Uchta universitetning barpo etilishi bularning barchasidan ko‘ra ko‘proq ta'sir kuchiga ega bo‘lgan bo‘lsa ajab emas. Bular Riyoddagi Saud universiteti, Madinadagi Islom universiteti va Makkadagi  Umm ul-Qura universitetidir. Bu institutlarning neftga boy bo‘lgan podsholikning tez ko‘payib borayotgan masjid va maktablarini mutaxassislar bilan ta'minlashi bilan birga, musulmon dunyosini vahhobiylik aqidasiga bo‘ysundirishday yana bir xalqaro vazifasi ham bor edi.   Dunyoning turli burchaklaridagi yosh musulmonlar uchun minglab stipendiyalar joriy etildi va har mavsumda minglab yosh vahhobiylar o‘z mamlakatlariga uni targ‘ib qilish uchun qaytib keladi. Dunyo musulmonlari ligasi, shuningdek, Riyod shahridagi Yosh musulmonlarning umumjahon assambleyasi o‘sha mutaxassislarni tayyorlash uchun million-million dollarlik pulni o‘sha universitetlarga o‘tkazib beradi. Shu tariqa vahhobiylik bir avlod umri davomidagina deyarli har bir mamlakatning diniy manzarasida yetakchi va nifoq urug‘larini sepuvchi kuchga aylandi.

Vahhobiylik poytaxtlar atrofida paydo bo‘lgan katalak uylardan iborat shaharchalarda tap-tayyor mijozlar topdi. Diniy arboblar o‘sha joylarda bir necha institutlar yoki masjidlar qurdi. Qaytish oqimi, yangi vahhobiylarning yonib turgan ko‘zlari bitmas-tuganmas pul mablag‘i bilan birgalikda unchalik qattiq bo‘lmagan qarshilikka duch keldi. Vahhobiylarning kuchaya borishiga faqat davlat jiddiy qarshilik ko‘rsatar, ularning kuchayib ketayotganidan va musulmonlar o‘rtasida bo‘linishlar vujudga kelayotganidan  xavotirlanar edi. Veberning kuzatishicha, har bir dindagi murosasiz muqaddas bitikka ishonishga da'vat qiluvchi harakatlar juda tez mayda-mayda bo‘laklarga bo‘linib ketish xususiyatiga ega. Britaniyaning o‘zida protestantizmning 3 mingdan oshiq diniy sektasi bor. Yosh vahhobiylar dinning ortodoksal va 4 ta fiqh maktabi aqidalarini rad etib, ularning muqaddas bitiklarni tafsir qilishini me'yordan keskin chetga chiqib ketish deb baholadi.

Bu arablarning xaroba uylari bilan bog‘liq sahnadir. Muhojirlarning qabila va tariqat nimaligini bilmaydigan ikkinchi avlodi o‘zining ijtimoiy hayot chekkasiga chiqib qolgani bilan bog‘liq noroziligini ifoda qilish vositasini vahhobiylik aqidasidan topadi. Kelib chiqishiga ko‘ra, sahroning oq va qora soddaliklariga moyil vahhobiylikning boshqa mazhablarni tan olmaslik tabiati insoniyatning ushbu yovvoyi sinfi izlayotgan ruhiy oziqdir.

Vahhobiylikning mashhur takfir printsipi eng jozibador edi. Takfir biror kishini islomdan tashqarida deb e'lon qilishdir. Vahhobiylar talqiniga ko‘ra, bunday dindan chekingan kishi faqat o‘limga loyiq, ushbu shafqatsiz aqida xorijiylikdan olingan.

Takfir aqidasining mujassam ifodasi "al-vala' val-bara'" ("sadoqat va oqlash") degan mashhur aqidaning mag‘zini tashkil etadi. Musulmonlarning klassik siyosiy nazariyasida musulmon dunyosidagi yosh bolalar ham biladigan kichik bir aqida bor. Unga ko‘ra, musulmon davlatining rahbariga qarshi, garchi u dinning ba'zi bir ruknlarini buzgan taqdirda ham, isyon ko‘tarishga ijozat berilmaydi. 

Islom endi shakllanayotgan paytda xorijiylar vahshiylarcha qo‘zg‘olonlar ko‘targanda, ilohiyotshunoslar jamiyatni fuqarolar urushiga giriftor etgandan ko‘ra, yomon hukumatga chidash yaxshiroqdir, degan xulosaga kelgan edi. Hech kim muqaddas qonunni oyoqosti qiladigan hukumatga bo‘ysunmasligi lozim, ammo u qurol ko‘tarmasligi kerak, chunki bunday qilsa, oqibatda musulmonlar birligiga putur yetadi va dushmanga darvozalar ochib beriladi.

Sunniylikning ushbu tinchlantiruvchi pozitsiyasi - turimiga vahhobiylik nazariyotchilari toqat qila olmaydi. "Al-vara' val-bara'" aqidasining ma'nosi odamning faqat vahiyga to‘la amal qiladigan davlatga bo‘ysunishini anglatadi.  Agar hukmdor xatoga yo‘l qo‘ysa, unga qarshi kurashish kerak, chunki bu uning tag‘ut, ya'ni yolg‘on va butparast buyrug‘idir.  Taqvodorlar dunyoning shayton vasvasasiga to‘la narsalariga mehr qo‘ymasligi, porloq va adolatli kelajakka erishish uchun o‘sha hukmdorni ag‘darib tashlash yo‘lida kurashishi darkor.

Ushbu yangi xorijiylik[506] bugungi kunda deyarli har bir madaniyat boshidan kechirayotgan fenomenning islomiy ko‘rinishi - sig‘inish hodisasidir.

Bu sig‘inishmi, yoki sotsiologik lahjada aytilayotganiday, yangi diniy harakatmi? "Allohning bolalari"dan tortib, "Muqqadas oy", yoki "Hare Krishna" izdoshlarigacha odamni adashtirib yuboruvchi diniy e'tiqod turlariga sig‘inadi. Biroq ular uchun umumiy bo‘lgan unsur kishini hayratga soladi: ularning nazdida, dunyo halokatga mustahiq, iflos va yovuzdir. Jamiyat to‘g‘ri yo‘ldan og‘ib ketgan, faqat ayrim kishilargina haqiqat tarafidadir. Najot topuvchilar va halokatga mahkumlar o‘rtasidagi tafovut mutlaqdir.

Ushbu hodisani teizmlar bilan chegaralab bo‘lmaydi. 1995 yili Tokio metrosida falajlovchi gaz vositasida hujum uyushtirildi. Om Pirovard haqiqat ibodatxonasi vakili va o‘sha harakat rahnamosi Shoko Asahara neo-buddist edi. Bizga ma'lum qilishlaricha, u erishgan yutuqlar orasida suv ostida ham nafas ola bilish ko‘nikmasi ham bor ekan. Biroq uning buddizm kontekstida g‘alati bo‘lgan asosiy aqidasiga ko‘ra, 1997 yilning 12 iyun kuni oxirzamon ro‘y berishi kerak edi. Tashqi dunyo  yovuz va gunohlari uchun tavba qilmagan emish. Metro - zulmat  dunyosi, shuning uchun haqiqiy dindorlar unga hujum qilishi kerak emish.

Ularning nazdida, jamiyatni yovuz deb e'lon qilib, kult - sig‘inishga qochib o‘tish lozim. Arab tilida bu takfir val-hijra deyiladi. Aynan mana shu so‘zlar zamonaviy arab dunyosida vujudga kelgan diniy ekstremistlarning shioriga aylandi: 20-asrning 70-yillarida Takfir val-hijra guruhiga misrlik Shukri Mustafo rahbarlik qilgan edi. Shukri Mustafo, xuddi kutilganiday, muhojirlarning ikkinchi avlodiga mansub edi. U Misrdagi yetakchi diniy harakat bo‘lmish "Musulmonlar birodarligi" ta'limotiga boshi bilan sho‘ng‘ib ketdi. Birodarlikning zo‘ravonlikka yo‘l qo‘ymasligi rejimning kuchaya borishi va qatag‘on qilishi natijasida obro‘sizlanib qolganga o‘xshar edi. Shukri Mustafo shundan so‘ng o‘z fraktsiyasini tuzadi. 1978 yili Misrning yetakchi diniy mutafakkiri shayx az-Dahabiyni qo‘lga olib, o‘ldirgandan so‘ng mazkur fraktsiyaning nomi mashhur bo‘lib ketadi. Uning taqvodorligi va siyosiy zo‘ravonlikni  inkor qilishi Shukri Mustafoning nazdida, o‘zini sotqin deb e'lon qilish uchun yetarliday edi.

Arab dunyosining hurmatli kishilaridan biri bo‘lgan Shayx al-Dahabiyning o‘ldirilishi yangi xorijiylik eksklyuzivizmi (biror kishi yoki guruhning o‘zini boshqalardan ustun qo‘yishi)da mavjud bo‘lgan  xavfni diniy arboblar boshiga balo qilib qo‘ydi. An'anaviy islom hech qachon, xususan, 11-asrda yashagan G'azzoliy zamonidan boshlab, musulmonlarni la'natlashga ijozat berishni istamagan. Rasululloh bir hadisda bunday degan edilar: "Biror kishi o‘z birodariga: "Sen kofirsan", deb aytsa, ulardan biri, albatta, shu nomga loyiq bo‘ladi". Xorijiylik harakatining ko‘ngli  mana shu masalada sust ketadi hamda barcha musulmonlarga, avliyolarga  va gunohkorlarga  birday haddan ziyod og‘ir talablar qo‘yishi bilan ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqaradi, o‘lim azoblariga har kim ham dosh bera  olmaydi. Biroq sunniy musulmonchiligi bunday ekstsentrik (g‘ayrimantiqiy) dindorlarga nisbatan ularning g‘ayritabiiy yoki sektantlarga xos tushunchalari davlatning xavfsizligiga tahdid solmagan paytlarda murosa ko‘zi bilan qarab keldi. Islom tarixida odamlarni murtadligi uchun sud qilish hollari kam uchraydi.

Ammo darg‘azab yosh vahhobiy qavmlarning bunday kazuistika[507] uchun vaqti yo‘q edi. Bu, ularning nazarida, indifferentizm edi. O'rta asrlardagi muqaddas bitiklarda qayd etilmagan mavlud singari marosimlar g‘ayridiniy, ularning qarashlariga qo‘shilmaganlar gunohkor va murtad deb e'lon qilindi. Din ruknlarini bajarishdagi yalqovlik undan chiqish bilan barobar edi; binobarin, Saudiya Arabistonining vahhobiy muftisi Abdulaziz bin Baz (besh vaqt) namoz o‘qimagan  kishini kofir deb hisoblaydi.

Bunday ekstremizm (jamiyatni) bo‘lib tashlaydi va o‘zidan-da keskinroq ekstremizmni keltirib chiqaradi. Yaqinda Sudanda buni tasdiqlaydigan bir voqea ro‘y berdi. Bu yerda hukumat ma'lum ma'noda vahhobiylik aqidalarini qabul qiladi, ammo ba'zi o‘rinlarda pragmatik yo‘l tutadi, ya'ni sudanliklarning aksariyati tasavvuf birodarligiga mansub bo‘lgani va vahhobiylikni o‘zlarining diniy hissiyotini tahqirlaydi, deb hisoblagani uchun chorak millionga yaqin qattiqqo‘l vahhobiylarga qarshi turadi. Shunday vahhobiylardan biri bo‘lgan saudiyalik millioner Usama bin Laden bu mamlakatdan Afg‘onistonga jo‘nab ketadi.

1994 yilning 3 fevral kuni Sudanda ro‘y bergan voqea vahhobiylikning eng nekbin dindorlari ishonchiga ham putur yetkazdi. Omdurmandagi As-Savra masjididagi juma namozi vaqtida to‘rt kishi avtomatdan o‘t ochib, 16 namozxonni otib tashladi.  So‘ngra odamlar Usama bin Ladenning uyiga hujum qiladi. Bin Ladenning qo‘riqchilari ikki kishini o‘ldiradi, yana ikki kishi tutib olinadi, ularni Sudan islom sudi o‘limga mahkum qiladi. O'sha hukm qilingan kishilar o‘zlarini himoya qilish maqsadida odamlar namoz o‘qiyotgan paytda qirg‘in qilinganini, qurolli kishilarning maqsadi Sudanni "butparastlik yig‘inlari va shaytonning birodarlari"dan tozalash edi.

Qizig‘i shundaki, hakam to‘g‘ri qayd etganiday, o‘sha qurolli kishilarning vahhobiylik oqimi yo‘liga kirgan Ansor as-Sunnat sektasi masjidiga bostirib kirishiga sabab ularni yetarli darajada vahhobiy emas deb bilganidir. Bunday din sofligi uchun kurashuvchilar fikricha, faqat bir hovuch sudanliklargina haqiqiy musulmonlardir, qolganlarni esa qirib tashlash kerak.

Garchi bebosh vahhobiylarning qurboni sudanlik arablar emas, Isroil yahudiylari bo‘lsa-da, Falastindagi vaziyat ham shunga o‘xshab ketadi. Bunday fojialar xususida yetarli darajada xabar berildi. Falastin yoki uning o‘rnida qolgan yerda aholining qishloq joylardan arab dunyosining turli joylaridagidek, yangi xorijiylik harakati uchun qulay zamin hozirlangan shaharga ko‘chishi 1948 yili falastinliklarining o‘z uyidan zo‘rlik bilan haydab chiqarilishiga olib keldi.  Gaza nohiyasi, G'arbiy qirg‘oq va Livandagi ulkan qochqinlar lagerlarida dinning eski shakllari yo‘qolib ketgani uning ekstremistik shakllariga  unumdor zamin hozirlab bermoqda. Ayni paytda "Hamas"ning yetakchi kuchi bo‘lgan "Falastin islom harakati"ning terrorchilik harakatlariga bevosita daxli yo‘q, uning "Izz ad-din al-Qussam" fraktsiyasigina terrorchi guruh deb hisoblanadi. Vahhobiylikdan ulgi olgan bu fraktsiyaga Saudiya Arabistonida ta'lim olgan bir kishi rahbarlik qiladi va o‘tgan yili  o‘zining Oslo bitimiga qarshi ekanini bildirib qo‘yish uchun terroristik bombalarni portlatishdan ham tap tortmadi. Ularning kimligini o‘zlari borib turgan masjidlarning nomi ham aniq ko‘rsatib beradi: masalan, Ibn Taymiya nomli masjid vahhobiylar ta'limotini qabul qilgan o‘rta asrlarda yashagan olim nomi bilan ataladi. Bu masjidga kelib turuvchilar orasidan bir necha xudkush bomba portlatuvchi yetishib chiqdi.   

Albatta, Falastin qochqinlar lagerlarida Oslo bitimlarini buzish tufayli hukumatning vahshiyliklaridan norozi bo‘lib, odamlarning qahr-g‘azabi yanada kuchayib bormoqda. O'sha bitim shartlariga ko‘ra, 1948 yili o‘z vatanidan ayrilgan falastinliklarga, o‘z yerlaringizga qaytish haqida o‘ylamay ham qo‘ya qolinglar, deb aytishmoqda. Abadiy qochqinlik hayotidan boshqa narsani tasavvur ham qilolmaydigan bunday kishilar  uchun xudkushlik unchalik ham dahshatli narsa emas. Jannatga tushish uchun o‘zini o‘zi portlatib yuborayotgan yigit-qizlarga nafrat ko‘zi bilan qarayotgan  g‘arblik jurnalistlar falastinliklarning taqriban 50 yildan beri jahannamda yashab kelayotganini, Oslo bitimi bu holning abadiy davom etishini nazarda tutishini ham hisobga olib qo‘ysa, yomon bo‘lmasdi.

E'tibor qilish kerak bo‘lgan yana bir holat Afg‘oniston masalasidir. 20-asrning 80-yillarida strategik jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bu mamlakat Qizil Armiya va G'arb o‘rtasidagi urush sahnasiga aylanib qoldi, bu urushda G'arb islom faollarini o‘zining tanlash quroliga aylantirib olgan edi. 1989 yili Najibullo rejimi qulagach, mamlakat fuqarolar urushi qa'riga g‘arq bo‘ldi, endigi urush musulmonlar va kommunistlar o‘rtasidagi oldingi ziddiyatdan ham dahshatliroq edi. Nega bunday bo‘ldi? 

Suvni yana vahhobiylik loyqalatyapti. 1980 yildan ilgari bu mamlakatda vahhobiylik yo‘q edi, uning aholisi tasavvuf tariqatiga ergashuvchi sunniylar, 12 imomga e'tiqod qiluvchi shialar (g‘arb tarafida) va tarqoq ismoiliylardan iborat edi. Urush boshlangach, G'arbning qurol-yarog‘i va moliyaviy yordami kirib kelishi uchun asosiy vositachi bo‘lgan saudiyaliklar endilikda qabila-qabila bo‘lib yashamayotgan afg‘onlardan kichik militsiya guruhlari tuzadi va ularni nisbatan progressiv bo‘lgan vahhobiylik e'tiqodiga o‘tishga ko‘ndiradi. Tez orada boshqa afg‘onlar ham tishidan tirnog‘igacha qurollangan va xorijdan kelgan, ko‘pincha vahhobiy bo‘lgan ming-minglab ko‘ngilli arablar bilan kuchaytirilgan mana shu guruhlarga qo‘shila boshlaydi. Ayni paytda Qizil Armiyaga qarshi janglarning asosiy og‘irligi Ahmadshoh Mas'ud va Burhoniddin Rabboniy singari tasavvuf tariqatlariga xayrixoh bo‘lgan an'anaviy musulmon harakatlari vakillari zimmasiga tushgan edi; Kobuldagi markaziy hokimiyat qulashi bilan Hikmatyor qo‘shinlari ilgarigi muxolifat guruhlari uni bosh vazir qilib tayinlamagani uchun norozilik belgisi sifatida shaharni o‘qqa tuta boshlaydi. Avvalgi zamonlarda Afg‘onistonda mavjud bo‘lgan an'anaviy islom mazhablar o‘rtasidagi bunday ziddiyatlarni hal etish mexanizmlarini ishlab chiqqan edi. Afg‘onistonning o‘zi, an'anaga ko‘ra, mazhablar emas, aksincha, qabilalar o‘zaro bahslashib kelgan mamlakat edi. Ammo vahhobiylik  ekumenizm[508]ga toqat qilolmas edi. Vahhobiylar shaharning atrofida handaq qazib, uni bombardimon qildi. Qurol-yarog‘ zaxirasining benihoya ko‘pligi va yangi xorijiy do‘stlarining doimiy qo‘llab-quvvatlashi tufayli ular  barcha uchun ma'qul bo‘ladigan milliy yakdil hukumat tashkil etish tarafdorlarining tomog‘iga tiqilgan abadiy qiltanoq bo‘lib qolaveradi.

Vahhobiylikning vatani bo‘lgan Saudiya Arabistonining o‘zidagi vaziyat ham endilikda fosh bo‘lib qolmoqda. Saudiya podsholarining an'anaviy strategiyasi, islomchilar e'tiborini mamlakatdagi korruptsiyadan chalg‘itish uchun, ularni chet mamlakatlarda missionerlik faoliyatini olib borishga jalb etish maqsadida suyak irg‘itishdan iborat bo‘lib keldi. Bu ish bir necha usul bilan amalga oshirildi. Ulardan eng asosiysi hajga kelgan musulmonlar ongiga vahhobiylik g‘oyalarini singdirishga urinishdir. Buning uchun turli tillarda kichik bukletlar chiqarib tarqatiladi, ularda "sof" islomiy aqida tushuntiriladi hamda tasavvuf va an'anaviy dindorlikning turli shakllariga qarshi qahr-g‘azab o‘tlari sochiladi. Haj davomida maxsus chodirlar o‘rnatiladi va vahhobiy voizlar "Allohning mehmonlari"ga nutq irod qilishadi. Bu mamlakatga kelib ishlayotgan chet ellik musulmon ishchilarga nisbatan shunga o‘xshash, hatto undan-da battar usul qo‘llanadi. Saudiya Arabistonidagi vahhobiylik paydo bo‘lgan markaziy viloyatlar: Najd va Qassimda namoz vaqti ko‘chada yurgan kishilar hibsga olinib, zo‘rlik bilan masjidga olib boriladi.

Ammo 1990-91-yillardagi ko‘rfaz urushidan so‘ng hukumat o‘zi yaratgan vahhobiylik harakatining bosimiga uchray boshladi. G'arb qo‘shinlarining podshosi ikki muqaddas shaharning qo‘riqchisi hisoblanadigan mamlakatda sezilarli va uzoq turib qolishi vahhobiylar nazarida toqat qilib bo‘lmaydigan provokatsiya edi. Shunday qilib, terrorchilarning ilk bombasi Riyod shahrida portladi, natijada 4 nafar amerikalik harbiy maslahatchi qurbon bo‘ladi. 1996 yili esa mamlakatinng sharqidagi Dahran shahrida joylashgan harbiy bazani yuk mashinasiga ortilgan bomba portlatib yuborganida 19 nafar amerikalik yer tishlaydi. Aybdorlar qiynoqqa solinayotgan va o‘limga hukm qilinayotganiga qaramasdan, bu jarayon davom etmoqda.  Podsholik fuqarolari bu yerda mavjud G'arb qo‘shinlari o‘zlarini Saddam Husaynning ehtimol tutilgan hujumlaridan himoya qila olishiga mutlaqo ishonmaydi, ammo podsho oilasini saudiyaliklar hayotini qadimiy pokligiga qaytarmoqchi va o‘zlari nafratlanayotgan salbchilarni muqaddas zamindan haydab chiqarmoqchi bo‘layotgan vahhobiylar isyonidan himoya qila oladi, deb hisoblaydi. Davlatning ularga javobi kinoyali bo‘ldi: Saudiya davlatining qonuniyligini ta'minlab turgan vahhobiylik aqidasi o‘ziga xo‘rak bergan qo‘lni tishlab olmoqda. Shunday qilib, Saudiya Arabistonining o‘zi ham vahhobiylik mutaassibligiga qarshi tazyiqlar yo‘li bilan kurashayotgan davlatlar ro‘yxatidan joy oldi. Ilohiyotshunos Safar al-Havaliyning boshiga tushgan voqea juda ayanchlidir.