib asarning ikki bobini forsiy tilda yaratgan. Mavjud 946 misraning 634 misrasi o’zbek, 312 misrasi fors — tojik tilida yaratilgan. "œMuhabbatnoma" asari noma janri rivojida katta yutuq bo’lib, Xorazmiy ushbu asari bilan noma janriga asos solgan. "œMuhabbatnoma" ta’sirida Yusuf Amiriyning "œDahnoma", Xo’jandiyning "œLatofatnoma", Said Ahmad ibn Mironshohning "œTaashshuqnoma" asarlari yuzaga kelgan. "œShakardek til bilan olamni tutgan" shoir muhabbatni zavq-shavq bilan kuylagan. "œMuhabbatnoma" asarining 2 ta qo’lyozma nusxasi (uyg’ur va arab yozuvlarida) ma’lum bo’lib, ular Britaniya muzeyida saqlanadi.

Asardan parchalar:

 Saodat `ma’dabi, iqbol ganji,
Muhammad Xo’jabek — olam gunji!

Agar desam seni Rustam, yararsen,
Qiliching birla saflarni yorarsen.

Bo’yung sarvu sanubartek, beling qil,
Vafo qilg’on kishilarga vafo qil.

                                                  Lutfiy (1366-1465)

  Lutfiy o’z zamonasida boshqa shoirlar orasida yuksak mahorat va zukko iste’dodi bilan ajralib turgan. U taxminan 1366 yilda Hirot shahri yaqinidagi Dehikanor degan joyda oddiy oilada tug’ilgan. Shoirning o’z asl ismi Lutfulla bo’lib, Lutfiy uning adabiy taxallusidir. Bu nom bilan u mashhur shoir, ulkan so’z san’atkori sifatida Sharqda tanilgan. Lutfiy Navoiyningng shoirlik istiqboliga zo’r umid va ishonch bilan qaragan. Navoiy "œMajolis un-nafois" asarida "œMavlono Lutfiy "¦ o’z zamonasining malikul-kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri (ya’ni tengi) yo’q erdi, ammo turkiyda shuhrati ko’prak erdi va turkcha devoni ham mashhurdir"¦" deb shoirga yuksak baho bergan edi. Bundan tashqari bu tazkirada shoirning umri so’nggida "œoftob" radifli she’r bitgani, barcha zamondosh shoirlar unga tatabbu’ qilganliklari aytilgan. Oddiy, kamtarona umr kechirgan Lutfiy 1465 yil 99 yoshida vafot etgan va o’zi tug’ilgan Dehikanordagi bog’ga dafn etilgan.
  Lutfiy fors va o’zbek tillarida 10-12 ming bayt ijod qilgan. Hozirgi kunda Lutfiy devonining 29 dan ortiq qo’lyozma nusxasi fanga ma’lum. Shoirning turkiy devonidan o’rin olgan lirikaning qasida, g’azal, ruboiy, tuyuq, qit’a, fard kabi janrlardagi she’rlaridan 49 dan ortiq, ya’ni 4560 misradan ko’proq qismi bizgacha yetib kelgan. Uning she’rlari ko’proq ishqiy bo’lib, uning har bir baytida bittadan xalq maqoli uchraydi. Lutfiy g’azalchilik an’anasiga ko’plab yangiliklar kiritgan adibdir. Uning "œSanga ne" g’azalida ilk marta suhbat — dialog usulini g’azalning boshidan oxirigacha davom ettirgan. Lutfiy Sharafiddin Ali Yazdiyning "œZafarnoma" asarining o’zbek tiliga she’riy yo’l bilan ijodiy tarjima qilgan va doston yaratgan. "œGul va Navro’z" dostoni ham Lutfiyga nisbat berilar edi, lekin ma’lum bo’ldiki, bu dostonni Haydar Xorazmiy yozgan ekan.

                                                  Qutb (XIV asr)

  Qutb haqida juda kam ma’lumot yetib kelgan. U Xorazmda yashab ijod etgan. Shuning uchun Qutb Xorazmiy deb ham aytiladi. Qutb "œXusrav va Shirin " dostonini Sig’noq shahrida yozgan (1330-1340yy). Bu doston Oltin O’rda xoni O’zbekxon (1312-1342) ning o’g’li Tinibek va uning xotiniga bag;ishlangan bo’lib, Nizomiy Ganjaviyning shu nomli dostoni erkin tarjimasi hisoblanadi. "Xusrav va Shirin"œ dostoni 4740 bayt, 91 bobdan iborat bo’lib, aruzning hazaji musaddasi maxbun bahrida yozilgan. Bu dostonning yagona qo’lyozmasi Parij Milliy kutubxonasida saqlanadi.