G’oya — hayot hodisalari haqida kishilarning tasavvurlari va o’sha hodisalarga munosabatlarini ifodalagan tafakkurlari.

Hikoya — kichik epik janr bo’lib, hayot hodisalari izchil ifoda etiladi va birgina voqea asosiga quriladi. O’zbek adabiyotida hikoya qadimda "œhikoyat" nomi bilan ham yuritilgan. Bu janrning zamonaviy namunalari bizda XX asr boshlarida paydo bo’ldi. Misol: A.Qodiriy "œJinlar bazmi", Cho’lpon "œNovvoy qiz", A.Qahhor "œO’g’ri", "œBemor", "œDahshat", G’G’ulom "œMening o’g’rigina bolam", O’. Hoshimov "œUrushning so’nggi qurboni" va boshqalar.

Hamd (arabcha, maqtash) — o’tmishdagi adabiyotda xudo maqtoviga yozilgan alohida lirik she’r.


Keyingi mavzu:  O’zbek Adabiyoti tarixi:  Eng qadimgi adabiy yodgorliklar

O’zbek adabiyoti tarixi
9-mavzu. Eng qadimgi adabiy yodgorliklar.

  Dastlabki yozma manbalar VI — VII asrlarga tegishlidir. Ular O’rxun — Enasoy obidalari nomi bilan mashhur bo’lib, sug’d, turkiy run, arab va uyg’ur yozuvlaridagi bitiklardir. M. Koshg’ariy uyg’ur yozuvi haqida : "¦ barcha xoqonlar va sultonlarning kitoblari, yozuvlari qadimgi zamonlardan shu kungacha Qashqardan Chingacha hamma turk shaharlarida shu yozuv bilan yuritiladi", - deb yozgan edi. Bu yozuv hatto arab yozuvi bilan yonma — yon holda XV asrgacha, Xitoydagi uyg’urlar orasida esa keyingi asrlarda ham iste’molda edi. U so’g’d yozuvi asosida shakllangan bo’lib, unda 18 ta harf bor. Uyg’ur yozuvi o’ngdan chapga qarab yozilgan. Mazkur yozuvda buddaviy, moniy, xristian dinlariga oid axloqiy — ta’limiy asarlar, yuridik — huquqiy va moliyaviy hujjatlar saqlanib qolgan. X asrda Beshbaliq (Sharqiy Turkiston) shahrida yashagan Singku Seli Tutung "œOltin yorug’" asarini xitoy tilidan tarjima qilgan. Bu asar tarjimasi ham uyg’ur yozuvida bitilgan. Shuningdek, "œO’g’uznoma", "œMuhabbatnoma (Xorazmiy), "œLtofatnoma" (Xo’jandiy), "œMahzanul-asror" (Mir Haydar) va boshqa ko’pgina asarlarning uyg’ur yozuvdagi nusxalari ham mashhurdir.

O’rxun — Enasoy yodgorliklarining topilishi va o’rganilishi XVIII asrdan boshlanadi. Rus xizmatchisi Remezov, shved zobiti Ioann Strallenberg, olim Messershmidt yodgorliklarni Yevropa ilm ahliga taqdim qilgan edilar. Daniyalik olim Vilgelm Tomson va rus olimi V. Radlovlar yodgorliklaridagi barcha harflarini o’qidilar. Yodgorliklarni butun dunyo turkiyshunoslari ilmiy jihatdan o’rganmoqda. V. Tomson va Radlovlarda keyin S. Y. Malov, S. Y. Klyashtorning I. V. Stebleva, X. O’rxun, T. Tekin, Najip Osin, G. Aydarov o’zbek olimlaridan A. Ruastamov, R. Abdurahmonov, N. Rahmonovlar o’rganishgan. Runiy yozuvdagi yodgorliklar faqat toshga bitilgan emas. Bu yodgorliklar o’zbek tiliga bir necha marotaba o’girilgan. A. P. Qayumov "œQadimiyat obidalari" kitobida, G’ Abdurahmonov va A. Rustamovlar "œQadimgi turkiy til" kitoblarida o’sha yodgorliklardan namunalar keltirishgan. Ularning qog’ozga turli buyumlarga yozilgan namunalari ham bor. Run yozuvlari Talas vodiysidan ham topilgan. U hozirgi Avliyoota va Taroz shahri yaqinida bo’lgan qoyalardagi yozuvlardir. Shuningdek, kumush ko’zalarga yozilgan runiy yozuvlar Sibir o’lkasidan ham topilgan. Ermitaj (Sankt — Peterburg) da saqlanayotgan 2 ta ko’zacha shu haqida ma’lumot beradi. Minusinsk muzeyida esa teriga yozilgan runiy bitiklar mavjud. Oyna, qayish to’qasi, qog’ozga yozilgan boshqa runiy yozuvlar ham ko’pdir. Turfon (Sharqiy Turkiston) dan Le Kok tomonidan topilgan runiy yozuvlar orasida eski fors tilidagi bitiklar ham mavjud. Vena (Avstriya) muzeyida saqlanayotgan oltin idish-tovoqlarda ham runiy yozuvidagi yodgorliklar bo’lib, ular bajnoq (pecheneg) tilida yozilgan. Yog’ochga yozilgan run bitiklari Ermitajda saqlanadi. O’rxun — Enasoy obidalarida nasr usuli yetakchilik qilib, ular syujetning o’ziga xos shakliga ega, tasvirdan ko’ra bayonchilik yetakchilik qiladi. Bitiktoshlarning asosiy mavzusi vatanparvarlik va qahramonlikdir. Qahramonlar ichki olami ularning ruhiy dunyosi tasviri hali ancha sodda tarzda namoyon bo’ladi. Bu mavjud an’analar hamda ijodiy tajribalarning o’sha davralardagi holati bilan izohlanadi. Qadimgi turkiy she’riyat asosida barmoq vaznida bitilgan. She’rlarda so’zlar takrori asosiy o’rin turib, bandlarning rang — barangligi ko’zga tashlanadi. Qofiyalarda fe’l so’z turkumiga oid so’zlar ko’proq uchraydi, bu turkiy tilining gap qurilishiga bog’liq. Keyingi asrlarda qadimgi an’analarning yangicha shakl va usullarda namoyon bo’lishini kuzatish mumkin.

Eramizdan oldingi V asr oxiri va VI asr boshlarida yashagan Ktesiy (430 — 354 yillar) ham bir rivoyatni yozib qoldirgan. Uning ma’lumotlari tarixchi Apellodor (er. Avv. I asr) ning "œTarixiy kutubxona" asari orqali yetib kelgan. Bayondan ko’rinishicha, "œZarina va Stryaingiya" rivoyatining mazmuni "œTo’maris" rivoyatiga yaqin keladi. Eramizdan avvalgi IV asrda yashagan tarixchi Xores Mitilienskiy orqali "œZariadr va Odatida" afsonasi yetib kelgan. O’z tarjimalari bilan turkiy adabiyotga hissa qo’shgan adib Singku Seli Tutung bo’lib, u "œOltin yorug’" asarini nasriy usulda xitoy tilidan tarjima qilgan. Bu asar X asrda Beshbaliqda yaratilgan. Bizgacha Aprinchur Tegin, Kul Tarxon, Singku Seli Tutung, Pratyya — Shiri, Asig Tutung, Chusuya Tutung, Kalim Keysi, Chuchu, Yo’llug’ Tegin kabi qadimgi ijodkorlarning nomlari yetib kelgan. Bulardan Aprinchur Teginning she’rlari Turfon matnlari orasida mavjud bo’lib, u moniylik dini g’oyalarini ifodalaydi. Uning "œBizning tengrimiz"¦" deb boshlanuvchi she’ri 12 misradan iborat bo’lib, to’rtliklar shaklidadir. Eng qadimgi she’riy asarlar muayyan urf — odatlar, marosim va e’tiqodlarga bog’liq holda yaratilgan. Masalan, "œTong tangrisiga madhiya" deb nomlanuvchi she’r qadimgi she’riyatning o’ziga xos namunasi bo’lib, unda so’zlar takrori yetakchi mavqe tutadi.

                                                   "Avesto"

"œAvesto" O’rta Osiyo xalqlarining mushtarak yodgorligidir. Avestoda ham turkey, ham eroniy xalqlar dunyoqarashi, urf-odatlari,yashash tarzlariga oid ma’lumotlar uchraydi. U zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lib, undagi ma’lumotlarning qadimgi qismlari miloddan avvalgi 2000-1000 yillarga taalluqlidir.Ular "œGotlar" va "œYasht"lar deb nomlangan. Beruniy (973-1048 y) "œQadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida: "œPodshoh Doro ibn Doro xazinasida "œAvesto"ning 12 ming qoramol terisiga tilla bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni yondirib yubordi. Shuning uchun o’sha vaqtdan buyon "œAvesto"ning beshdan uch qismi yo’qolib ketdi. "œAvesto" o’ttiz "œnask" edi. Majusiylar qo’lida o’n ikki nask chamasi qoldi. Biz Qur’on bo’laklarini haftiyaklar deganimizdek, nask "œAvesto" bo’laklaridan har bir bo’lakning nomidir" deb ma’lumot bergan. "œAvesto" o’sha davrlar tarixi, fan, madaniyati haqida ma’lumot beruvchi qomusiy asar bo’lib, pahlaviy tiliga tarjima qilingan va unga sharhlar yozilgan. Uning qisqartirilgan nusxasi "œZand Avesto" nomi bilan mashhur. "œAvesto"da olam ikki asos, ya’ni yorug’lk va zulmat, yaxshilik va yomonlikning kurashidan iborat, deb izohlanadi. Yaxshilik va ezgulik xudosi Axuramazda (Hurmuzd) bo’lib, u yomonlik xudosi yovuzlik ramzi Ahriman bilan kurashadi. "œAvesto"da yozilishicha, zardushtiylikda qo’riq yer ochib, bog-rog’ qilgan odam ilohiyot rahmatiga erishadi. Yaxshilik va yovuzlik o’rtasidagi kurash 3-4 ming yillardan so’ng adolat, ezgulik g’alabasi bilan tugaydi. Yerga osmondan uch soshyanta farishta tushadi va insoniyatni yomonliklardan qutqaradi. Uchinchi farishta tushganda qiyomat — qoyim bo’lib, barcha o’lganlar tiriladi. Xurmuzd va uning farishtasi yovuz ruh — Ahrimanni qaynab turgan ma’fanga tashlaydilar. "œAvesto"da ifodalangan zardushtiylik diniga ko’ra, odam vafot etgach, to’rtinchi kuni Tangri farishtasi Surush (farishta Jabroyilning boshqacha nomi) uning ruhini Chinvod qil ko’prigiga olib keladi. Yaxshiliklari ko’p bo’lgan odam qil ko’prikdan o’tib, jannat bog’lariga kiradi. Gunohkorlar do’zaxga boshlovchi dev Vizrash ixtiyoriga topshiriladi. "œAvesto" ta’limotiga ko’ra, yaxshilik qiluvchi odam pokizalik urug’larini ekadi, bu yaxshilik urug’lari iymonni oziqlantiradi. Yaxshilik qilmay, jabr-zulm qiluvchilar iymonsiz, do’zaxiy odamlardir. Yaxshilik va yomonlik kuchlari o’rtasidagi kurash Mitra, Anahita, Qayumars, Yima (Jamshid), Gershaps, Elibek va boshqa obrazlarda mujassamlashtirilgan. "œAvesto"ni o’zbek tiliga birinchi bo’lib tarjima qilgan shoir Asqar Mahkamovning xizmatlari tahsinga sazovordir.

Tunyuquq bitigtoshi. Bu bitigtosh 2 ta ustunga yozilgan bo’lib, ulardan biri 170? Ikkinchisi 160 smdan iborat.Bu yodgorlikni 1897 yilda Yelizaveta va Dmitriy Klementslar tomonidan Shimoliy Mo’g’ulistondan topilgan. Bitigtosh Ulan — Batordan 66 km janubi-sharqdagi Bain Sokto manzilida bo’lgan va hozir ham shu yerda saqlanadi. Ushbu asar 712-716 yillarda toshga o’yib yozilgan.
  Tunyuquq shaxs nomi. U ikkinchi turk xoqonligiga asos slogan Eltarish xoqonning maslahatchisi va sarkardasi bo’lgan. Tunyuquq Ashida urug’idan bo’lib, farovonligi, yurt osoyishtaligi va chegaralar daxlsizligi uchun tinimsiz kurash olib brogan. Uning ana shu kurashlari maxus toshlarga o’yib yozilgan. Bu bitiktoshda voqealar Tunyuquqning tilidan hikoya qilingan. Tunyuquq "œTurk Bilga xoqon davlatida bu bitigin yozdirdim" deydi. Bilga xoqon Eltarish xoqonning o’g’li edi. Mustamlaka azobi, o’zga xalq tahqiri yodgorlikda qisqa va lo’nda, ammo nihoyatda ta’sirchan tarzda ifodalanadi: "œ "¦ Tabg’achga taslim bo’lganligi uchun tangri, o’l degan shekilli, turk xalqi o’ldi, yo’q bo’ldi, tugadi. Turk Sir xalqi yerida birorta urug’ qolmadi. Yodgorlikda Tunyuquq xalq yetakchisi, dono maslahatchi, kuchli va botir sarkarda sifatida namoyon bo’ladi. U 700 kishini birlashtirib, "œshad" degan unvon oladi. Tunyuquq shaxsiyatida tavakkalchilik, dovyuraklik, jasorat, jur’at, ba’zan nihoyatda keskinlik, cho’rtkesarlik, ayni vaqtda bosiqlik, vazminlik xislatlari aniq ko’rinib turadi. U vatanparvar shaxs timsolidir. Tunyuquqning o’z vatani, xoqoni, qo’shini,xalqi bilan faxrlanishi, ularning borligidan o’zini baxtiyor sezishi yodgorlik matniga puxta singdirilgan. Hatto dushmanning "œXoqoni bahodir emas ekan, maslahatchisi alloma ekan" degan bahosida ham shu ruh mavjud. Tunyuquqning xotirjamligi esa "œXalqning tomog’I to’q edi" jumlasi orqali ifodalangan. Dushmanning turkiylar ustiga hujum uyushtirish haqidagi yovuz niyatini eshitgan Tunyuquqning "œO’sha gapni eshitib, tun uxlagim kelmadi, kunduz o’tirgim kelmadi", deyishi uning taqdirini xalq va yurt taqdiri bilan naqadar yaxlit holda tasavvur qilishini ko’rsatib turibdi. Tunyuquq iftixoridagi eng asosiy nuqta shunday ifodalanadi: "œBu turk xalqiga qurolli dushmanni keltirmadim, yalovli otni yugurtirmadim". Bu obida vatan haqidagi madhiyadir. Unda murojaat, undov, chaqiriq yetakchilik qilib, o’ziga xos boshlanma, voqealar rivoji, xotima mavjud. Asarda oltinga "œsariq", kumushga "œoq", tuyaga "œegri" singari epitetlar — sifatlashlar qo’llangan. Undagi eng ko’p qo’llangan badiiy tasvir vositasi alliteratsiyadir.

Kul Tigin bitigtoshi. Bu bitigtosh Eltarish xoqonning o’g’li Bilga xoqonning inisi Kul Tigin sharafiga qo’yilgan. "œKul Tigin" bitigtoshi marmardan ishlangan, balandligi 3 m, 15 sm, qalinligi 41 sm, tub qismi 1 m , 24 sm bo’lib, yuqoriga tomon torayib brogan. Yozuvlar o’ngdan chapga va yuqoridan pastga qarab bitilgan. Boshqa barcha bitigtoshlardan faqrli ravishda uni yozgan muallif nomi bizgacha yetib kelgan. Bu Yo’llug’tegindir. Yo’’lug’tegin turkey xalqlarning nomi saqlanib qolgan eng qadimiy yozuvchilardan biri bo’lgan. Bu bitigtosh 732 yil marmardan ishlangan bo’lib, 1889 yil N.M.Yadrinstev tomonidan Mo’g’ulistonning Kosho Saydam vodiysidagi Ko’kshin O’rxun daryosi qirg’og’idan topilgan. U Ulan-Batordan 400 km janubda Qora Bolasog’un shahri xarobalaridan 40 km shimolda joylashgan. Bitiktosh Kul Tigin qahramonliklarini, uning vatan, ona yurt oldidagi buyuk xizmatlarini sharaflashga qaratilgan.
  Bitikdagi parchalar: "œ"¦ Tarbiyat qilgan xoqonning so’zini olmayin har yerga ketding. U yerlarda butunlay g’oyib bo’lding, nom-nishonsiz ketding"¦.
 

Bilga xoqon bitiktoshi. Bu bitiktoshni ham N.M.Yadrintsev topgan. U Kul tigin bitiktoshidan 1 km janubi-g’arbga o’rnatilgan. Uning bo’yi 3 m 45 sm, eni 1 m 72 sm, qalinligi 72 sm. Bu bitiktosh 80 satrdan iborat. Unda "œKultigin" bitigtoshidagi 41 satr takrorlangan. "œBilga xoqon" bitigi ham Yo’’lug’tegin qalamiga mansub bo’lib, unda ham qahramonlik va vatanparvarlik g’oyasini ulug’lash asosiy o’rin tutadi. Bitikdagi voqealar Bilga xoqonning yoshiga bog’liq holda davriy izchillikda ifodalangan. Qahramon 17, 18, 22, 26, 27, 30, 31, 33, 34, 40 yoshidagi voqealarni eslatadi.Voqealar Bilga xoqonning 17 yoshida Tang’ut taraflarga lashkar tortishi bilan boshlanadi. Mana g’alaba ifodasi: "œTang’ut xalqini yengdim, o’g’lini, bor narsasini, yilqisini, mol-mulkini oldim". Bu Bilga xoqonning dastlabki g’alabasi edi. Matn mavzusi harbiy sohaga aloqador. Ushbu obidada parallelism, qiyoslashlar,so’zlar takrori asosiy o’rin tutadi. Bitiktoshdagi voqealar tizimini shunday guruhlash mumkin:
1.Qahramonning muayyan yoshi;
2.Voqea sodir bo’lgan joy;
3.Voqeaning mohiyati;
4.Natija.

  Irq bitigi ("œTa’birnoma"). Bu bitik she’riy usulda bo’lib runiy yozuvda qog’ozga yozilgan. Uni vengr olimi A. Steyn Sharqiy Turkistondagi Dunxua manzilidan 1907 yilda topgan.

Bitikda parchalar:   
 Quzg’unni daraxtga bog’ladi.
"œQattiq bog’la, yaxshiroq bog’la", deyishadi.
Bilib qo’ying: bu — yomon.

"œYigit lochin patina qo’lga kiritdi,
Patli qalpog’ing qutlug’ bo’lsin", deyishdi.
Bilib qo’ying: bu — yaxshi.

"œMen — kiyik o’g’liman,
O’tsiz, suvsiz qanday yashayman?
Qanday yuraman?", deydi.
Bilib qo’ying: bu — yomon.

Yuqorida osmon eshitdi,
Pastda inson xabar topdi.
Men shunday kuchliman, deydi.
Bilib qo’ying: bu — yaxshi.

Ongin bitigi. Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan. Kimga atalganligi aniq ma’lum emas. Ba’zi fikrlarga qaraganda, Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo’yilgan (735 yil); boshqa fikrga ko’ra Qopag’on xoqonga (691-716), yana boshqa bir ma’lumotga (J.Klonson) qaraganda Bilga xoqonning harbiy boshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731 yilda o’lgan) sharafiga qo’yilgan. Obida 1892 yilda V.V. Radlov va 1957 yil J.Klonson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan) nashr qilingan.