1997 yilda e'lon qilingan ma'lumotlarga qaraganda, 2002 yilga borib Britaniya musulmonlari soni  Angliya cherkoviga qatnaydigan xristianlar miqdoridan oshib ketadi. O'sha yili musulmonlarning soni 760 ming kishi, anglikanlarniki esa 756 ming kishi bo‘ladi[381]. Bu Dizraelining «aldaydi, statistika ham yomon aldaydi» degan gapini tasdiqlaydimi, yo‘qmi, bundan qat'i nazar, islom Britaniyaning diniy manzarasida ko‘zga tashlanuvchi holga kelgani isbot talab qilmaydigan haqiqatdir. Assimilyatsiya jarayonlari milliy o‘ziga xoslikning chetlarini yemirib tashlamoqda, biroq din asosiy e'tiqod va amaliyotlarning siquvga olinishi va o‘zgartirilishiga qarshilik ko‘rsatishning odatiy o‘jar qolipiga moslasha bormoqda.  Bugungi kunda Britaniyada bhangra ilohiyotshunosligi yoki e'tiqodi yo‘q, uning o‘rniga bhangra musiqasi balandroq yangramoqda. Shunga qaramasdan, yoki shunga asosan, islom muvaffaqiyatli tarzda tez-tez bir avloddan ikkinchisiga ham o‘ta boshladi. Bu kompleks xarakterdagi muvaffaqiyat edi, ko‘pgina yosh musulmonlar dinning jamoa bo‘lib ibodat qilish va ma'naviy meros umididan yiroqqa tushib qolyapti, bu hol qishloqda yashab o‘sgan immigrantlar avlodining e'tiqod va urf-odatlarning sinkretik shakllari bilan xarakterlanuvchi[382] diniy tushunchalarning urban, nomotsentrik[383] ko‘rinishlarini kashf qilish fenomeni bilan bog‘liqdir. Turli shamollar esmoqda, mabodo masjidga borish o‘ziga xos yo‘l ko‘rsatish  bo‘lsa, jamoa o‘ziga yaxshi bir istehkom hozirlayotgani ko‘rinib turibdi.

Bunday tanlangan evrilish vositasidagi yashovchanlik olis  dindor o‘tmish ressourcement[384]i bilan uni qurshab turgan Britaniya madaniyatining o‘zaro ta'sirini maktab va ommaviy axborot vositalari singari qudratli madaniy qurol vositasida birlashtirdi. Dinlar amaliyot bilangina mavjuddir, jamoada  ba'zi bir voizlarning narsalarning mohiyati xususidagi da'volariga qaramasdan, dastlabki immigratsiyaning poyoniga yetishi Britaniyada islomning yillar o‘tishi bilan tobora inglizlashib borayotganini ko‘rsatmoqda. Buyuk Britaniya musulmonlarining aksariyati bu mamlakatni ota yurt deb biladi va ingliz tilida so‘zlashuvchi jamoaning Q-News singari kundan-kun gullab-yashnayotgan gazetalarini o‘ziniki deb hisoblaydi. Ayni paytda ularning urdu va turk tillaridagi muqobillari birin-ketin yopilib ketmoqda. Hatto dastlabki avlod madaniyatining so‘nggi istehkomi bo‘lmish voizlar minbari ham o‘z millatini o‘zgartirmoqda; Londonning sharqiy qismidagi Ist Endda masjid marosimlari nafaqat arab yoki silheti tillarida, qolaversa, Eastuary inglizchasida bexato o‘tkazilayotgani quloqqa chalinadi. 

O'n yilning nari-berisida zarif antropologik nazariyalarga yangi sinov maydoni hozirlash uchun jiddiy ilmiy izlanishlar qilina boshladi va kattalashib borayotgan tushunchalarga yana nimanidir qo‘shish bu tadqiqotlar maqsadiga kirmaydi. Buning o‘rniga ushbu yaqinlashuv - konvergentsiyaning  ulkan mazmuniga oid ba'zi bir norasmiy mulohazalar ijtimoiyotshunos olimning emas, din tarixchisining qarashlaridan foydalanilgan holda bayon qilinadi. Agar biz ko‘pchilik musulmonlarning ushbu orollarga kelishi va muqim yashab qolishi dinimiz tarixidagi Reformatsiyadan so‘nggi eng muhim voqeadir, degan himoyatalab mulohazani o‘rtaga tashlasak, Britaniya va islom o‘ziga xosliklarining teran strukturalari  yangi asr eshik qoqqan sari o‘zaro yaqinlashib ketgani, yaqinlashishi mumkinligini mulohaza qilishga bo‘lgan urinishlarni zo‘r berib oqlashimizga to‘g‘ri keladi. Bunday tahlilga imkon beradigan asboblar, albatta,  o‘tmas asboblardan behroq bo‘lishi kerak: inson diniy aql mohiyatan noturg‘un, anglash qiyin bo‘lgan narsa ekanini va uning harakat yo‘nalishini mutlaqo bashorat qilib bo‘lmasligini tushunish uchun «diniy musiqachi» bo‘lishi shart emas. Biroq ikkala dunyoda ham o‘zaro kesishgan va bir-birini boyitadigan tushunarli matnlar, tamoyillar va aql ko‘nikmalari mavjuddir, ular har bir narratsiyaning sifatini emas, yuza qismini tashkil etishiga qaramasdan, ko‘p narsa berishi mumkin. Ehtimol, Oskar Uayld: «faqat shaldir-shuldir  odamlargina tashqi ko‘rinishga qarab xulosa chiqarishmaydi»288a, deganda dinsizlik qilmagan bo‘lsa kerak.

Bugungi intellektual muhitda iste'molga kirib kelgan zamonaviy atamani ishlatsak,  metanarratsiya bilan bog‘liq sehrgarliklar muammoga aylanib qolganini jon-jon deb ta'kidlashni istardim; «islom» yoki «Britaniyacha o‘ziga xoslik» singari kategoriyalar taqdiri xususidagi mulohazalar, avvalo, uning parametrlarini tushuntirib  berishi zarur. Shuni aytishim kerakki, men, deylik, Klifford Geertz[385]ning, islom  yer yuzidagi hamma narsani tushunishga yordam beradi, degan fikrga qarshi antropologik dalillarini hurmat qilish barobarida yaqindagina ildiz otgan ijtimoiy fanga oid tadqiqotlar to‘lqini yoki tushuncha va aqidalarning mag‘zini tarix orqali chaqishga bo‘lgan falsafiy urinishlar himoyasiga toqat qila olmayman. Fikri ojizimcha, dekonstruktsiyaning o‘zi narratsiya nuqtai nazaridan o‘rnini egallashi kerak bo‘lgan dekonstruktsiyaga nisbatan hassosdir: Liotar, Derrida va boshqalarning umumiy jihati bor: ular frantsuzlardir, yanayam o‘ziga xos jihati shundaki,  ular lumieres[386]dan so‘ng vujudga kelgan madaniy muhitda tarbiyalangan. Lumieres frantsuz katolitsizmi va frantsuz millatining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan bir necha falokatlar tufayli oyoqqa turib olgan bilishga  nisbatan tobora skeptik va aporetik yondashuv oqibatida vujudga kelgan edi.  Xuddi gallarning yelka qisishi dunyoqarashga aylanib ketgani singari ehtimol postmodernizmning o‘zi ham dekonstruktsiyalanishi mumkindir? Har holda uning birov (ning qilayotgan ishi)ga qozilik qilish da'vosi barcha tushunarsiz qiroatlarga oydinlik kiritish istagi bilan kelisha olmaydi.

Ash'ariylikka o‘xshagan, lekin xudosiz bo‘lgan postmodernizm zamonaviy madaniyat ekzegetikasi (tafsiri)ga tayanadi. Ushbu madaniyat hali ham o‘z mohiyatiga ko‘ra, hukmron mafkura va rasmiyatchilikka qarshi turishi bilan urushdan keyingi holatidan uzoqlashib keta olmagan. Liotar va Bartes[387], chindan ham, sinchkov kuzatuvchilardir; ularning tarix tahlilchilari sifatidagi loyihasi atomizm[388]ni talab etadi. Bu hol professional tarixchilar yiqqan dalillarga mos kelmaydi. Ernest Gellnerning kuzatishicha, u islom dunyosi taqdim etgan metanarratsiyaga zid keladi[389].  Geertz va postmodernizm antropologiyasi mahalliy madaniy sistemalarning moddiy almashinuvi mohiyatini tushunish vositasi vazifasini bajarishi mumkin; biroq u islom dunyosining turli hududlaridagi sunniylik institutining o‘quv dasturi va uslubi bilan qarama-qarshi kelib qolgan taqdirda samara bermasligi mumkin. Xalq dini shaklida namoyon bo‘lgan partikulyar - mayda oqimlar postmodern o‘zgarishga moyil kuzatuvchilarni o‘ziga rom qilib qo‘ymoqda. Ular masjid yoki madrasani kamdan-kam hollarda tilga oladigan bo‘lib qoldi. Asrlar davomida Makkaga haj qilish ramzi bo‘lgan va undan quvvat olgan norasmiy tarmoqlar bilan o‘zaro bog‘lanib ketgan ushbu muassasalar mahalliy din peshvolari viloyatlar madaniyati darajasiga tushirib qo‘ygan islom madaniyatiga haqiqatan ham universal ma'no yuklagan ko‘rinadi. Ushbu muassasalar va din amaliyotlari ularni ado etuvchi kishilarning idrokidan mustaqil ravishda mavjud bo‘la olmas edi, deb e'tiroz bildirish har xil mahalliy musulmon ulamolarining haj singari marosimlar chog‘ida  bir-birini hayratlanarli tarzda yengil e'tirof qilishini ko‘ra bilmaslikni fosh qilib qo‘yadi. Islom tarqalgan ulkan hududlardagi bunday  e'tirofning aniq tabiatini ilg‘ab olish chet kishilar uchun ham qiyin bo‘lishi mumkin.  Nazariy jihatdan qaraganda, uni shariatning vujudda ildiz otishiga yo‘yish samara beradi. Moris Merlo-Pontining nazdida, shu vujud bizni manmanlikdan xalos etadi, chunki u turli madaniyatlar o‘zaro qorishib ketgan yagona universal  maydon hozirlab beradi[390]. Haqiqiy intersub'ektivlik[391], yoki "interkorporeyti"[392]ning asosi bo‘lgan musulmonlik vujudi, sof qonunlar manzili hamda musulmon diskursining butun boshli nomotsentrik strukturasi tamal toshi lingvistik idealizmning, til voqelikni tasvirlab bermaydi, aksincha, uni hosil qiladi, degan g‘ayrishuuriy (va Qur'onga mutlaqo xos bo‘lmagan) aqidasiga qarshi turishda muhim ahamiyat kasb etadi[393].

Geertz va postmodern kuzatuvchilar (islom) ummat(i)ni keskin tarzda boshboshdoqlashib ketgan, deb bilishadi; yana tarixchi islom qavmi dunyosidagi har bir o‘ziga xoslikni (musulmonlik) vujud(i)ga asoslangan va unda tajribadan o‘tgan hamda matnlarda umumiy tarzda bayon qilingan mo‘‘tadil va doimiy mohiyat bilan faol munosabatlarda samarali deb qarashi ham mumkin.   Sunniylarning oddiygina bitik bo‘lmagan me'yoriy ekzegetik qonuni asrlar davomida hududiy o‘ziga xoslikning ma'jusiy jihatlarini o‘zgartiradi va, pirovardida, ularning o‘rnini egallab olishi ham mumkin.

Agar biz islom metanarratsiyasini matndan kelib chiqqan holda, hamma ma'qullagan sunniy dastur nuqtai nazaridan aniqlab olsak, uni qo‘llab-quvvatlagan bo‘lamiz. Baydaviyning tafsiri, usul ul-fiqhga oid kitoblar va ash'ariylar yoki moturidiylarning dogmatik sintezlari va ba'zi bir boshqa matnlar an'anaviy islom dunyosiga hech bir o‘zgarishsiz tarqalib ketgan. Olganidan ko‘ra ko‘proq beradigan hamda madaniyatlarning tanish va izchil yo‘nalishda rivojlanishiga doimiy tarzda turtki beruvchi qonunga asoslanadigan din sistemasi metanarratsiya deb hisoblanishi mumkin; muqaddas bitiklarga muhrlangan abadiy fundamental  muhokamaning o‘ziga xos ifodasi bo‘lgan metanarratsiyaga, nazarimda, bu o‘rinda baho berib o‘tirishga ehtiyoj yo‘q. Ushbu metanarratsiya Buyuk Britaniyada inglizlikning o‘ziga xos xususiyatlariga qo‘shilib ketish  jarayoni orqali qaytadan rang-baranglashdi va yo‘nalishini o‘zgartirdi. Bu jarayonga yosh avlod katta yoshlilardan ko‘ra «labbay» deb javob berayotgan va unga ko‘proq qo‘shilayotganga o‘xshaydi. Chunki katta yoshlilar qishloq joylarining o‘zga xos jihatlari ruhida tarbiyalangan, ular bitiklarni emas, ruhoniy shaxslarni dinning obro‘-e'tibori manbasi sifatida biladi. Ba'zi hollarda mana shu noto‘g‘ri tushunish xuddi Britaniyada yangitdan faollashib ketgan tariqatlarday, O'rta Sharq  konservatizmi orqali an'ana bilan qaytadan bog‘lanishga; boshqacha aytganda, islomni o‘tmishdan ajratib olib, bitiklarni deb uning muqaddasligini butunlay inkor qilishga sabab bo‘lishi mumkin[394]. Ammo ikkala holatda ham Janubiy Osiyoning g‘ayritabiiy narsalar, hatto sehrgarlikka asoslangan jo‘n xudojo‘yligi bu o‘rinda me'yoriy an'anaviy va salafiylar[395]ga xos turli-tuman skripturalizm[396]larga yo‘l ochib berishi mumkin.  Britaniyada partikulyarizm[397] universallashmoqda, so‘ngra notekis tarzda qaytadan partikulyarlashmoqda. Bu hol Braelvining xudojo‘yligidan Deobandi, Tabligi, Shadhili yoki vahhobiylikning tarafdorlik xususidagi zamonga tezroq moslashuvchan iboralari tomon siljib bormoqda yoki ular shunga qulay sharoit yaratmoqda.

Shotland devolyutsiyasi[398] boshlagan munozaralar chog‘ida ma'lum bo‘lganiday, tarozining boshqa pallasida partikulyarizmga teng kuchga ega bo‘lgan Britaniya narratsiyasi turadi va bu narratsiya  ham chigalligi jihatidan partikulyarizmdan kam bo‘lmagan muammoli kategoriyadir. Odatda, ushbu narratsiyani xalq tilida «inglizlar» deb atash qonuniyday tuyuladi va biror kishi mana shu nom ostida ko‘p ming nusxada kitob ham chop etishi mumkin[399]. Biroq  universitetlarda va ba'zi bir ijtimoiy soha ma'murlari orasida Britaniya metanarratsiyasi g‘oyasini istisno qiluvchi g‘oya inkor etuvchi, siyosiy jihatdan to‘g‘ri va turli madaniyatlarga xos tamoyil  mavjud. Bu o‘rinda ushbu so‘roqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri e'tiroz bildirish shart emas; britanlilik (inglizlik) aniq bir ko‘rinishga ega emas va biz an'anaga ko‘ra, uning tarkibiy qismlari deb hisoblab kelgan narsalarni  bugungi kunga kelib, o‘z hududlaridan tashqariga tarqalayotgan  islom, ya'ni globallashuv zudlik bilan yemirib tashlayapti. Bir kishi: "Shotlandiya mamlakat emas, cherkovdir"[400](Ernest Barker, 1947 yili) yoki 1951 yili bir gazeta sharhining muallifi: "Inglizlar juda jipslashgan xalq, ular o‘z tarixining oldingi davrlaridagidan ham ko‘ra jipsroqdir"[401], deb yozgan vaqtdan beri oradan ming yillar o‘tib ketganga o‘xshaydi. Shunga qaramasdan, bundan keyingi sahifalarda ba'zi bir umumlashmalar keltiriladi, ularni inkor qilgandan ko‘ra himoya qilish osonroq tuyuladi.

Ushbu maqolaning balansi britaniyaliklarning musulmonchilikka bo‘lgan hissiy munosabati va islomni mamlakatning ijtimoiy-madaniy to‘qimalariga qayta qiritish orqali O'z va Boshqa o‘rtasidagi tanglikni bartaraf etish yo‘lini izlash bilan bog‘liq ikkita kuzatishni (sizning hukmingizga) havola etadi. Ulardan biri Britaniya an'anaviy   diniy hayotida islomga mehmondo‘stlarcha munosabatda bo‘ladigan o‘zgarishlar ro‘y berayotganidir. Ammo e'tibor eng avvalo islomning paradigmatik[402] Boshqaga beradigan ta'rifiga qaratilishi kerak. Individual o‘ziga xoslik hamisha refleksiv usul bilan shakllanadi: biz qo‘shnilarimizdan butunlay boshqa odamlarmiz. Britaniyaliklarning milliy o‘ziga xosligi Yevropaning boshqa bir nechta xalqlarinikidan far qilishi, buning sababi uning islomiy raqibga qarshi o‘ziga xoslikni yaratish tarixi yo‘q ekani keyingi bo‘limdagi munozaramizning asosini tashkil etadi. 

*        *        *

1998 yili adabiyot sohasidagi Nobel mukofotiga Portugaliyaning mashhur yozuvchisi Joze Saramago sazovor bo‘ldi. Uning ajoyib romanlaridan birida lissabonlik musahhihga o‘z shahrining yangi tarixiga oid grankani tuzatish topshiriladi[403]. Hikoyaning mazmuni  shaharning eng fojiali lahzasi: uning musulmonlar qo‘lidan aholi qirg‘iniga sabab bo‘lgan salib yurishida qatnashayotgan qo‘shinlar qo‘liga o‘tishiga nazar tashlash bilan qorishib ketadi. O'rta asrlardagi yagona bo‘lgan ushbu dahshatli qirg‘inda yuz minglab kishilar qurbon bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. O'zining jonajon shahri etnik tozalash oqibatida paydo bo‘lganini anglab, ruhiy jarohat olgan musahhih kitobning korrekturasini salib yurishi qatnashchilarining zo‘ravonliklarini  postxok[404]chilar (va postmodernchilar) o‘chirib tashlagani singari o‘zgartiradi. U grankadagi dahshatli voqelik tafqsilotini yana bir karra ko‘zdan kechirib chiqqach, ko‘ngli sust ketib, o‘z kasbida o‘lsa kechirilmaydigan  gunohga qo‘l uradi. Nitsshening musahhihi "Xudo o‘lgan", degan jumlaga "yo‘q" so‘zini qo‘shib qo‘yish istagini yengadi. Ammo matndagi "Salibchilar Lissabon shahrini zabt etdi", jumlasiga mutlaqo nojoiz inkor qo‘shimchasini qo‘shib qo‘yadi. Musahhih  bunday tarixni hazm qiladi va u o‘zgarishi kerak edi. Saramagoning nazdida, tahrir qilingan Portugaliya milliy tarixi chop etilganidan so‘nggi baqir-chaqirlar 700 yil oldin ro‘y bergan voqea tufayli buzilgan va ehtiroslarga to‘la milliy o‘ziga xoslik borasida bir to‘xtamga kelish mushkul ekanini ko‘rsatdi. Portugaliyaning milliy epik dostoni "Luziadlar"[405] "Odil falak irodasi bilan xudosiz musulmon (lar)ga qarshi kurash u(lar)ni butunlay quvib chiqqunga qadar to‘xtamasligi kerak" [406]bo‘lgan zaminda g‘ayridinlarni qirib tashlashga da'vat qiluvchi madhiyadir. Millatning o‘ziga xosligi islomiy Boshqaga qarshi bir kayfiyat yuzaga keldi, natijada bugungi kungi portugal imomlari "maktabda, musulmonlar portugallarning dushmani, deb ta'lim berilganidan aqli shoshib qolgan (Portugaliyada tug‘ilgan va portugal bo‘lgan) musulmon o‘quvchilarni har doim tinchlantirishga majbur bo‘ladi"[407].

Yevropadagi boshqa millatlar ham odamlarning qulog‘iga xristianlar Yevropasi zaminidagi iflos jinoyatchi deb quyilgan musulmon Boshqaga qarshi munozara jarayonida shakllangandir. Ispan tilidagi ilk yirik adabiy asar bo‘lmish Cantuar de mío Cid[408] asrlar davomida ispanlarning va islomning o‘ziga xosligi shakllanishiga muhim hissa qo‘shib keldi[409] va dunyoviylashtirishdan omon qoldi. 20-asrning ispanlar o‘ziga xosligining buyuk nazariyachisi Migel de Unamunoga ko‘ra, u boy muhojir aslzodalarga qarshilik ko‘rsatish ramziga aylandi[410]. Hatto Yangi Dunyoda ham cristianos y moros[411] tomoshalari qishloqlarda tashkil etiladi va cherkov retablolari[412]da San Xaymening «Matamoros» surati tasvirlanadi, bu bilan musulmonlikni qabul qilganiga ishonib bo‘lmaydigan muhojirlarning Yangi Ispaniyaga kelib  nomuqim yashashiga hamda musulmonlarga qarshi qaratilgan kayfiyatni hindularga qarshi yangi bir kayfiyatga aylantirishga shama qilinadi[413].

Boshqa bundan ham dahshatli misollarni izlab topish uchun uzoqqa borib yurish shart emas. 20-asrning 90-yillarida kosovoliklar va Bosniya musulmonlari boshiga tushgan kulfatlarni serblarning o‘zini millat sifatida anglashidagi izchil, hatto aytish mumkinki, o‘ta izchil kayfiyatning: islom ajdarhosiga qarshi kurashning eng yuksak nuqtasi bo‘lgani bilan izohlash mumkin. Chernogoriyalik arxiepiskop Petar Nyegos qalamiga mansub "Tog‘ gulchambari" asari Serbiyaning milliy epik poemasi hisoblanadi. Bosniyalik va kosovolik ming-minglab qochqinlarning televidenie orqali namoyish etilgan tasvirlariga musulmonlarni oyoq osti qilishni ko‘klarga ko‘tarib maqtagan mana shu poema satrlari subtitr sifatida berildi. Masalan, arxiepiskop o‘z dindoshlarini Muqaddas urushga mana bunday da'vat qiladi:

Jang qiling xoch uchun va sharaf uchun!
Kimningki qilichi, yuragi bo‘lsa,
Isoning muqaddas ismi bilan jang -
Qilsin va o‘ldirsin xudosizlarni!
Suv  yoki qon bilan cho‘qintiramiz!
Peslarni ov qilib haydaymiz bundan.
Kuylaylik qirg‘inga chorlovchi qo‘shiq;
Qon tekkan xarsanglar chin mehrob bo‘lsin!

Poemaning bir joyida yepiskopning hujumkor va'zini bir musulmon bo‘lib qo‘yadi va shunday deydi:

Bu yer bizlarning ham vatanimizdir,
Bir joyda ikki din bo‘lishi mumkin,
Xuddi bir qozonda ikki taomday
Yashasak bo‘ladi ahil va inoq.

Arxiepiskop bu taklifni rad qiladi va poema quyidagicha davom etadi:

Na ko‘rar biror ko‘z, na muslim tili
Uning rivoyatin so‘zlamay qolmas.
Kimki cho‘qinmasa, boshiga qilich
Solinar bir kuni, qutulolmaydi.
Avliyo bolaga kimki cho‘qinsa,
Nasoro bo‘ladi  va xochli bo‘lar,
Birodar singari qutlanadi u.
Muslimlar uyiga o‘tlar qo‘ydik biz,
Kuyib, kunpayakun bo‘ldi barchasi,
Shayton malaylari qolmaydi omon!
Setinyedan musulmonlar ko‘p bo‘lgan
Cheklitchega shoshib ravona bo‘ldik;
Ba'zilarin tikkalayin so‘ydik biz,
Hammasining uyi lovullab yondi,
Katta-kichik masjid qolmadi omon,
Barining o‘rnida kultepa qoldi -
Nafratlanmog‘iga uni ko‘rganlar. [414]

Serbiyaning millatchilarni xursand qiladigan, liberallarni tashvishga soladigan ushbu milliy epik poemasi pati yulingan tovuqqa o‘xshab qolgan Yugoslaviya maktablarida o‘qitiladi va e'zozlanadi[415].