Shu tariqa o‘ziga xos madaniy shizofreniya - parishonxotirlik kasali rivojlana borib, musulmon jamiyatlariga yoki, umuman olganda, uchinchi dunyo jamiyatlariga bo‘lginchilik kayfiyatini uyg‘otuvchi ta'sir ko‘rsata boshladi. Mustamlakachilik sistemasi mustamlaka yerlardagi madaniyat va ta'lim markazlarini yopdi va ularning o‘rnida o‘zlariga sadoqat bilan xizmat qiluvchi menejmentning yevropalashgan o‘rta bo‘g‘inini ommaviy tarzda tarbiyalash uchun Yevropa rusumidagi maktablarni ocha boshladi. Mustamlakachilik tizimi faqat universitetlar ta'sis etmadi. Misrning britaniyalik hokimi lord Kromer ogohlantirib aytganiday, bunday institutlar  millatchilik harakatiga bosh bo‘lib, mustamlakachilik boshqaruviga xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan diniy zodagonni emas, mahalliy madaniy zodagonni  o‘qitishi kerak edi.

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng mafkuraviy iqlim o‘zgarishi bilan  Yevropa imperiyalari nihoyat o‘z bayroqlarini bir oz tushirishga majbur bo‘lgach, Yaqin Sharq jamiyatlari keskin bo‘linishlarga yuz tutdi. Sobiq hukmron elita: turk aslzodalarining Misr podshohi saroyi singari qoldiqlari haddan tashqari erinchoq va korruptsiyalashgan hamda hukumat ishlarini yuritish tajribasiga ega emas edi. O'rta sinflarning ulkan bo‘lagi: texnokratlar, maktab o‘qituvchilari, davlat xizmatchilari kabi g‘arbcha dunyoqarashga moyil hamda o‘z mamlakatlarining mahalliy va an'anaviy qadriyatlariga nafrat bilan qarar edi. Shahar va qishloq ommasi esa xalq dinining turli shakllariga e'tiqod qilar, na fuqarolik jamiyati qurish va na siyosiy islohotlar o‘tkazish uchun tashviq qilishga qiziqish bildirar edi.

Bunday ijtimoiy boshboshdoqlik barobarida yanada chigal murakkabliklar mavjud edi. 20-asrning dunyo tartibi milliy davlat printsipiga tayanar, Yaqin Sharq mamlakatlaridan esa ana shu printsipga amal qilish talab etilardi.  Ammo hech kim milliy davlat faqat G'arb jamiyatiga xos bo‘lgan tarixiy taraqqiyot mahsuli ekanini va boshqa  tamaddunlarga xos dunyoning demografik va madaniy manzarasi G'arbning bu muassasiga  to‘g‘ri kelmasligini tushunmas edi. Mustamlakachilik davridan so‘ng paydo bo‘lgan zodagonlar har bir narsada G'arbga taqlid qilishga urinar edi. Ular milliy bayrog‘i, futbol komandasi, milliy pul birligi va pochta markalari bo‘lishini istar va ushbu ramzlar paydo bo‘lishi bilan qolgan hamma narsa hal bo‘lib ketadi, deb o‘ylar edi.

Ammo Yaqin Sharq manzarasi bunday loyihani qabul qilishga tayyor emas edi. Ijtimoiy bo‘linish madaniy bo‘linish ham edi: omma an'anaga sodiq bo‘lgan bir paytda zodagonlar Yevropa qadriyatlarini afzal ko‘rar edi. Omma arab tilida, zodagonlar esa ingliz yoki frantsuz tilida so‘zlashar edi.  Ular kiyimi, oziq-ovqati, oilaviy turmush tarzi va intilishlari bilan o‘zaro raqobatlashar, Parij, London va Rimda ustuvor bo‘lgan me'yorlarning to‘xtovsiz o‘zgarib turishiga qarab, goh haqiqiy, gohida esa chalkash bo‘lar edi.

Bu mustamlakachilik boshqaruvining boshqa bir o‘shandan kam bo‘lmagan soliqqa oid merosi, ya'ni mintaqaning xalqaro chegaralari  tufayli yanada yomonlashib ketdi. Tarixda hech qachon Iordaniya, Iroq, Livan, Janubiy Yaman yoki Liviya degan davlat bo‘lmagan. 20-asrning boshlariga qadar bu mintaqa Istanbuldagi Usmonlilar sultonining yagona  hukmronligi ostida birlashtirilgan, Makka, Bag‘dod va Tirana singari uzoq yerlar uzra ham yagona bayroq hilpirab turar edi. Bu qadar bepoyon, qashshoq, ammo nihoyatda tinchliksevar va barqaror zaminda son mingta kam sonli elatlar o‘z bilganicha kun kechirar edi. Druz, shia, yazdiylar, xristianlar, yahudiylar va boshqa diniy guruhlar; arablar, turklar, albanlar va boshqa etnik guruhlar. Usmonlilar imperiyasi milliy davlat emas edi, ammo shu bilan birgalikda, yevropaliklar tushunchasidagi boshqa davlatlar ustidan hukm yurgizadigan metropoliya[501] mamlakati ham emas edi. U ma'lum ma'noda Amerika Qo‘shma shtatlarini eslatardi. Xuddi AQSh singari Usmonlilar davlat tizimi fuqarolikni etnik guruhlarga asoslanmasdan belgilar edi. Frantsiya frantsuzlarning, Germaniya nemislarning vatani bo‘lsa, Amerika etnik  kelib chiqishi kim bo‘lishidan qat'i nazar, amerikaliklarning vatanidir; Usmonlilar imperiyasi ham Istanbuldagi sultonning hokimiyatini tan olgan turli etnik guruhlarning vatani bo‘lgan.

Biz dunyoviylashgan milliy zodagonlar yevropacha emas, amerikacha andozani  ulgi bilib, zamonaviy Yaqin Sharq taqdirini yaratganida yaqinda butun mintaqani domiga tortgan fojianing oldini bemalol olish mumkin edi, deb hech ikkilanmasdan aytishimiz mumkin.

Iroq misolida bu gapimizning tasdig‘ini ko‘ramiz. Bu mamlakat Usmonlilar qo‘l ostidagi sokingina botqoqqa o‘xshar edi. Uning diniy qavmlari usmonlilarning islom fiqhidan olingan millat sistemasi ostida o‘z ishlarini tartibga solib turar edi. Yahudiylar o‘rtasidagi mojarolar yahudiy sudlari, xristianlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar esa xristian sudlari tomonidan ko‘rib chiqilar edi va hk. Badaviylar qabilasiga cho‘lda ota-bobolari tutimi bilan yashashga ijozat berilgandi. Kurdlar  sultonni o‘zining otliq askar bilan ta'minlab turgan o‘ta sadoqatli etnik guruh sifatida qadrlanar edi. O'z holicha yashayotgan janublik shialardan davlatga sadoqatdan boshqa narsa talab etilmas edi. Bunday muvozanat 400 yil davom etdi.

1917 yili britaniyaliklar Iroqqa bostirib kirib, uni mustamlakaga aylantirganidan, 20-asrning 50-yillariga kelib, bir necha bor davlat to‘ntarishi uyushtirilganidan so‘ng nima bo‘ldi, u mustaqil bo‘ldimi?

Milliy davlat paradigmasi Iroqdagi demografik vaziyatni tartibga solishda ish bermayotgani ayon bo‘lib qoldi. Chegarani mahalliy emas, mustamlakachi qo‘l tortgan bo‘lib, u o‘sha yerda yashovchi aholi o‘rtasidagi haqiqiy tafovutlarni emas, aksincha, mustamlakachi ma'muriyat boshqarishi uchun qulay bo‘lishi hisobga olinib tortilgan edi. Aslida musulmonlarga begona bo‘lgan g‘arbcha millatchilik tushunchasi kurdlarning alohida davlat barpo etish istagini uyg‘otib yubordi. Janubda yashovchi shialar o‘zlarini kamsitilgan deb his qila boshladi. Bunday sharoitda makon yaxlitligini saqlab qolishning birdan-bir yo‘li shafqatsiz kuchga tayanish edi. Saddam Husaynsiz yoki uning timsolisiz Iroq bir kechada yo‘q bo‘lib ketishi va undan-da realroq boshqaruv strukturasi yuzaga chiqishi mumkin. Shialar Eron bilan yaqin ittifoqchi bo‘lgan davlat tuzadi, shimolda esa kurdlarning o‘z davlati qaror topadi. Sunniy arablar esa Bag‘dod atrofi va undan shimolroqdagi yerlarga egalik qila boshlaydi[502].

Ammo bunday bo‘linib ketish na hokimiyat tepasidagi rejimning, na G'arbning strategik manfaatlariga mos keladi. Dunyo hamjamiyati Millatlar ligasi yaratgan printsiplarga amal qilib, mustamlaka boshqaruvidan meros qolgan chegaralarning qonuniyligi (daxlsizligi)ni har doim qo‘llab-quvvatlab keladi. Bu bilan G'arb dunyosi iroqliklarning harbiy diktaturadan hamisha aziyat chekishini yoqlab kelmoqda.

Iroqdagi voqealar ilgari usmonlilar imperiyasining Yaqin Sharqdagi viloyatlari bo‘lgan deyarli barcha mamlakatlarda takrorlanmoqda. Usmonlilar davrida xristianlar, yahudiylar, druzlar va shialar singari kamsonli guruhlar alohida qishloqlarda, shahar mahallalaridagi o‘ziga xosliklarini asrlar davomida saqlab qolishiga imkon bergan jamiyatlarda  o‘zlari xohlagancha yashab keldi. 1946 yilga kelib Frantsiya  Livan hududini Suriyadan tortib olib, unga mustaqillik berdi va konstitutsiyasini qabul qildirdi. Unga ko‘ra, mazkur mamlakat prezidenti hamisha xristianlardan bo‘lishi kerak. Livan ham  bir necha yil xristianlar hukmronligi ostida cho‘loqlanib yashab, so‘ngra dahshatli fuqarolar urushi domiga sho‘ng‘ib ketdi.

Dinga daxli bo‘lmagan, aksincha, noto‘g‘ri chegaralash oqibatida yuzaga kelgan, bu yerlar uchun mutlaqo xos bo‘lmagan hamda ko‘pincha milliy davlat degan axloqiy jihatdan shubhali tushuncha bilan bunday tarang munosabatlarga oson yechim topib bo‘lmaydi. Mening nazarimda, Bosniyaga qarshi Serbiya va Xorvatiya tajovuzining (ko‘pchilik aytayotganiday, beso‘naqay) yechimini Amerika Qo‘shma shtatlari topib bergani muhim ahamiyatga ega. Britaniya va Frantsiya qurollari va muhojir ko‘ngillilarni hisobga olmaganda, yangi, etnik jihatdan toza va, binobarin, nisbatan barqaror davlatlar paydo bo‘lishini kuzatib turishdan boshqasiga yaramadi. Barqaror mamlakat turli etnik va diniy o‘tmishga ega bo‘lgan fuqarolardan tashkil topishi kerak deb biladigan Amerika esa Bosniyaning ko‘pmillatli davlat bo‘lib qolishini himoya qilib chiqdi. Davlat departamentida ham bunga qarshi bo‘lgan ovozlar yangradi, vijdonsiz jurnalistlar buni o‘zlaricha nomaqbul deb ham chiqdi; biroq Amerikaning pirovard javobi kechikishi, uning de fakto mavjud bo‘lgan Deyton bitimida qayd etilgan etnik bo‘linishga toqat qilishi bu mamlakatning o‘z siyosati bo‘lmay, unga Yevropa o‘tkazgan bosim natijasi edi. 

Ushbu mulohazalar Yaqin Sharq va sobiq Usmonlilar imperiyasi o‘rnida vujudga kelgan boshqa mamlakatlar bugungi kunda nima uchun notinch o‘lkalarga aylanib qolganini tushuntirishga yordam beradi. Arab dunyosi  hozirgi kishilarning xotirasidan oldingi davrda 1517 yildan 1917 yilgacha birorta ham kattaroq fuqarolar urushini boshidan kechirmagan va sharqliklarga xos vazminlik timsoli edi. Bugungi kunga kelib esa u sayyoramizning eng beqaror mintaqalaridan biriga aylanib qoldi. Islom asosida barpo etilgan ijtimoiy hayotning g‘arbcha hayot tarzi bilan almashtirilishi, va'da berilganiday, eski kelishmovchiliklardan ozod bo‘lishga emas, doimiy boshboshdoqliklarga olib keldi.

Ammo boshqa bir omil ham bor. Ehtimol, odamlarga tashviq qilish va ularning oromini buzishning eng yaxshi yo‘li qo‘shnilar yurtiga tajovuzkor va aqlli bosqinchining bostirib kirishi bo‘lar. 1948 yili Yaqin Sharqda aynan mana shu hol ro‘y berdi. Musulmon dunyosining hozirgi ahvoli va keyingi o‘n yilliklar davomida vujudga kelgan, an'anaviy tarzda tafakkur qiladigan musulmonlar uchun haqorat bo‘lib tuyuladigan diniy ekstremizmning turli  shakllari biz asosiy faktni -  1948 yili Isroil davlatini tashkil etish uchun falastinliklarning yeri tortib olinib, o‘z vatanidan quvg‘in qilinganini esda tutmagunimizcha tushunarsiz bo‘lib qolaveradi.

1948 yilning boshida Falastin arab mamlakatlari orasidagi ancha rivojlangan va xalqi o‘qimishli bo‘lgan bir mamlakat edi. Uning aholisi zichligi, har kvadrat milga hisoblaganda, Frantsiya ko‘rsatkichiga to‘g‘ri kelardi. Xristian va musulmon bo‘lgan falastinliklar arab millatchiligining ham, arab dunyosini Yevropa texnologiyasi va tafakkuriga tanishtirishning ham oldingi marralarida edi. O'sha yilning oxirlariga borib falastinliklar vatangadoga aylandi. Ularni uylaridan haydab chiqarish jarayoni yaqinda Bolqon yarim orolida ro‘y bergan etnik tozalashlardan ham dahshatliroq bo‘lgan edi.

Musulmon dunyosida "an-Nakba", falokat deb ataladigan ushbu voqea G'arbning mintaqaga oid tushunchalarini tezda o‘zgartirib yubordi. Arablar xuddi nemislarning jinoyatlari uchun tovon to‘layotganday edi. Agar yahudiylarga Germaniyaning bir qismi, masalan, Bavariya berilganida musulmonlar bu ish adolatdan bo‘ldi, deyishlari mumkin edi. Ammo falastinliklarga nisbatan etnik tozalash o‘tkazish bema'ni va xato ish edi. Arab dunyosi kutilmaganda yangi va dushman davlat o‘zini ikkiga bo‘lib tashlaganini ko‘rib qoldi. Qo‘shni mamlakatlardagi demografik vaziyat yuzlab, minglab falastinlik qochqinlar kelishi bilan   yomonlashib keta boshladi. Masalan, Livan aholisi bir oy ichida 20 foiz ortib ketdi. Iordaniya aholisi esa 30-35 foiz ko‘paydi.

Bunday falokatga duch kelgan g‘arblashgan zodagonlarning orzu-umidlari chippakka chiqdi. G'arbliklarning faqat Isroilni qo‘llab-quvvatlashi, falastinliklarning o‘z yerlariga qaytib kelishiga yo‘l ochish yoki ularning dehqonchilik qilib kelgan dalalari, qishloqlari va ishidan ayrilgani uchun tovon puli olishiga imkon yaratish uchun Isroilga bosim o‘tkazishdan bosh tortishi ushbu mintaqa aholisining G'arbga zavq-shavq bilan qarashiga putur yetkazdi. Bir islom voizi aytganiday: "Agar G'arb shariati shu bo‘lsa, bizga uning umuman keragi yo‘q". G'arbning arablar va musulmonlarga nisbatan nafrati shu darajaga yetdiki, ularning nazarida xalqaro tartibning muhim printsiplari buzilganidan ko‘ra butun boshli arab davlati yer bilan yakson qilib tashlangani afzal edi.

G'arbning nafratiga duchor bo‘lgan millatchi harbiy rejimlar sotsialistik blokka yuz tutib, Tito va Xrushchev bilan noz-karashma qila boshladi. Pufaksimon quruq gap-so‘zlar bilan o‘tgan yillardan so‘ng, "Falastin - falastinliklar uchun!" da'vosi bilan yarim-yuluq urushlar ham bo‘ldi. 20-asrning 80-yillarida kommunistik blok inqirozga yuz tutishi bilan hamma narsa barbod bo‘ldi, Isroilning kuchi oldida ojiz qolgan arab rejimlarining obro‘si tutday to‘kilib ketdi. Ko‘rfaz urushidagi mag‘lubiyat o‘sha rejimlar faqat bir narsaga: Isroil bilan  tinchlik shartnomasi imzolash evaziga G'arbdan moliyaviy yordam olishga qodir ekanini namoyish etdi, xolos.

Bugungi vaziyat Yaqin Sharqdagi aksariyat mamlakatlardagi harbiy xuntalarning qudrati o‘sha yerning o‘zida emas, G'arbda  ekanini ko‘rsatmoqda. Ayni paytda Misr va Tunis hamda G'arbning mintaqaga suqilib kirishi uchun  qulay bo‘lgan boshqa mamlakatlar xalqlari o‘z rejimlarini tobora ko‘proq so‘kmoqda.

Endilikda mo‘‘tadil fikrlovchi kishilar bu muammoning yechimini demokratiyada deb bilmoqda.  Agar aholi o‘z mamlakatlaridagi rejimlardan nafratlansa, nima qilish kerakligini o‘zi hal etishi lozim.  Ammo ko‘pgina Yaqin Sharq mamlakatlarida amalda buning imkoni yo‘q. G'arbparast rejimlar, ma'lum sabablarga ko‘ra, demokratiya joriy etilishiga ijozat bermasligi tayin. Shuning barobarida  G'arb ham o‘zi ishongan xalq vakolat bergan hukumat to‘g‘risidagi universal qadriyatni mintaqadagi do‘stlariga nisbatan qo‘llashga ro‘yi xush bermayotir. Ko‘rfaz bo‘yidagi g‘arbparast rejimlarning aksariyati absolyutizm (hokimiyatning bir kishi qo‘lida jamlanishi)ga moyillik bildirmoqda. Yaman singari demokratiyaning haqiqiy shakllariga ega bo‘lgan arab rejimlarining esa G'arb bilan munosabatlari unchalik ham iliq emas. 

Jazoir G'arbning demokratlashtirishga bo‘lgan munosabatiga juda yaxshi misol bo‘ladi. 1830 yili Frantsiya bosib olgan bu mamlakat mustamlakachilik davrida  o‘ziga xos xususiyatlaridan deyarli butunlay ayrilayozdi.  Hatto 20-asrning 50-yillarida ham arab maktablarida o‘quvchilarning o‘z ona tillarida ta'lim olishi taqiqlangan edi. Har bir bola "Nos ancetres les Gaulois etaient blonds" ("Bizning ajdodlarimiz gallar oqtanli bo‘lishgan") singari poemalarni yod olishga majbur etilar edi. Jazoir La France musulmane,  ya'ni musulmon Frantsiyasi edi. Frantsiya osonlik bilan Jazoirni bo‘lib yuborishni istamas edi. 1952-1956 yillardagi ozodlik urushi paytida Frantsiya Jazoir aholisi o‘n foizining, taxminan, bir million kishining yostig‘ini quritdi. Ushbu epizod - Million nafar jafokash kishi inqilobi - musulmonlar tasavvuridagi G'arb ongiga notanish bo‘lgan muhim jihatdir. 1992 yili, sotsialistlarning bir partiya rahbarligiga asoslangan 30 yillik turg‘unlikdan so‘ng, bu mamlakatda saylov o‘tkazildi.

Richard Nikson o‘sha yili chop etilgan "Lahzani ushlab qoling" kitobida bunday deb yozadi: " Musulmonlar ko‘chalarni baqir-chaqir namoyishlar bilan to‘ldirishi mumkin, biroq ular so‘rov o‘tkazish orqali hokimiyatni qo‘lga kiritishga qodir emas". "Islom najot fronti"(INF) vakili bo‘lgan jazoirlik musulmonlarning fikri esa butunlay boshqacha. Saylovda 207 ta o‘rin uchun kurash olib borildi, shundan 188 tasini "Islom najot fronti"  egalladi. Hokimiyat tepasidagi xunta bor-yo‘g‘i 16 ta o‘rinni egalladi, qolgan o‘rinlarni esa sotsialistik partiyalar va mustaqil nomzodlar qo‘lga kiritdi.