Sunniy islomga nisbatan ham xuddi shunday munosabatda bo‘linayotgani o‘ta xavflidir. Bino ko‘p asrlar davomida o‘z dushmanlarining qaqshatqich zarbalariga bardosh berib keldi. U faqat o‘z ichidan zaiflashishi mumkin. Islomning ziyoli raqiblari bundan xabardor ekani shubhasiz. Yuksak taqvodorligi, buyuk sunniy imomlarning to‘rtta maktabda shariatni mukammal qonun holiga keltirganidan so‘nggi qat'iyligi va qobilligiga qaramasdan, ilk musulmonlarni, parchalab tashlagan tarqoqlik va fitnalar  tomoshasi ko‘pgina kishilar miyasiga adovatni joylagan ko‘rinadi. Men ulkan mazhablarga hujum qilayotgan kishilar islom dushmanlari qo‘lidagi ongli qurol, demoqchi emasman. Biroq bu hol ortodoksal muqobil islom mablag‘ topolmay, och-nahor turgan bir paytda ular nima uchun mashhur bo‘lish va yaxshi pul topishga intilishni davom ettirajagini tushuntirishga imkon beradi. Hozirgi kunda mujtahid ekanidan g‘ururlangan, taqlidni kamtar va zarur fazilat emas, aksincha, gunoh deb bilgan turli-tuman qarashlar yana yuz ko‘rsatadiganga o‘xshaydi. Ular ibtidoiy tariximizda musulmonlar boshiga turli balolarni yog‘dirgan edi. Har kim o‘zining haqligiga ishongan qaqshatqich ziddiyatlar oqibatida o‘zaro uyg‘unlikdagi to‘rtta mazhab o‘rniga milliardlab mazhablarga ega bo‘lamiz. Islomni barbod qilish uchun bundan ko‘ra zo‘rroq sxemani hech qachon kashf etib bo‘lmasa kerak[557].

Shahar odamni, jumladan, fuqarolarning yuragini ham bo‘g‘adi. Hadyalarga loqaydlik tushunmovchilikka, xobi g‘aflat Altsheymer xastaligiga, ayni paytda insoniyatning aksariyati uchun esa u o‘limning  sovuq bir nafasiga aylandi. Atrof-muhit fojiasi evaziga kelgan taktik yashash bizni jazava onlarida  hayajonga soladi. Lahzalar kulga, ajrashishning shaxsiy va ijtimoiy qabriga, ruhiy inqiroz va narkozga aylana bormoqda.  Taraqqiyot xususidagi shiorlarga qaramasdan, Machado bilan birga: "odamlar bilan tinch-totuv, ichimizda esa o‘zimiz bilan urush qilib yashashdan" aziyat chekib, Nabokov singari "beshikning jahannam uzra tebranishiga" ishonib yashayapmiz. 

Historia monotheistica[558] xaloskorlik lahzalari va yulduzlar burji deb ataladigan yorqin, hammaga yetib boruvchi yoki ko‘hna shavkat qoldig‘i bo‘lmish dinlarni yakqalam etgandir. Biz koinot va tarix mavzusining takrori bo‘lgan Buyuk Ahd merosida fizika qonunlaridan chetga chiqishni kuzatamiz,  boshqacha aytganda, ular xuddi ingliz shoiri Villiam Bleyk (1757-1827)ning "Urizen haqidagi kitobi"dagiday, bizni po‘lat zanjir bilan kishanlab oladi. Islom o‘z shavkati bilan ibtidoiy chin insonligimizga qaytishga imkon beradi, u imonimizni sog‘aytiruvchi hayot tarzi bilan postmodern hayot ummonidan suzib o‘tishga imkon beradigan najot qayig‘idir.  Zamonaviy kishi puer aeternus[559] sifatida har doim mehmon kutiladigan xonada o‘tiruvchi, hech qachon o‘zini (biror ishga) to‘la bag‘ishlay olmaydigan va faqat real kelajakka ishonadigan kishi bo‘lib gavdalanadi; ayni paytda homo Islamicus[560] butun insoniyatning negizini tashkil etgan ma'naviyatdan xabardor, mashinalar va nafs erishtira olmaydigan sirlardan voqif katta yoshli kishidir. Uyning o‘zida dilkashlik mavjud: u erkak va ayollar, bolalar va keksalar munosabatga kirishishi uchun kerakli me'yordir. Bu me'yor shaxsning gunohlardan forig‘ bo‘lish va nafsdan voz kechish yo‘lini izlashida asqatadigan zarur hayotiy tajribani samimiy bir tarzda o‘rtoqlashishda qo‘l keladi.

G'arbning demokratik mamlakatlarida yashaydigan postmodernizm va boshqa barcha qalbaki ozodliklar jomini sipqorgan va pirovardida islomni barcha ma'nolarning shubhasiz kaliti deb hisoblagan bizday kishilarni faqat bitta og‘riq qiynaydi,  u ham bo‘lsa, Buyuk Ahd vorislarining sunnatning sof go‘zalligiga bo‘lgan e'tibordan chalg‘ib, boshqalarga hamdard bo‘lish siyosatidan ko‘ra nafsga uchib, uni toptayotgani yoki sunnatni nursiz, ammo har narsaga qodir qudrati bilan to‘sib qo‘yib, zamonaviy va jozibali tarzda narsaparastlik xudosi bo‘lib gavdalanayotgani tomoshasidir.  Zamonaviy hayot mushkulotlarining keskinligi, ammo inson baxtsizliklarining kunday ravshan miqyosi: qarovsiz keksalar, millionlab yolg‘iz onalar, narkoman bolalar, uysizlar, mutaassib irqchilar, tabiiy turimizni qayta tahrir qilish xavfini tug‘dirayotgan pragmatik   bioetikachilar[561], tartib degan fanera ostida bijg‘ib yotgan barcha zaharlar bizni Ernest Gellner vaqtdan ustun turadigan so‘nggi din deb atagan narsa tomon itaradi va Alloh barcha ismlarini o‘rgatgan dinning potentsial shon-shuhratini namoyon qiladi.

Tarjimondan

To‘g‘risi, menga ushbu kitob qo‘lyozmasini keltirib berishgach, nimaga qo‘l urayotganimni bilmasdan tez ishga kirishib ketganimdan keyinchalik afsuslangan paytlarim ham bo‘ldi. Negaki, postmodernizm, poststrukturalizm, analitik falsafa singari zamonaviy fanlardan xabardor bo‘lmagan oddiy o‘quvchiga bu kitobni o‘qish og‘irlik qilmasmikin, uning boshini notanish atamalar, ba'zida  muallif uslubini saqlashga harakat qilish oqibatida yuzaga kelgan murakkab jumlalar bilan qotirish shartmikin, degan istiholalarga ham bordim. Nima bo‘lsa bo‘ldi dedim-u, tarjimani uch yil deganda tugatdim.

Endi o‘ylab ko‘rsam, o‘zbek tiliga bunday murakkab matnlarni bevosita ingliz tilidan tarjima qilish urf bo‘lmagan, ular faqat rus tilidan ag‘darilib kelgan ekan. Harqalay, ruscha-o‘zbekcha lug‘atlar, ozmi-ko‘pmi, bor. Ulardan foydalanish mumkin. Lekin yirik inglizcha-o‘zbekcha lug‘atlar yo‘qligi sababli inglizcha-ruscha, inglizcha-turkcha lug‘atlardan, "Britannika" va "Kirill va Mefodiy" entsiklopediyalarining elektron versiyalari, boshqa izohli va ko‘p tilli elektron lug‘atlardan, hatto Internetdagi www.everything.com, www.multitran.ru singari saytlardan, shuningdek, 2000 yili Minskda chop etilgan «Postmodernizm» va «Filosofiya» entsiklopediyalarining elektron versiyalaridan ham foydalanishga to‘g‘ri keldi. Hatto ayrim hollarda, ingliz tilidagi ba'zi bir atamalarning o‘zbek tilida arab tilidan kirib kelgan ma'nodoshini aynan keltirish uchun avval o‘sha atamani rus tiliga, so‘ngra rus tilidan lug‘at yordamida arab tiliga tarjima qilishga ham to‘g‘ri kelgan paytlar bo‘ldi.  Tarjima jarayonida turli manbalardan muallif keltirgan iqtiboslar, agar ular o‘zbek tiliga tarjima qilingan bo‘lsa, chalkashlikka yo‘l qo‘ymaslik uchun o‘shalardan olindi. Bunga Qur'oni Karimni yirik dinshunos olim Abdulaziz Mansur qilgan tarjimasi, Imom Buxoriyning 4 jildlik «Sahihi Buxoriy», 1992 yili Shvetsiyada o‘zbek tilida chop etilgan «Injil» kitoblarini misol qilib keltirish mumkin. O'zbekchaga tarjima qilinmagan manbalardan olingan iqtiboslar muallif matnidan tarjima qilindi.

Umuman, kitob o‘zi nima haqda, degan savol tug‘ilishi tabiiy.

Avvalo, muallif haqida bir-ikki og‘iz. Timoti J.Uinter (Abdulhakim Murod) 1960 yili London shahrida tavallud topgan. Kembrij va Al-Azhar universitetlarida, shuningdek, bir necha Yaqin Sharq mamlakatlarida tahsil olgan. Arab tili magistri. 1986 yili O'zbekistonga ham kelib ketgan. Imom Buxoriy maqbarasini ziyorat qilgan.  Hozirgi kunda Kembrij universitetining ilohiyotshunoslik fakultetida islom tadqiqotlari bo‘yicha universitet ma'ruzachisi. Uning asosiy ilmiy faoliyati dunyoda islomning dastlabki yillarida to‘plab, nashr etilgan yirik hadis to‘plamlarini nashrga tayyorlaydigan "Sunnat loyihasi"ning direktorlik qilishdir.  U  ayni paytda arab tilidagi kitoblar do‘konida sotilayotgan hadis nashrlarini nomukammal deb hisoblaydi, shuning uchun eng qadimgi va ishonchli qo‘lyozmalar asosida yangi nashrlarni tayyorlash maqsadga muvofiqdir. Uning eng so‘nggi kitobi "Islom va musulmonlarni tushunish" 2002 yili Uilyam Grehem bilan hammualliflikda AQShning Kentukki shtatida nashr qilingan. M.Z.Siddiqiyning "Hadislar kitobi"ni arabchadan ingliz tiliga tarjima qilgan.

Muallif bugungi islomga postmodern va poststruktural qarashlardan kelib chiqqan holda baho beradi, dinimizning bugungi dunyodagi o‘rni va rolini ko‘rsatib berishga harakat qiladi. Uning ba'zi bir qarashlarida G'arb tafakkuriga xos bo‘lgan va bizga g‘ayritabiiy tuyuladigan, lekin teranroq nazar tashlanganda, chuqur va atroflicha tahlil ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, muallifning aqidaparastlik, musulmon jamiyatida ayollar va ularning haq-huquqlari qanday ta'minlanayotgani xususidagi mulohazalari hech kimni befarq qoldirmaydi. Muallif G'arb feministlarining, musulmon dunyosida ayollarning huquq va erkinliklari poymol qilinmoqda, degan da'volariga javoban, xristianlik va islomning ilohiy manbalaridagi jinsga bo‘lgan fundamental munosabatni tahlil qilib ko‘radi hamda islomda ayollarga nisbatan hech qanday cheklashlar yo‘q ekanini isbot qiladi. Bunday mulohazalar o‘zbek kitobxoni uchun yangilikdir, qolaversa, unga modern jamiyatda o‘z dinining o‘rnini belgilab olishida yordam beradi.

Amerikalik kelajakshunos olim Olvin Toffler "Uchinchi to‘lqin" kitobida "Biz embrion holatidagi kelajakni kechagi kunning oddiy qolipiga tiqa olmaymiz. Bu borada ortodoksal munosabat yoki kayfiyat ham qo‘l kelmaydi", deb yozgan edi.

Umuman olganda, jahonning yetakchi ommaviy axborot vositalari bo‘rttirib ko‘rsatayotganiday, aqidaparastlik faqat islom diniga xos tushuncha ham, hodisa ham emas. Buni boshqa dinlarda ham ko‘rish mumkin. Dunyodagi globallashuv jarayoni ma'lum ma'noda har bir dinga daxl qilayotgani, har bir jamiyat yoki hududda hukmron bo‘lib kelgan dinning yoniga boshqa bir din kirib kelayotgani mavjud manzarani butunlay o‘zgartirib yubormoqda. Bugungi kunda dinlar o‘rtasidagi chegara muayyan davlat yoki jamiyat chegarsidan emas, har bir shaxsning yuragidan o‘tadigan bo‘lib bormoqda.  Afsuski, ba'zi hollarda boshqa din vakillariga nisbatan bag‘rikenglik qilish qiyin kechyapti. Bundan tashqari, u yoki bu dinning ilgari boshqa dinlar hukmronlik qilib kelgan hududlarga yoyilishi o‘sha yerlardagi ijtimoiy norozilik belgisi sifatida ham ko‘zga tashlanmoqdaki, ayni holni  T.Uinter juda yaxshi tahlil qilib bergan. Uning nazarida hayot jadal o‘zgarib borayotgan bugungi kunda yuzaga kelayotgan misli ko‘rilmagan murakkab ijtimoiy muammolarga javob topish uchun muqaddas diniy manbalarni har kim o‘zicha talqin qilishi, u yoki bu masalani shar'iy qilib olishga urinishi ummat o‘rtasidagi keskin parchalanishga, to‘rtta mazhab o‘rniga millionlab sektalar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bunday fojiaga esa mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.

Muallif bizning din mutafakkirlarimizdan farqli o‘laroq, vahhobiylik oqimining paydo bo‘lishi va boshqa joylarga yoyilishini faqatgina din kontekstida emas, ijtimoiy-iqtisodiy, hatto siyosiy kontekstda olib tahlil qiladiki, bu hol o‘quvchiga oqimning paydo bo‘lish sabablari xususida yorqin tasavvur beradi. Ayni hol mustaqillikdan so‘ng mamlakatimiz ijtimoiy hayotidagi dinni o‘zlarining g‘ayriqonuniy, siyosiy maqsadlariga erishish yo‘lida niqob qilib olgan turli oqimlarning asl muddaosi nima ekanini tushunib olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Muallif 4 ta diniy mazhabning birini ikkinchisidan ustun qo‘ymagan holda ularning muayyan masalaga yechim izlash borasidagi printsipial farqlarini ko‘rsatib berishga harakat qiladi, arab mamlakatlari va Yevropadagi mujtahidlik da'vosini qilib yurgan ba'zi bir chalasavod mullalarga uning asl ma'nosini butun murakkabliklari bilan tushuntirib beradi.

Shu o‘rinda T.Uinterning arab va turk tillarini yaxshi bilishini, turk tilidagi manbalardan buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy ijodini ham yaxshi o‘rganganini ta'kidlab o‘tish joiz. U hatto bir o‘rinda A.Navoiydan iqtibos ham keltirib o‘tadi.

Tarjima ba'zi nuqsonlardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Shuning uchun u haqdagi har bir mulohazani minnatdorlik bilan qabul qilamiz.

Men tarjima jarayonida yaqindan yordam berganlari uchun o‘zbek tili uslubi nuktadoni, do‘stim Murtazo Qarshiboyga, arab tili bo‘yicha yirik mutaxassis va tarjimon Hojimurod Otaqulovga, dinshunos olim Jon Muhammad Batt janoblariga minnatdorlik bildiraman.


Mualliflik huquqi to‘g‘risidagi qonun bilan muhofaza qilinadi © T.J.Uinter.
Bu qo‘lyozmani ingliz tilida ko‘paytirib tarqatish taqiqlanadi, faqat o‘zbek tiliga tarjima qilish uchun

IZOHLAR

[1] A la grande cuisine (fr.) - ulkan oshxona. - Tarj.
[2] Hors d'oeuvres (fr.) - gazak. - Tarj.
[3] Saveat lector - "Lektor ehtiyot bo‘lsin» degani. - Tarj.
[4] Diskurs (frants. discours - nutq) - keng ma'noda  til praktikasi va ekstralingvistik omillar (hissiy idrok qilish shakllarida zuhur bo‘luvchi ma'lum bir ahamiyatga ega bo‘lgan xulq-atvor)ning  matnni tushunish uchun kerak bo‘ladigan murakkab birligi. Bu omillar muloqot itirokchilari, ularning tutgan yo‘li va maqsadi, xabarni berish va idrok qilish sharoitlari xususida tasavvur beradi. Diskurs - avvalo, ijtimoiy kontekstga yo‘naltirilgan ma'ruzadir. -Tarj.
[5] Yanicharlar [turkcha yangi armiya]. Tarixiy. Turk sultonligida jazolovchi qismlar sifatida foydalanilgan maxsus piyoda qo‘shin. -Tarj.
[6] Samuel Hantington, The Clash of Civilazations (London 1997), pp. 65-66
[7] Altsgeymer xastaligi - markaziy asab sitemasining yemirilish xastaligi bo‘lib, u bilan og‘rigan kishida xotira susayishi  barobarida miyaning bilish qobiliyati yo‘qola boradi. - Tarj. 
[8] Xorijiylik (arab. xorij, asl ma'nosi chiqqanlar, g‘azablanganlar) - musulmonlikning  radikal sektalaridan biri tarafdorlari (7-asrda paydo bo‘lgan)ning umumiy nomi. Ular barcha musulmonlarning tengligi, imom-xalifaning saylanishi singari talablar bilan chiqqan. - Tarj.
[9] Lumiéres (fr.) Siècle De Lumières ("Ma'rifatparvarlar asri")  - 17-18-asrlarda Yevropadagi ziyolilar harakatining nomi bo‘lib,  unda xudo, sabab, tabiat va inson tushunchalari bir dunyoqarashga sintez qilingan va uni ko‘pchilik ma'qullagan. Ushbu dunyoqarash san'at, falsafa va siyosatda inqilobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan ("Britannika"). - Tarj.
[10] Jean-François Lyotard, The Postmodern Condition: A Report on Knowledge (Manchester, 1997), 71

[11] Tabula rasa (lot.) - toza sahifa.
[12] Inkarnatsiya -  qayta jonlanish, timsol, tajassum topish ma'nosida. - Tarj. 
[13] Superego (lot. «super», yuksak, ust, «ego» men) - Z.Freyd o‘z psixoanalizida nevrozni tushuntirish uchun qo‘llagan  id (ongsiz), ego (botiniy ongga oid) va superego (ongli ) kategoriyalaridan biri. - Tarj.
[14] Karaitlar - o‘rta asrlarning ilk davrida paydo bo‘lgan yahudiylar sektasi. - Tarj.
[15] Anselm (1033/1034 - 1109) - Italiyaning  yetuk faylasufi, ilohiyotshunosi va sxolastikaning mashhur vakili.
[16] Simbioz (yunon) - «birga yashash» so‘zidan, biologiyada  turli organizmlarning birga yashashi. - Tarj.
[17] Kabbalistlar (qad. yah.  - rivoyat degan so‘zdan) muqaddas yozuv «Tavrot»ni izohlovchi yahudiy diniy-mistik ta'limoti vakillari. - Tarj.
[18] Simoniya so‘zidan  - katolik va boshqa cherkovlarda  lavozimlarni sotish va sotib olish amaliyoti. - Tarj.
[19] Deizm (fr.) - 17-18-asrlarda tarqalgan bo‘lib, xudoning dunyoning yaratuvchisi sifatida mavjudligini tan olgan holda, shaxs sifatida mavjudligini inkor etgan diniy-falsafiy ta'limot. - Tarj.
[20] J.J. Clarke dan iqtibos Oriental Enlightenment: The Encounter between Asian and Western Thought (London, 1997), 58.

[21] Vedalar - hindlarning qadimgi muqaddas kitoblari. - Tarj.
[22] Geist (nem.) - ruh, aql degani. - Tarj.
[23] Prima facie (lot.) - bir  qarashda, ilk taassurotga asoslangan degani. - Tarj.
[24] Ksenofobiya - xorijliklardan hech bir sababsiz xorijlik bo‘lgani uchun qo‘rqish yoki nafratlanish. - Tarj.
[25] Tanimoq so‘zidan, formulirovka ma'nosida.
[26] Teleologiya (yunon.) - tabiat  hodisa va jarayonlariga maqsadlarni (maqsadga muvofiqlik yoki biror maqsadga yo‘nalish qobiliyatini sabab qilib ko‘rsatuvchi va bu maqsadlar xudo tomonidan belgilanishini qayd etuvchi ta'limot. - Tarj.
[27] Metanarratsiya (yoki "metahikoya", "katta tarix") - postmodernizm falsafasining mazmunan universallikni, madaniyatda ustunlikni, ilmni «qonuniylashtirish»ni da'vo qiluvchi  kontseptsiyalar mavjudligi fenomenini, turli ijtimoiy institutlarni va ma'lum bir fikrlash tarzini qayd etuvchi tushunchasidir. Bundan tashqari, Internetdagi http://jamesfaulconer.byu.edu/definitions.htm vebsaytda u «buyuk nazariya», rivoyatlar to‘g‘risidagi rivoyat deb beriladi. Shuningdek, u yerda metanarratsiya bizning o‘zimiz, qilayotgan ishimiz va kutilayotgan narsalarimiz haqida to‘qigan rivoyatimiz ekani aytiladi. Metanarratsiya kichik rivoyatlarimizni o‘zaro bog‘lab, birlashtirib turadi va bizga ijtimoiy, psixologik va intellektual birlik ato etadi. Modernizmning taraqqiyot, odamlarning global emansipatsiyasi, kam sonli etnik guruhlar kabi bir qancha metanarratsiyalari mavjud.  - Tarj.
[28] A.K.M.Adam, What is Postmodern Biblical Criticism? (Minneapolis, 1995), 10.
[29] Lyotard, 12.
[30] Regga -  klaipso va rokn-roll qorishmasidan iborat ommaviy  Yamayka musiqasi uslubi. - Tarj.