Ushbu isbot muqaddas kitoblarning bir qancha oyatlarida o‘z ifodasini topgan. Bu hol hazrati Muhammadning payg‘ambarligi isboti bo‘lgan Qur'on nozil bo‘lishi bilan bog‘liq ma'lumotlarga qarshi iudaizm va xristian dinlari vakillarining tanqidlarini rivojlantirgan plyuralistlar iqtibos olishni yoqtiradigan dag‘al xomaki matnlarni mo‘‘tadillashtiradi va qaytadan kontekstuallaydi[311]. Ushbu oyatlar Rasulullohning Madinadagi ma'naviy rahnamoligining so‘nggi yillarida nozil bo‘lgandir va shuning uchun din amaliyoti ularni oldingi suralarda aytilmay qolgan narsalarga batafsil tushuntirish beruvchi izohlar sifatida  dalil qilib keltiradi[312]. Muhtaram o‘quvchim, menga dastlab iudaizmni tashvishga solayotgan narsa xususida mulohaza bildirishga ijozat bersangiz.

Rasululloh shahri Madinada  yashagan yahudiylar e'tiqod qilgan o‘ziga xos ravvinlar iudaizmi payg‘ambarlar diniga halakiy[313] mushkulotlar qo‘shgani uchun qoralanib keladi. Ba'zan mana shu narsa ayrim imtiyozlarga ega bo‘lgan  "bo‘yni yo‘g‘on" kishilarga qarshi shikoyat[314] bilan juftlashib ketadi; ya'nikim, Qonunning ma'lum bir joylari Isroilning beboshligi uchun berilgan ilohiy jazo sifatida qaraladi ("Niso" surasi, 160-oyat).  Mashhur va tushunilishi qiyin bo‘lgan "Tavba" surasining 30-oyatida esa yahudiylar  Uzayrni "Allohning o‘g‘li" deb bilgani uchun keskin qoralanadi. Bu bilan ularning xatosi ham xristianlarning xuddi shunday xatosiga teng deb hisoblanadi. Ammo din amaliyotida Uzairning kim bo‘lganini aniqlash muammoligicha qolaverdi. Ba'zi birovlar uni Ezra deb biladi. U Tavrotni qalbakilashtirgani uchun ayblanib keladi[315]. Biroq Gordon Niyubay yaqinda gap Idris payg‘ambar haqida ketayotgan bo‘lishi mumkin, degan g‘oyani ilgari surdi, negaki, Yaqin Sharq yahudiylarining diniy amaliyotida u Metatron[316] deb qaraladi. Mana shu holatda Qur'onda bu qarashlarning tanqid qilinishi qarayitlarning[317] hamda ravvinlarning Allohga hech bir sherikni tan olmaydigan monoteizmning mazkur yaratuvchi farishtaga sig‘inish yoki e'tiqod qilish borasidagi murosasiga qarshi e'tirozlariga mos keladi[318]. Mabodo, mana shu ayniyat (identifikatsiya) to‘g‘ri bo‘lsa, quyidagicha xulosa qilish mumkin: Qur'on ma'lum bir yahudiylarga qarshi boshqa yahudiylarning yonini olgan bo‘lib chiqadi, ya'ni bu bilan butun boshli dinni emas, mahalliy kishilarning yanglishishlarini  qoralaydi. Xuddi mana shu yo‘sinda ishonch bilan talqin etilishi mumkin bo‘lgan boshqa oyatlar ham bor.

Shuning uchun ham Qur'onda ba'zi bir yahudiylarga nisbatan ta'nayu dashnomlar bo‘lsa-da, bu muqaddas kitob iudaizm dinini butunlay qoralamaydi, aksincha, uning keyingi tadriji chog‘ida paydo bo‘lgan ba'zi bir qoidalarni islom nasx qilgani juda to‘g‘ri ekanini  qayd etadi. Qur'onda Isoning chormix qilingani va, umuman, odamlarni xochga qoqib o‘ldirish uchun yahudiylar javobgar emasligi[319] aniq-ravshan bayon etilishi Yevropada vujudga kelgan antisemitizm islom tuprog‘ida ildiz otmaganini isbotlaydi; darhaqiqat, o‘rta asrlardagi O'rta yer dengizi dunyosi Samyuel Goiteyn iudaizm va islom o‘rtasidagi "yaratuvchan simbioz" deb atagan mashhur tavsifni isbot qilib turibdi[320]. So‘nggi tahlillar gaonlar[321], maymonidlar[322], Istanbul ravvinlari va sefardlarning[323] boy tajribasi Qur'onda antisemitizm unsurlari yo‘qligini aniqlashga imkon berdi.

An'anaviy islomning xristianlikning o‘rnini bosish da'vosi juda murakkab xarakterga ega. Bu o‘rinda yana mahalliy va umumiy munozarani bir-biridan ajratishga ehtiyoj tug‘iladi. Umumiy munozara (aksariyat musulmonlarning o‘z-o‘zini anglashiga zid o‘laroq) islom bitiklarining hududiy sektantlarga qaratilgan tanqidlari o‘tkinchi xususiyatga ega ekanini va Kalsedoniya[324] cherkovlarining asosiy tamoyillaridan iborat doktrina - mabdalari  bayon qilingan bitiklardan doimiy tarzda ko‘chirma olib turganini tan oladi. Biz so‘nggi kategoriyada[325] va quyidagi Qur'on oyatlari va hadisda Isoga berilgan ilohiy maqomga qarshi bir dalil topamiz:

Ey ahli kitob, (Isoni xudo deyish bilan)  diningizda haddingizdan oshmangiz! Alloh sha'niga esa faqat haq gapni aytingiz! Albatta, Al-Masih Iso binni Maryam faqat Allohning payg‘ambari  va Uning Maryamga yetkazgan So‘zi hamda Uning tomonidan bo‘lgan Ruh (sohibidir), xolos. Bas, Alloh va uning payg‘ambarlariga iymon keltiringiz! "(Tangri") uchta demangiz!" [...] ("Niso" surasi, 171-oyat)

(Iso aytdi:) "Albatta, Alloh (mening) parvardigorim va (sizning) parvardigoringizdir. Bas, unga bandalik qiling. Mana shu haq yo‘ldir". So‘ng (yahudiy va nasroniy) firqalar (Iso xususida) o‘zaro ixtilof qildilar ("Maryam" surasi, 36-37 oyatlar)[326].

Qiyomat kuni xristianlardan, nimaga e'tiqod qilgansizlar, deb so‘raganida, "Xudoning o‘g‘li Xristga" deb javob berishganida, ular do‘zaxga bebosh poda singari bir-birini suzgan va bir-birining orqasidan olovga qulab tushgan holda haydab kiriladi[327].

Sizlar, xristianlar Iso binni Maryamni ko‘klarga ko‘targaniday, meni ko‘klarga ko‘tarmangiz; chunki men Allohning quliman; shuning uchun: "Allohning quli va rasuli" deb aytingizlar.[328]

Musulmonlarga kelgan vahiy eng so‘nggi ilohiy interventsiyani oqlash uchun, xuddi iudaizmga bo‘lgan munosabatidagiday, ammo bu safar undan ham keskinroq tarzda tarixan rivojlanib kelgan xristianlikka qarshi dalillarini jangga tashlaydi. Islomning qat'iy bid'atni rad etishi esda tutilsa, masala u o‘ziga o‘tmishdosh dinlarning xatolarini ko‘rsatib berishi kerakmi yoki  yo‘qmi, degan tarzda qo‘yilib, uning qonuniyligi shubha ostiga olinishi mumkin. Masalan, tez-tez bildirib turiladigan, Tavrot matnlarida asl vahiylar ishonarli tarzda saqlanib qolmagan, degan e'tirozlar sababi shunda[329]. Yana bir e'tiborga molik narsa - Qur'onning  Isoning chormix qilinganini norozilik bilan rad etishidir. Bu norozilikning mohiyati tarixiylikdan ko‘ra ko‘proq so‘zamollikka tortib ketadi. Musulmon ekzegetikasida xristianlik yanglish bir tarzda o‘z payg‘ambarini ham yaratilgan, ilohiy deb hisoblab hamda xochni o‘ziga ramz qilib olib, xatoga yo‘l qo‘ygani aytiladi[330]. Xoch sui generis[331] yer va osmonning o‘zaro chatishishi ramzidir va, binobarin, u Qur'onning, behad komil Tangri ko‘p martalab (erdagi hayotga) mukammal interventsiya qilgan, degan qat'iy ko‘rsatmasiga qarshi chiqadi. Ushbu doktrina - mabdani  rad etish uchun ramzning o‘zi yo‘q qilindi.

Shu tariqa islom ontologik nuqtai nazardan Isoning maqomini oddiy payg‘ambar darajasiga pasaytiradi[332], ammo uning mahdiy (messiya)ligini  qoralamaydi va ayni hol ilk qarashda g‘ayrimantiqiy bo‘lib tuyulishi mumkin. Alloh Qur'onning tugal ekani hamda o‘z ishining esxatologik[333] ahamiyatga molik ekanini e'lon qilish bilan nega Isoga  uni yuksaklarga ko‘taruvchi mahdiylik maqomini berishi kerak edi, degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Diniy amaliyot bunday payg‘ambarlik tsiklining "muhri"ga tegishli g‘ayrimantiqiy fikrga yechim topishga yo‘l izlayotgani aniq. Iso  mahdiydir, chunki u yahudiy rivoyatlariga barham berdi. Ammo Muhammad esxatologik (al-Aqib) payg‘ambardir va payg‘ambarlarning muhridir (Xotam ul-mursalin), chunki u shavkatli va keng miqyosli rivoyatni tugallaydi. Iso butunlay Musoning teskarisidir, ayni paytda hazrati Muhammad esa Ibrohim payg‘ambar kashshofi va boshlovchisi bo‘lgan ulkan bir an'ananing eng yuqori nuqtasidir. Binobarin, islomning asosiy marosimlari ko‘pincha ibrohimiy va esxatologik ahamiyatga molik narsalarni bir-biriga chog‘ishtiradi. Kuniga besh mahal namoz o‘qilishi Muhammadni Ibrohim payg‘ambar bilan bog‘lab turadigan tashahhud iltijosiga yaqindir. Makkaga hajga borish Ibrohimning qilgan ishlarini abadiylashtirishdir: hajga borganlar suv ichadigan quduqni Ismoil qazigan deb hisoblanadi; ikki tog‘ o‘rtasida u yoqdan bu yoqqa borib kelish Hojarning suv so‘rab qilgan iltijosini esga soladi va shu bilan bir vaqtda Qiyomat kuni suvsirab qiynalishni his qilishga xizmat qiladi; hojilar musulmonchilikda Ibrohim o‘g‘li Ismoilni qurbon qilmoqchi bo‘lgan deb hisoblanadigan joyni ziyorat qilishadi, unga yaqin bo‘lgan joyda, ya'ni Arofat tog‘idagi marosim chog‘ida "kafan kiygan" ehromdagi hojilar olomoni xuddi Qiyomat kunini esga soladi[334].  Qur'onda  "Ibrohim yahudiy ham, nasroniy ham bo‘lmagan, balki to‘g‘ri yo‘ldan toymagan (hanif) musulmon bo‘lgan..."[335] deyiladi hamda diniy tarixning muqarrar intihosini anglatuvchi ibtidoga qaytish Rasululloh hayotining maqsadi va uyg‘unligi ifodasi o‘laroq maydonga chiqadi.

Ibrohim payg‘ambarga xos arxetip[336] islomning o‘z universalligini, ya'ni boshqa dinlarni takomillashtiruvchi ilohiyotshunoslik ekanini tushunishini anglatadi. Ishoq ham xuddi nazaretlik avlodi Iso singari sof ibroniy edi. arablarning bobokaloni bo‘lgan Ismoil yarim misrlik bo‘lgan. "Ibtido" kitobida: "Men undan buyuk xalq vujudga keltiraman", degan va'da Allohga nisbat beriladi (17:20); so‘ngra Ishoq orqali ochilgan ahdni batafsil hikoya qilib bermoq uchun bu hikoyat  uzilib qoladi. Somiycha qarindoshlikni Misr qarindoshligi bilan bog‘lagan islom o‘z kengayishi va mansubligini yahudiy bo‘lmagan dunyoning ich-ichiga qadar yetib borishini e'lon qiladi.

Shu tariqa somiycha vahiyning Ismoil payg‘ambarga xos jihatiga daxldor islomning intilishlari  universal  ekani ayon bo‘ladi. Hadisda aytiladiki: "Ilgarigi har bir payg‘ambar faqat o‘z qavmiga  payg‘ambar qilib yuborilgan edi. Men esam (Yer yuzidagi  odamlarning hammasiga payg‘ambar qilib yuborildim"[337]. Shunday qilib, musulmonlar esxatologik jamoaga aylandi. Eng so‘nggi jamoa birinchi bo‘lajak. Hadisda Injildagi Matfey bayon etgan Xushxabarda keltirilgan uzumzorda ishlovchilar haqidagi rivoyat[338] eslatilib, mana bunday deyiladi:

Musulmonlarning yahudiy va xristianlarga  o‘xshashligi bir kishining qorong‘i tushguncha bir guruh kishilarni ishga yollaganiga o‘xshaydi. O'sha kishilar: "Bizga siz beradigan maoshning keragi yo‘q", deb faqat tushdan keyingina ishlaydi. U boshqa kishilarni yollaydi va ularga: "Bugun qorong‘i tushguncha mana shu ishni tugatib qo‘yinglar", deydi. Ular peshin namozi vaqtigacha ishlashadi va shunday deyishadi: "Faqat qilgan mehnatimizgina sizniki bo‘lur".  U boshqa bir guruhni yollaydi. Ular kun botib, qorong‘i tushguncha ishlaydi, lekin ular xuddi oldingi ikki guruh bilan birday ish haqi oladi[339].

Angularis fundamentum[340], Injilning yana bir nasx qilingan tashbehi yanada ehtiyotkorlik bilan moslashtirib olinadi:

Mening oldimga kelgan payg‘ambarlar haqida gapiradigan bo‘lsam, men jozibador va chiroyliman. Ammo men burchagida bir g‘ishtlik joyi qolgan uyga o‘xshayman. Uning atrofini aylanib chiqqan kishilar: "O'sha g‘isht ham joyiga qo‘yilsa, yaxshi bo‘lardi", deyishar edi. O'sha g‘isht menman, men payg‘ambarlarning muhriman[341].

Uchinchi hadisda esa Rasululloh nima uchun juma musulmonlarning ibodat kuni qilib olinganini tushuntirib beradi. Musulmonlar tarixdagi eng so‘nggi din vakillaridir va ular Qiyomat kuni birinchi bo‘lishlari kerak, buning ramzi esa shanba va yakshanbadan oldin keladigan juma kunidir[342].

Binobarin, xulosada Islomning asosiy hujjatlari ushbu dinning (eski hujjatlarni) tuzatish va xaloskorlik tarixi bo‘lishni nazarda tutishi ko‘rsatib o‘tilishi kerak; Qur'ondagi ma'lumotlarni to‘la tadqiq qilgan Jeyn MakOlif mana bunday xulosaga keladi: "Muhammad payg‘ambar bo‘lganidan so‘ng Tavrot xristianligining "xaloskorlik" ahamiyati haqida gapirishning o‘zi ortiqchalik qilib qoldi"[343]. Halol talqin qilingan matnlarda Allohning yangi Ahdi boshqa jamoalarga nisbatan bag‘rikenglik qilish barobarida Ibrohim dinini qayta ta'mirlagan islom ahli bilan qat'iy birga ekani qayd etiladi.

Ushbu mulohaza, ahdning musulmonchilik nuqtai nazaridan qaraganda, tushunarlidir. Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqotlardan ma'lum bo‘lishicha, Qur'on Tavrot darajasida bo‘lmagan ahddir. Ehtimol, buning sababi musulmonlarning muqaddas kitobi  alohida bir qavmga yo‘llangan, yoki mo‘ljallangan bo‘lmay, butun insoniyatga yuborilganida bo‘lsa kerak, demakki, uni tarixiy ahd bilan tenglashtirib bo‘lmaydi"[344]. Shunga qaramasdan, Qur'onning "A'rof" surasidagi 172-oyatda Alloh bilan har bir inson ruhi o‘rtasida dunyo yaratilmasidan burungi ibtidoiy ahd xususida so‘z boradi. Musulmonlar o‘z-o‘zini anglashiga ko‘ra, islom dini insoniyatning ma'lum bir bo‘lagi bilangina kelishuv emas, aksincha, ushbu ibtidoiy va'daning esxatologik qayta tiklanishidir. Buning "alomatlari"dan biri "barcha kishilar" ("Baqara" surasi, 125-oyat)ning uyini haj paytida ziyorat qilishdir:

Alloh ahd qilgach, uni yozib, Qora toshga joyladi. Ka'baning atrofini aylangan vaqtda Toshni tavof qilgan kishilar: "E Alloh! Bu senga sig‘inganimiz, o‘zingga bergan va'damizni bajarayotganimiz, sening yozganlaringga imon keltirayotganimiz belgisidir", deyishning ma'nosi shuldir[345].

Ilohiyotshunoslar payg‘ambarning mana shu ilk ahdga asoslangan munosabatni esxatologik nuqtai nazardan qayta tiklaganini tasdiqlash barobarida Alloh bilan Odam Ato avlodlaridan ma'lum bir qismi o‘rtasida keyinchalik vujudga kelgan kelishuvning qonuniy ekanini yerga urmoqchi bo‘ladi.

Dinning payg‘ambar o‘limidan so‘nggi zafarli odimlarini tomosha qilish bilan bir avlod shakllandi. Bu avlod islomning universal tarixdagi o‘rniga dastlab mana shu bitik nuqtai nazari bilan qarash ruhida tarbiyalangan musulmoncha aql-zakovat egasi edi. Islom o‘zining zafarli yurishlari asnosida urfdan chiqib ketgan iudaizmga egalik qilishni ham zimmasiga olishi mumkin edi: Freyd surbetlarcha qayd etganiday: "Alloh o‘z tanlagan bandalariga Yahve o‘z bandalariga ko‘rgazgan marhamatdan ko‘ra ko‘proq marhamat ko‘rgazdi"[346]. Gap xristianlik xususida ketganda shuni qayd etish kerakki, ulkan patriarxal shaharlar bo‘lmish Antiox, Aleksandriya va boshqalarning musulmon dunyosiga qo‘shilib ketishiga xristianlikni urfdan chiqib qolgan din deb hisoblamaydigan Alloh hech qachon izn bermagan bo‘lur edi, deb iddao qilinadi. Musulmonlarning hukmronligi xususida gapiradigan kishilar ularning qo‘l ostiga o‘tgan shaharlarni haliyam xristian shaharlari deb da'vo qiladi[347].  Eng muhimi, islom endilikda Quddusda hukmronlik qilayotgan edi, lekin keyinchalik u salib yurishi qatnashchilari, hozirgi kunda esa sionizm qo‘liga o‘tib ketdi, biroq shunga qaramasdan, musulmon tarixining ulkan bir bo‘lagi ushbu shahar musulmonlarning qo‘lida bo‘lgan. Ayni hol nasx uchun hassos va salkam muqaddas  dalildir. Musulmonlar Sulaymon payg‘ambarning mmahobatli ibodatxonasi o‘rnida Uchinchi ibodatxona sifatida, Mark bashorat qilib aytganiday, "barcha qavmlar ibodat qilishi uchun uy" qilib qurilgan Qubbat us-shahrani o‘ziniki deb da'vo qilishga haqli.  Makka islomning Ibrohim rivoyatini qayta tiklaganining namoyishi ekanini hisobga olsak, Quddusga mazkur din mozaikasining kichik bo‘lagi ichidagi ramzning hamda butun dunyoni egallashday ulkan bir maqsadga erishish yo‘lidagi sa'y-harakatlarning tasdig‘i sifatida qaraladi[348]. Ushbu istak Qubbaning  universal me'moriy xarakterga ega ekani, u xuddi islom hukmronligi singari, Sharq va G'arbni bir-biri bilan bog‘lab turishining nafis bir ramzidir:

Aslida, Qubbat us-shahra Sharq va G'arbning Sposaliziosi yoki Nuptialsidir[349];  dunyoning boshqa biror joyida, hatto avliyo Markning Venetsiyasida ham Sharq va G'arb bir-biriga bu qadar qo‘shilib ketmaydiyu bu bino men ko‘rgan binolar ichida eng muqaddasi edi[350].

Quddus shahridagi islomiy obidalar ham nafis va puxta qilib qurilgan Avliyo Pyotr Bazilikasi va bir zamonlar ma'jusiylar poytaxti bo‘lgan Rimning boshqa mashhur xristian obidalaridan kam ahamiyatga ega emas. shu bilan bir vaqtda ushbu islomiy obidalar boshqa dinlarning o‘rnini egallashining majoziy belgisidir.

Bitiklar bilan ishlash va tarixning ana shu muzaffar haqiqatlaridan xabardor bo‘lgan tarixchilar va o‘rta asrlarda yashab ijod qilgan kalom ilohiyotshunoslari, e'tiqodning oldingi ko‘rinishlari bugungi kunga kelib, botil, ya'ni buzilgan, degan murosali fikrni ilgari surgan. Masalan, ash'ariylar ilohiyotshunosligining yetakchilaridan biri Shahristoniy (vaf. 1153 y.) hech o‘ylab o‘tirmasdan: "Ushbu [islom] qonun(i) boshqa barcha qonunlarni bekor qiladi"[351], deydi.  Hatto bugungi kunda ham Qohiradagi Al-Azhar universitetining tolibi ilmlaridan Ibrohim al-Laqqaniy (vaf.1631 y.) ning she'rga solingan aqdasini yod olish talab etiladi. Unda mana bunday so‘zlar bor:

Islom nasxi boshqa dinlar o‘rnini oldi manguga;
Buni rad etganlarning jazosini Allohning o‘zi bersin[352].

Uning sharhlovchisi Bayjuriy esa faqat zarur so‘zlarni qo‘shib qo‘yadi:

Bu mavzuga tegishli hadislar nihoyatda ko‘p va tavotur (og‘izdan-og‘izga o‘tib tarqalish) darajasiga yetadi va shu ma'noda Payg‘ambar (Uni Alloh rahmat qilsin va unga Allohning salomi bo‘lsin)ning dini boshqa dinlar o‘rnini egalladi va musulmonlarning o‘zaro murosa (ijmo) si orqali qaror topadi[353].

Boshqa bir mashhur shaxs, 13-asrda Suriyada yashagan huquqshunos An-Navaviy hatto quyidagilarni talab ham qiladi:

Mabodo, biror kishi boshqa bir kishining islomdan boshqa dinga e'tiqod qilishiga ishonmasa, o‘zi musulmon emas, yoki o‘sha kishini dindor emas deb gumon qilsa, ularning mazhabini qonuniy deb bilsa, garchi islomni tan olib, unga e'tiqod qilsa ham kofir sanaladi[354].