[221] A.D. Nock, Conversion: The Old and the New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Hippo (Oxford, 1933), 7.
[222] Politeizm - [fr. polythēisme < yunon. poly ko‘p + theos xudo] fals. Ko‘pxudolilik. - Tarj. 
[223] Qur'on, "Qasas" surasi, 5-oyat.
[224] Abdul Malik Mujahid, Conversion to Islam: Untouchables Strategy for Protest in India. (Chambersburg, 1989).
[225] Meyji, to‘liq nomi Meyji Tenno, Yaponiyaning 1867-1912 yillarida imperatori bo‘lgan Mutsuhitoning shaxsiy ismi. U taxtda o‘tirgan yillar Yaponiya feodal davlatdan yangi dunyoning eng kuchli davlatlaridan biriga aylandi. - Tarj.
[226] Irwin Scheiner, Christian Converts and Social Protest in Meiji Japan (Berkeley, 1970).
[227] Vedanta (sanskr. Vedanta < veidam bilmoq, xabardor bo‘lmoq). Hindistondagi inson ruhini iloh, dunyo ruhi bilan bir deb hisoblovchi diniy-falsafiy ta'limot. Vedantaga ko‘ra, voqelikni faqat Brahmagina tushuna oladi. Oddiy kishilar uchun esa voqelik - illyuziyadir. - Tarj.
[228] Cited in Hisham Djaït, Europe and Islam: Cultures and Modernity (Berkeley and London, 1985), 31.
[229] Sinkretizm [fr. syncrėtisme <yunon. synkrētismos birlashma, uyushma]. 1. Biror narsaning birligi, bo‘linmasligi, uning ibtidoiy, murg‘ak holatini ifodalaydi. 2 . fals. Eklektizmning bir ko‘rinishi: turli-tuman, ziddiyatli, bir-biriga o‘zaro mos kelmaydigan qarashlar birligi. - Tarj.
[230] Nuri Tinaz, ‘The Nation of Islam: Historical Evolution and Transformation of the Movement,' Journal of Muslim Minority Affairs, 16/ii (1996), 193-209.

[231] Rocher and Cherqaoui, 16-7; R. Garaudy, Mon tour du siecle en solitaire: Memoires (Paris, 1989).
[232] Rocher and Cherqaoui, 127.
[233] Ushbu bobning 5-eskartmasiga qarang. Musulmonlar orasida keng tarqalgan e'tiborga molik kitoblar bor. Ular sirasiga Salim Ahmadning Into the Light (London, n.d.), noma'lum kishi tahrir qilgan  Islam Our Choice (London, 1983 va boshqa qayta nashrlari) va hk.ni kiritish mumkin. Ko‘plab axborotni muntazam nashr etiladigan Meeting Point: the Newsletter of the New Muslims' Project dan olish mumkin.
[234] Serfing (ingl. surfing) - suv  sporti, tezlik musobaqasi  bo‘lib, qirg‘oqqa qarab harakatlanayotgan to‘lqinlar yuzasida maxsus po‘kaksimon va penoplast taxta ustida tik turgan holda, hech narsaga suyanmasdan  harakatlanish (massasi 10-12,5 kg; uzunligi 2,5-2,8 m). Avstraliya, Yangi Zelandiya AQSh va boshqa mamlakatlarda tarqalgan.  Yelkanli taxta bilan kimo‘zarga suzish vindserfing deb ataladi. - Tarj.
[235] ireland.iol.ie/~afifi/Articles/articles.htm
[236] www.geocities.com/Athens/6810/nmp.html
[237] home.virtual-pc.com/wipecrc/wipeinfo.htm
[238] members.aol.com/IslamTeam
[239] www.users.globalnet.co.uk/~iidc/iidc_frames.html
[240] Yuniet - Sharq  urf-odatlari va intizomiga qattiq rioya etuvchi, ammo Rim papasining vakolatlarini tan oluvchi xristian dini vakili. - Tarj.

[241] www.mosque.com/goodialg.html
[242] AvSete.fst.com.br/~sbmrjbr/alah.wav
[243] syed.afternet.com/index2.htm£convert
[244] al-Murabitun (arab.) "Chegara garnizonlarida yashovchi kishi"ma'nosini anglatadi. Bu o‘rinda xorijda yashovchi musulmonlar ma'nosida kelyapti. - Tarj.
[245] Ro‘yxat www.geocities.com/Athens/Delphi/6588/index.html da keltirilgan.
[246] members.aol.com/Samiyha/muslimah.html
[247] Prozelitizm < yunoncha - prozelit]. 1. Boshqalarni o‘z e'tiqodiga o‘tkazishga intilish. 2. Yangi qabul qilingan ta'limot yoki e'tiqodga o‘ta sodiqlik.
[248] members.aol.com/Samiyha/hispmuslim.html
[249] www.darul-arqam.org.sg/info/aboutus.html
[250] Morisk [isp. morisco] - Rekonkista, ya'ni arablar zabt etgan Pireney yarim orolini o‘rta asrlarga kelib xristianlar tomonidan qayta egallanishidan so‘ng  Ispaniyada yashab qolgan va zo‘rlab xristianlikka o‘tkazilgan arab-berber  aholisi vakili. - Tarj.

[251] www.verdeislam.com
[252] www.webislam.com/tx_97_04.htm
[253] www.geocities.com/Athens/Delphi/5291
[254] Virtual [o‘rta-lot. virtualis < lot. virtūs jasorat, bardosh; kuch]. 1. maxsus. Ehtimol tutilgan, faqat ma'lum bir holatlardagina ro‘y berishi mumkin bo‘lgan. 2. axb.  Jismonan ro‘y berishi mumkin bo‘lmagan yoki real, mavjud narsadan farqli bo‘lgan narsa. Virtual xotira (hajmi kompyuterning jismoniy xotirasidan katta bo‘lgan xotira) - Tarj.
[255] www.naqshbandi.org
[256] www.geocities.com/Athens/4044
[257] www.cco.caltech.edu/~kzehra/joa/who.html
[258] Loja [fr. loge < franksk. laubja suhbatlashadigan joy] bu o‘rinda tariqatning bo‘linmasi ma'nosida. - Tarj.
[259] mto.shahmaghsoudi.org/cntrs_america.html
[260] Guru [< sanskr. guru]. induizmda: ustoz, ma'naviy ustoz. - Tarj.

[261] www.egnet.co.uk/clients/music/tbh14m40.wav; www.Ressouli.com/Rumi.htm; www.onelist.com/subscribe.cg/sunlight
[262] www.bmf.org.
[263] Lucy Berrington, ‘Secure in Sisterhood', The Times, November 9, 1993. For women converts see Carol N. Anway, Daughters of Another Path: Experiences of American Women Choosing Islam (Lee Hills, 1995); Harfiyah Ball, Why British Women Embrace Islam (Leicester, 1987); Laleh Bakhtiar, Sufi Women of America: Angels in the Making (Chicago, 1996).
[264] Liturgiya [yunon. leiturgia < leiturgeō ibodat qilyapman] - xristian  dinida cherkov ibodati  (pravoslavlarda - obednya, katoliklarda - messa) - Tarj.
[265] Uchlik (rus. troitsa)). Xristianlikda: uchbir iloh (Xudo-ota, Xudo-o‘g‘il va Xudo-muqaddas ruh). Muqaddas uchlik. - Tarj.
[266] www.usnews.com/usnews.com/usnews/issue/980720/20isla.htm
[267] Baybl Belt - AQShning janubidagi hudud nomi. Uning aholisi Tavrot bitiklarining asl ekaniga  ishonmaydi, deb hisoblanadi; keng ma'noda: qizg‘in diniy aqidaparastlik xos bo‘lgan hudud. - Tarj.
[268] www.algonet.se/~ulwur/reverts/amira.htm
[269] Missioner [fr. missionnaire < lot.  missio yuborish, topshiriq < mittere yubormoq, jo‘natmoq] - boshqa  dinga mansub bo‘lgan aholi o‘rtasida o‘z dinidan va'z aytish va ma'rifiy ishlarni amalga oshirish uchun yuborilgan shaxs. - Tarj.
[270] Seminariya [< lot. sēminārium biror narsa to‘plangan joy, manba] - ruhoniylar  tayyorlanadigan maxsus o‘rta o‘quv yurti. - Tarj.

[271] www.algonet.se/~ulwur/reverts/amira.htm
[272] Teleevangelist (evangelistlar baptistlarga yaqin bo‘lgan protestantlar sektasi) - televidenie  orqali o‘zi mansub mazhabni targ‘ib qiluvchi kishi. - Tarj.
[273] www.usc.edu/dept/MSA/newmuslims/yahiye.html
[274] www.cadvision.com/ybernier/david.htm
[275] Adam Le Bor, A Heart Turned East (London, 1996).
[276] www.algonet.se/~ulwur/reverts/sara.htm
[277] www.usc.edu/dept/MSA/newmuslims/karlsson.html
[278] www.algonet.se/~ulwur/reverts/tavis.htm
[279] Levtzion, 12.
[280] Oden, Uisten Xyu (1907-73) - ingliz-amerika shoiri (1939 yildan AQShda yashagan).

[281] 6-bobning 8-eskartmasiga qaralsin.
[282] Plyuralizm [fr. pluralisme < lot. plūrālis ko‘p]. 1. fals. Dunyoning asosini ko‘plab mustaqil, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan ruhiy mavjudotlar yotadi, deb hisoblovchi falsafiy ta'limot. - Tarj.
[283] Muhammad Legenhausen, ‘Islam and Religious Pluralism', pp.115-154 of Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought and Culture, 14/iii (1997), see p.148.
[284] Nasx (ar.) "Bekor qilish" ma'nosini inglatadi. Inglizcha "supersession" so‘zining ekvivalenti bo‘lgan bu so‘z islomdan oldingi dinlar: iudaizm va xristianlikning eskirib qolgan aqidalarini bekor qilishni nazarda tutadi. - Tarj.
[285] Soteriologiya (yunon. sõtērion < najot  + ingl. -logy- shunoslik) qutqarishni, xususan, Iso Masih amalga oshirgan qutqaruvni o‘rganuvchi ilohiyotshunoslik. - Tarj.
[286] Reestr [polyak. rejestr < so‘nggi lot. regestrum, registrum]. 1. eski. eski ro‘yxat. Mulkni taftish qilish . |            | 2. Hujjatlar, ishlar va hk.ni yozib borish daftari. - Tarj.
[287] An'anaviy islom lug‘atida bu fasldan ko‘ra vasl, mahvdan ko‘ra nahv  istagi, yoki iboratdan ko‘ra ishorat uslubini ifodalaydi. Qur'onning nasx qilishiga so‘fiylarcha yondashishni ko‘rib chiqishda, garchi andalusiyalik mistik Ibn Arabiy (vaf.1240 yil) haqda «plyuralist» deb keng tarqalgan ma'lumotlarni ziddiyatlarni bartaraf etishga oid kam miqdordagi bayonotlarni sharhlash orqali muvozanatga keltirish talab etilsa-da, asosiy e'tibor faylasufning o‘ziga qaratiladi. Masalan,  uning ikkita risolasida xristianlar mushrikun (ko‘pxudolilar) deb tavsiflanadi. Qarang: Muhyi'l-Din Ibn 'Arabi, Muhadarat al-abrar wa-musamarat al-akhyar fi'l-adabiyat wa'l-nawadir wa'l-akhbar (Cairo, 1324/1906), II, 284; va uning  Tadhkirat al-khawass asari, uni Rojer Deladri  Ibn ‘Arabî: La Profession de Foi (Tadhkirat al-khawâçç wa‘aqidat ahl al-ikhtiçaç)deb tarjima qilgan (Paris, 1978), 274. «Plyuralist» va «universalist» tushunchalari Mavlono she'riyatida ham uchraydi. «Plyuralist» tushunchasiga qarshi dalillar haqida qarang: Legenhausen, pp. 134-138.
[288] Kontekstuallash (ingl. contextualisation) 1 So‘zning ma'nosini tushunib olishga yordam beradigan diskurs. 2. Biror narsa mavjud bo‘ladigan yoki ro‘y beradigan bir-biriga bog‘liq sharoitlar: muhit, joy. ("Britannika")
[289] Sunniylarning bir murosaga kelgani Abu Hamid G'azzoliyning Al-iqtisad fi'l-i'tiqad (Qohira, 1972) asarining 209-sahifasida shunday keltiriladi:  «Yahudiylar, xristianlar va barcha boshqa dinlarga e'tiqod qiluvchilar: zardushtiylarmi, butparastlarmi yoki boshqalarmi, bundan qat'i nazar, Qur'onda keltirilganiday va musulmon jamoasi («ummat») o‘zaro kelishib olganiday («ijmo»)  «kofir» deb hisoblanishi kerak. Esakkning musulmon ilohiyotshunosligida Kopernik inqilobini amalga oshirish taklifi Qur'an, Liberation and Pluralism (Oxford, 1997) asarida bayon qilingan.
[290] Eng diqqatga sazovori «Baqara» surasining 62-oyatidir: "Albatta, iymon keltirgan zotlar, yahudiy bo‘lganlar, nasroniylar va sobiiylar (farishtalarga sig‘inuvchilar) - (ulardan) qaysilari (avval qaysi dinda bo‘lganlaridan qat'i nazar, iymonga kelib, yolg‘iz) Allohga, Oxirat kuniga ishonsa va yaxshi amallar qilsa,  o‘shalarga Parvardigorlari huzurida ajr bordir va ulur uchun xavfu xatar, g‘am-anduh yo‘qdir". Klassik tafsir buni  islomni qabul qilgan g‘ayridinlarni tavsiflash uchun keltiradi. Ayyub o‘zining yaqinda chop etilgan asarida bunga qarshi fikr bildiradi: «Nearest in Amity: Christians in the Qur'an and contemporary exegetical tradition', Islam and Christian-Muslim Relations 8/ii (July 1997), pp. 145-64.

[291] G. D'Costa, ‘John Hick's Transcendental Agnosticism', in H. Hewitt (ed.), John Hick's Philosophy of Religion (London, 1990), 130-47. 1) Transtsendental [nem. transzendental < lot. trānscēndere ko‘chmoq, chegaradan tashqariga chiqmoq]. Ffals. Kant falsafasida: oldindan berilgan, tajriba tufayli orttirilmagan, undan oldingi tajribaga bog‘liq bo‘lmagan.  2) Agnostitsizm [ingl. agnosticism < yunon. agnōstos bilib bo‘lmaydigan]. fals. Ob'ektiv borliq va uning qonuniyatlarini bilish mumkinligini inkor qiladigan falsafiy ta'limot. - Tarj.
[292] Abu'l-Mu'in al-Nasafi, Tabsirat al-adilla fi usul al-i'tiqad, ed. Claude Salama (Damascus, 1990), p.22.
[293] Kontekstual («Kontekst» so‘zidan [fr. contexte < lot. contextus yaqin aloqa, chatishib, bog‘lanib ketish]. Matnning tugal ma'noni anglatadigan qismi. - Tarj.
[294] Ekzegetika - [< yunon. exēgēsis izohlamoq]. Qadimgi va, asosan, diniy matnlarning noaniq joylariga talqin qilish, islomda tafsir. - Tarj.
[295] Biz ro‘yxatga mashhur musulmon postmodern ilohiyotshunosi jazoirlik Muhammad Arkunni qo‘shishimiz mumkin. U an'anaviy  Allohni bilish va din huquqiga oida «transtarixiy» qarashlardan voz kechish uchun   Derridadan foydalanadi. Qarang: Robert D. Lee, Overcoming Tradition and Modernity: The Search for Islamic Authenticity (Boulder, 1997), 143-174.
[296] Parametr [nem. Parameter, fr. paramitre < yunon. parametreō solishtirib o‘lchayapman, o‘lchayapman.] 1. mat. Mazmuni ko‘rib chiqilayotgan masala doirasida doimiy bo‘lgan va formula va ifodalarga kiruvchi kattalik. 2. (Odatda, ko‘plikda qo‘llanadi) Biror qurilma yoki sistemaning qandaydir xususiyatini ifodalovchi kattalik. - Tarj.
[297] Okkultizm (lot. occultus - sirli) Insonning ichida va koinotda yashirin kuchlar borligini tan oluvchi va ularni bilish faqat ma'lum bir ruhiy tayyorgarlikdan o‘tgan kishilargagina nasib qiladi, deb hisoblovchi ta'limotlarning umumiy nomi. - Tarj.
[298] Ekzeget (< yunon. exēgētes mufassir) - ekzegetika amaliyotchisi, tafsirchi. - Tarj.
[299] Noumen - Kant falsafasida fenomenning teskarisi, ya'ni "narsa o‘zida". Fenomen esa "narsa biz uchun"dir. Noumen narsalarning bizdan va bizning ongimizdan mustaqil ravishda mavjudligi, fenomen esa bilish jarayonida inson o‘zi uchun kashf qilishi mumkin bo‘lgan narsadir.
[300] «Aytingiz (ey mo‘minlar), Allohga, bizga nozil qilingan narsa (kitob)ga va Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya'qubga va uning avlodlariga nozil qilingan narsalarga, Musoga, Isoga va (barcha) payg‘ambarlarga Parvardigorlaridan berilgan narsalarga imon keltirdik. Biz ular o‘rtasidan birortasini (payg‘ambar emas deb) ajratib qo‘ymaymiz va Unga (Allohga) bo‘yinsunuvchilarmiz". 

[301] Hud va Solih kabilar, Qur'on, «A'rof» surasining 65-79-oyatlari.
[302]  'Ali ibn Abu Bakr al-Haythami, Majma' al-zawa'id wa-manba' al-fawa'id (Cairo, 1352AH), 1, 159;
[303] Ekspansiya [fr. expansion, nem. Expansion < lot. expānsio kengayish, cho‘zilish]- biror hodisaning dastlabki chegaralardan tashqariga yoyilishi, tarqalishi. - Tarj.
[304] Qur'on, "Ankabut" surasi, 46-oyat.
[305] Premodern - "Modernizmgacha bo‘lgan" degan ma'noda. - Tarj.
[306] Haqiqatnoma  - ingliz tilidagi "revelation" so‘zining tarjimasi sifatida keltirilyapti. (Revelation 1. Ilohiy haqiqatni kashf qilish yoki bayon qilish; Alloh odamlarga ayon qilgan  biror narsa. 2. Biror narsani baholash va ma'lum qilish. 3. Kichik Osiyoning ilk xristianlariga yuborilgan Qiyomat haqidagi bitik. U Injilga ham "Qiyomat" nomi bilan qo‘shilgan. - Tarj.
[307] Ahmad ibn Hanbal, Musnad, cited in Ibn Hajar al-'Asqalani, Itraf al-Musnid al-Mu'tali (Beirut and Damascus, 1414/1993), no.12440
[308] Allez, Monsieur (fr.) - ketishingiz mumkin, janob! - Tarj.
[309] John Julius Norwich, Reresby Sitwell and A. Costa, Mount Athos (London, 1966), p.84
[310] Indifferentizm (ingl.) 1. Befarqlik holati, qiziqish va jiddiylikning yetishmovchiligi; xususan, din yoki falsafada nima to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekaniga nisbatan qiziqishning yo‘qligi, agnostitsizm. 2. Barcha dinlarga teng huquq berilishi; haqiqat yoki xatoga teng huquq berilishi. - Tarj.

[311] «Kontekstga kiritadi» ma'nosida. - Tarj.
[312] Francis Peters, ‘Alius or Alter: the qur'anic definition of Christians and Christianity,' Islam and Christian-Muslim Relations 8/ii (1997), 165-76. Peters hujjatlar asosida qanday qilib «Qur'on xristianlik xususidagi mushohadalardan unga qarshi dalilga aylana boshlagani»ni ko‘rsatib beradi (165-b.).
[313] Halakiy ivrit tilidagi «Halakah» so‘zidan olingan. Halakah Tavrot zamonlaridan beri yahudiylarning diniy ahkomlarga rioya etishi, kundalik hayoti va xulq-atvorini tartibga solish uchun takomillashib kelgan qonunlar va qarorlar majmui. U Tavrotning dastlabki 5 ta kitobidan keskin farqli o‘laroq,  Sinay tog‘ida Muso payg‘ambarga kelgan vahiydan kelib chiqqan og‘zaki an'analarni saqlab qolish va boshqalarga tanishtirishni nazarda tutadi. («Britannika»dan) - Tarj.
[314] Asliyatda «jeremiad" - Tavrotdagi «Ieremiyaning yig‘isi» kitobidan olingan bo‘lib, yig‘i, shikoyat, shikoyat qilib aytilgan va'z ma'nolarini inglatadi. - Tarj.
[315] H. Lazarus-Yafeh, Intertwined Worlds: Medieval Islam and Bible Criticism (Princeton, 1992), 50-74. Muallif aksariyat musulmonlar bunday qarashga qo‘shilmasligini ko‘rsatib beradi.
[316] Metatron - yahudiy mif va rivoyatlarida farishtalarning eng ulug‘i bo‘lib, ba'zi hollarda Podshoning Shahzodasi (yoki farishtasi), Mikoil farishta, yoki ilohiy dunyoga doxil bo‘lgan Enox (Idris payg‘ambar) deb hisoblanadi. («Britannika»dan) - Tarj.
[317] Qarayizm (ibroniy tilida   qĕrāîm qarayitlar ibroniy tilidagi qārā  o‘qimoq so‘zidan) - milodiy 8-asrda Yahudiylarning Bag‘dodda vujudga kelgan va  ravvinizm va talmudizm rad etgan va o‘z printsiplarida faqat muqaddas bitikka tayanadigan doktrinasi ("Britannika"dan). - Tarj.
[318] Gordon Newby, The Jews of Arabia (New York, 1988), 60-1. Bu e'tiroz 7-asrda yashagan arab yahudiylariga ma'lum bo‘lgan Merkava bitiklarida mavjuddir.
[319] Qur'on, «Niso» surasi, 157-oyat: "Holbuki, uni o‘ldirganlari ham, osganlari ham yo‘q. Faqat Boshqa bir kishi Isoga) o‘xshatib qo‘yildi, xolos". («Shubbiha lahum» iborasi turlicha tushunilgan va turlicha tarjima qilingan, ammo bu yerda ular oqlanayotgani aniq.) - Tarj.
[320] Goitein, Jews and Arabs (New York, 1955), 130: «Iudaizm hech qachon o‘rta asrlardagi arab islomi bilan bu qadar yaqin va samarali simbiozga duch kelmagan edi». Ushbu ko‘z qarash va uni ifoda qilish yo‘sini   ziddiyatga sabab bo‘ldi. Buning uchun qaralsin: Steven M. Wasserstrom, ‘Recent Works on the "Creative Symbiosis" of Judaism and Islam', Religious Studies Review 16 (1991), 43-7.