[321] Gaonlar (ivrit tilida «ulug‘vorlik», «iftixor») - Dastlab Bobildagi ikki nafar, keyinchalik esa Bag‘dod, Falastin, Damashq va Misrdagi  eng obro‘li ieshivalarning rasmiy unvoni. 6-asrning oxiridan 11-asrning o‘rtalariga qadar (gaonat deb atalgan davr) gaonlar Talmudni talqin qilshi bo‘yicha eng mo‘‘tabar kishilar sanalgan. ("Kirill va Mefodiy")- Tarj.
[322] Maymonidlar - yahudiy  faylasufi Moshe bin Maymon (1135-1204) nomidan olingan. U Ispaniyada tug‘ilgan, 1165 yildan boshlab Misrda yashagan, Salohiddinning saroy tabibi.  Tavrot vahiylari bilan arab aristotelizmini sintez qilishga harakat qilgan. («Kirill va Mefodiy») - Tarj.
[323] Sefardlar  - yahudiylarning ispan tiliga yaqin bo‘lgan sefard tilida so‘zlashuvchi kichik etnik guruhi. Asli kelib chiqishi Pireney yarim orolidan bo‘lgan sefardlar Shimoliy Afrika, Kichik Osiyo, Bolqon yarim oroli mamlakatlari va Isroilda istiqomat qiladi. («Kirill va Mefodiy») - Tarj.
[324]  Kalsedon - qadim zamonda  Bosfor bo‘g‘ozining sharqiy qirg‘og‘idagi shahar. U yerda bo‘lib o‘tgan umumjahon kengashi milodiy 451 yili monofizitizm (Isoda insoniy va ilohiy ibtidoning o‘zaro qo‘shilib ketishini ta'kidlovchi ta'limot)ni yeres, ya'ni zindiqa, ya'nikim, xudosizlik deb e'lon qilgan. - Tarj.
[325] Kategoriya [nem. kategorie < yunon. katēgoria] - ro‘y  berayotgan voqea-hodisalarning eng umumiy xususiyatlari va aloqasini inglatuvchi ilmiy tushuncha. - Tarj.
[326] Ushbu oyat xususida Baydaviyning nestorianlar, yakobinchilar va melkitlar o‘rtasidagi isoshunoslikka oid qarashlarni bir-bir sanab o‘tgan izohi  «uni (Isoni - tarj.) oddiygina qilib Allohning quli va payg‘ambari» deb hisoblovchi monoteistlar (muvahhiddinlar)ning qarashiga zid kelib qoladi. ('Abdallah al-Baydawi, Anwar al-tanzil wa-asrar al-ta'wil, Istanbul, 1329AH, 406.)
[327] Muslim, Imom, 81. Isoshunoslikka oid munozaralarda xristianlikning tahqirlanishi din amaliyotida uchrab turadigan holdir, ammo uni hadis mo‘‘tadillashtiradi. Hadisda Rasululloh musulmonlar o‘rtasidagi bo‘linib ketishni bashorat qiladi va qoralaydi: «Yahudiylar 71 yoki 72 mazhabga bo‘linib ketishdi, xristianlar ham shunday qilishdi. Mening ummatlarim esa 73 mazhabga bo‘linib ketadi». (Termiziy, «Imom», 18)
[328] Bukhari, Ahadith al-anbiya', 48.
[329] Masalan, Buxoriyning «Fada'il ul-Qur'on" kitobining 3-bobida Huzayfa xalifa Usmon Qur'on matnining butunligini saqlab qolganini, aks holda uning boshiga ham yahudiylar va xristianlarning muqaddas bitiklari kuni tushishi mumkin bo‘lganini aytadi.
[330] Islom Iso payg‘ambarning hayoti va zimmasiga yuklatilgan vazifasiga oid ebionitlarning (Isoga ergashgan dastlabki zohidlar mazhabi vakillari - Tarj.) talqinlarini tan oladi. Ulardan ayrimlari tarixiy  xarakterga ham egadir: "Muhammadning yahudiy xristianligiga bilvosita  bog‘liqligiga shubha yo‘q. Buning natijasi chindan ham dunyo tarixi miqyosidagi bir paradoksdir; yahudiy xristianligi xristian cherkovlaridan yo‘qolib ketgan bir paytda islomda saqlanib qoldi va u to shu kungacha  islomning yo‘naltirib turuvchi impulsi sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘lib qoldi. Hans-Joachim Schoeps, cited in P.-A. Bernheim, James, Brother of Jesus (London, 1997, p.269) dan iqtibos. Bernheimning Quddusdagi Jeyms rahnamolik qilgan havoriylar cherkovi Pavelning inkarnatsionizmni rad etib, halaka ko‘rinishlaridan birini  amaliyotda qo‘llagani xususidagi ko‘zqarashidan, islomning dunyoviy tarixchiga izchil ta'sir ko‘rsatgan (garchi bunday deyishga isbotlar yetarli bo‘lmasa-da) bo‘lishi mumkin, degan xulosa ham o‘rinlidek tuyuladi. Ammo bu hol musulmon ilohiyotshunosiga Qur'on isoshunosligi mavjudligini tasdiqlash imkonini beradi.

[331] Sui generis (lot.) - o‘ziga  xos tarzda. - Tarj.
[332] Qur'onda Iso Allohning «kalimasi» («Niso» surasi, 171-oyat), yaratilmagan logos (sabab) emas, aksincha, ilohiy talaffuz: «... «Bo‘l!» dedi, bas, (u) bo‘ldi» («Oli Imron» surasi, 59-oyat) deb tavsiflanadi. Binobarin, barcha tasodifiy fenoumenlar ilohiy xususiyatga ega bo‘lgan «kalimalar»dan iboratdir: «Bas, qaysi tarafga  yuzingizni qaratsangiz, o‘sha tomonda Allohning «yuzi» mavjuddir»,  («Baqara» surasi, 115-oyat), "Biz unga bo‘yin tomiridan ham yaqinroqdirmiz" ("Qof" surasi, 16-oyat). Allohning bandalariga yaqinligi tufayli  Qur'onning tabiatan va osmondan tushgani xususidagi bo‘g‘iq rivoyatga asoslanib, ilohiy «ramz»larga tez-tez murojaat qilib turishi "inkarnatsiya"ga zarurat qoldirmaydi va odamning umidsiz tarzda har narsaga qodir Allohdan ajralib chiqqanini ta'kidlaydi. Ilohiy kitobni sinchiklab kuzatgan har bir  kishi bu tushunchaning islomga begona ekanini ko‘rishi mumkin.
[333] Esxatologiya (yunon. eschatos - so‘nggi, pirovard  va logos - so‘z, ta'limot) - dunyo  va insonning so‘nggi taqdiri haqidagi diniy ta'limot. - Tarj.
[334] Charles-André Gilis, La Doctrine initiatique du pelerinage a la Maison d'Allâh (Paris, 1982) da musulmon esxatologiyasiga ibrohimiy rezonans yaxshi tadqiq qilingan.
[335] Qur'on, "Oli Imron" surasi, 67-oyat.
[336] Arxetip [nem. Archetyp, fr. archètype < yunoncha archē boshlanish + typos namuna] - Falsafada, birlamchi shakl, namuna. | Shveytsariyalik faylasuf va ruhshunos olis K.G.Yung falsafasida arxetiplar barcha psixik jarayonlarning zamirida yotgan jamoaning  g‘ayriaqliy ibtidosining strukturaviy unsurlari.
[337] Buxoriy, «Hadis», Toshkent, 1997, 1-jild, "Tayammum" kitobi,  101-bet.
[338] Injil, Matfey bayon etgan xushxabar, 20:1-16
[339] Bukhari, Mawaqit al-salat, 17.
[340] Angularis fundamentum (lot.) Mark bayon etgan muqaddas xushxabar, 12:10: Yaramas peshvolarning: "Nahotki sizlar shu oyatni o‘qimagan bo‘lsangiz: "Binokorlar keraksiz deb tashlagan tosh Naq binoning peshtoqidan joy oldi" qabilidagi kinoyasiga o‘xshab ketyapti.

[341] Bukhari, Manaqib, 18.
[342] Bukhari, Jumu'a, 1.
[343] Jane McAuliffe, Qur'anic Christians: an analysis of classical and modern exegesis (Cambridge, 1991), 290.
[344] David Burrell and Elena Malits, Original Peace: Restoring God's Creation (Mahweh, New Jersey, 1997), 9.
[345] Abdallah ibn Alawi al-Haddad, The Lives of Man (tr. M. al-Badawi), (London, 1411/1991), 7.
[346] Sigmund Freud, Moses and Monotheism, (London, 1974), 92.
[347] Masalan. musulmonlar g‘alabasidan  avliyo Gregoriy Palamas nihoyatda tashvishga tushib qolgan edi. Qarang: Speros Vryonis Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century (Berkeley and Los Angeles, 1971), 426-7.
[348] Ushbu masalaga bag‘ishlangan kitoblar talaygina. Musulmonlarning o‘z-o‘zini inglashi haqidagi kitoblar sirasiga quyidagilar kiradi: Abd al-Wâhid Pallavicini, ‘Vers la Terre Sainte,' Les Cahiers de l'Institut des Hautes Études Islamiques 2 (1996), 45-50; S. Abdallah Schleifer, ‘The Virtues of Jerusalem', Islamica IV (1998), 3-10.
[349] «Bir-biri bilan to‘y qiladigan, yoki nikohdan o‘tadigan joyidir", ma'nosida.
[350] Sachaverell Sitwell, Arabesque and Honeycomb (London 1957), 134.

[351] Muhammad al-ShahrastanÏ, Nihayat al-Iqdam fÏ 'ilm al-kalam. Ed. A. Guillaume (London 1934), p.446.
[352] Ibrahim al-Laqqani, Jawharat al-Tawhid, with the commentary of Ibrahim al-Bayjuri, Tuhfat al-Murid (Beirut, 1403/1983), 137.
[353] al-Bayjuri, Tuhfa, 137.
[354] Yahya al-Nawawi, Rawdat al-talibin (Beirut, 1412/1991), X, 70, cited in Nuh Keller, Tariqa Notes (n.p., 1996), 25.
[355] Keller, 25.
[356] Muslim, Sahih, cited in Keller, 24.
[357] Partikulyarizm (lot. particula - zarra) ilohiyotshunoslikdagi, Qiyomat kuni hamma emas, faqat ayrim xristianlargina najot topishi mumkin, deb hisoblovchi ta'limot. - Tarj.
[358] Teoditseya (frants. theodicee - xudoni oqlash, yunon. theos - xudo va dike - adolat) - rahmdil  va qodir Alloh g‘oyasini dunyo yovuzligi - shayton mavjudligi bilan murosaga keltirishga, Allohni yaratuvchi va dunyoning rabbi sifatida borliqning qora kuchlari borligi bilan "oqlash"ga urinayotgan diniy-falsafiy doktrinalarning umumiy nomlanishi. Uni 1710 yili G.V.Leybnits muomalaga kiritgan. - Tarj.
[359] Muslim, Qadar, 25.
[360] Bukhari, Wudu', 75.

[361] Odam Atoning tavbasi qabul qilinganidan so‘ng; «Qur'on», «Baqara» surasi, 37-oyat.
[362] Nasafi, 473.
[363] Kevin Reinhart, Before Revelation: the boundaries of Muslim moral thought (Albany, 1995), 45, 48, 59. Ash'ariylarning so‘nggi turimi ancha tushkundir; masalan, G'azzoliy inson aql-zakovatining ishonchsiz va hissiyotlarga beriluvchan tabiatiga bog‘liq bo‘lib qolishday og‘ir vazifani yuklashga ruxsat bermaydi (74-bet). Moturidiya tarafdorlari esa dunyoning indikativligiga bo‘lgan dastlabki va ko‘proq Qur'onga xos bo‘lgan ishonchga asoslanadi.
[364] Baghdadi, Usul, 262.
[365] O'sha yerda., 263.
[366] O'sha yerda., 161.
[367] O'sha yerda., 162.
[368] Daniel J. Sahas, ‘"Holosphyros?" A Byzantine Perception of "The God of Muhammad",' pp.109-125 of Yvonne Haddad and Wadi Z. Haddad (eds.), Christian-Muslim Encounters (Gainesville, Florida, 1995). Islom zaminining yaqinligi va u yerga musulmon sayyohlar va savdogarlar kelib turishiga va oradan (islom paydo bo‘lganidan beri) ancha vaqt o‘tib ketganiga qaramasdan, 12-asrda yunon cherkovida musulmonlikni qabul qilgan kishilar Muhammad sig‘ingan botiq kuradan voz kechish shiorini  e'lon qilishga majbur bo‘lishgan.
[369] Chansons de Geste (fr.) "Harakat qo‘shiqlari" ma'nosini inglatadi. Frank qiroli Sharl I  (742-814) bilan bog‘liq rivoyatlar asosida paydo bo‘lgan frantsuz poemalari ("Britannika").- Tarj.
[370] Norman Daniels, Heroes and Saracens: an interpretation of the Chansons de Geste (Edinburgh, n.d.).

[371] G'azzoliy bu o‘rinda Allohning Odam Atoga har ming ruhning 999 tasi «ba's an-nur" (olov ahli)ni olib chiqishni buyurgani bayon etilgan mashhur hadisga ishora qilyapti. (Bukhari, Riqaq, 46; see Ibn Hajar al-'Asqalani, Fath al-Bari sharh Sahih al-Bukhari [Cairo, 1959], VII, 196.)
[372] G'azzoliyning gaplari «Dunyo» nashridagi «Al-Muqaffa"ga tegishli bo‘lsa kerak. Tarixiy shaxs bo‘lgan Al-Muqanna (vaf.mil.783 y.) o‘zini Allohning inkarnatsiyasi, ya'ni ruhiman, deb da'vo qilgan va Markaziy Osiyoda qonli qo‘zg‘olon ko‘targan; xalq xotirasi bunday ishlarni G'azzoliy davriga qadar yaxshi saqlab qolgan. Qarang: 'Abd al-Qahir al-Baghdadi, al-Farq bayn al-firaq (Cairo, 1328/1910), 257-8.
[373] Abu Hamid al-Ghazali, Faysal al-tafriqa bayn al-Islam wa'l-zandaqa, ed. Sulayman Dunya (Cairo, 1381/1961), 206. Bizning manbalarda Muqanna chet El bosqinchilariga qarshi kurashgan qahramon sifatida talqin etilsa, diniy manbalarda u mana shunga o‘xshash soxta payg‘ambar sifatida qoralanadi. - Tarj.
[374] Din amaliyoti A'rofga tegishli oyat xususida bir to‘xtamga kela olmadi («A'rof» surasi, 46-47-oyatlar), biroq tepalik g‘oyasi qonuniy talqin sifatida qabul qilingan. Bu talqin yetakchi sahoba  Hudhayfa ibn al-Yamanga nisbat beriladi. Masalan, qarang: Ibn Jarir al-Tabari, Jami' al-bayan fi ta'wil ai al-Qur'an, Shakir and Shakir ed., volume XII (Cairo, 1957), 452: «Ba'zi birovlar Odam Ato avlodlaridan bir guruhining yaxshi va yomon amallari o‘zaro tengdir, shuning uchun ular Alloh taqdirlarini hal etguncha o‘sha joyda tura turadi. So‘ngra Alloh ularni o‘z marhamati bilan jannatga kiritadi". Garchi bu qarash hech qachon  muhim ahamiyatga molik, deb hisoblanmagan bo‘lsa-da, ekzegetik an'ananing aksariyati uni qabul qilgan.
[375] G.N. Jalbani, Teachings of Shah Waliyullah (Lahore, 1967), 158.
[376] Agnostitsizm [ingl. agnosticism < yunon. agnōstos bilib bo‘lmaydigan] fals. - ob'ektiv borliq va uning qonuniyatlarini bilishni inkor qiladigan falsafiy ta'limot. - Tarj.
[377] al-Murtada al-Zabidi, Ithaf al-sada al-muttaqin sharh Ihya' 'ulum al-din (Cairo, 1311AH), 10, 494-5.
[378] Evangelisation (ingl.) 1.  Injildan va'z aytish. 2. Xristianlikni qabul qildirish. - Tarj.
[379] Bien-pensant (fr.) to‘g‘ri o‘ylaydigan, chin ma'nosida. - Tarj.
[380] Moniylik dini Eronda 3-asrda Mani asos solgan din. Dunyoni yaxshilik va yomonlik, nur va zulmat o‘rtasidagi muttasil kurashdan iborat deb tushunadigan aqida. - Tarj.

[381] Rajeet Syal and Christopher Morgan, "Muslims Set to Outnumber Anglicans", Sunday Times, 11 may, 1997.
[382] Ushbu jarayon haqida ma'lumotga ega bo‘lish uchun qarang: Jessica Jacobson, «Islam in Transition: Religion and Identity among British Pakistani youth" (London and New York: Routledge, 1998); "Muslims in Britain^ Searching for an Identity", New Community 13 (1987), pp.384-394
[383] Nomotsentrizm (ingl.) "markazida qonun turadigan" degan ma'noda. - Tarj.
[384] Ressourcement (frants.) - asliyatga qaytish, qayta tug‘ilish, qayta tiklash. - Tarj.
288a Oskar Uayld, Dorian Greyning portreti, 2-bob.
[385] Klifford Jeyms Geertz (1926 y. tug‘ilgan) - amerikalik  madaniyat antropologi, ramziy antropologiya va interpretatsion antropologiyaning yetakchi mudarrisi va himoyachisi. - Tarj.
[386] Lumiéres (fr.) Siècle De Lumières ("Ma'rifatlilar asri") 17-18-asrlarda Yevropadagi ziyolilar harakati nomi bo‘lib,  unda xudo, sabab, tabiat va inson tushunchalari bir dunyoqarashga sintez qilingan va uni ko‘pchilik ma'qullagan. Ushbu dunyoqarash san'at, falsafa va siyosatda inqilobiy o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan ("Britannika"). - Tarj.
[387] Rolan Jerar Bartes (1915-1980) - frantsuz esseisti, ijtimoiy va adabiy tanqidchisi. Uning semiotika, ramzlar va belgilarni formal o‘rganish borasidagi tadqiqotlari strukturalizm va yangi tanqidni yetakchi intellektual harakatlar darajasiga ko‘tarishga yordam berdi. - Tarj.
[388] Atomizm [fr. atomisme < yunon.]. fals. - materialistik ta'limot bo‘lib, 19-asrning oxirigacha  material abadiy, o‘zgarishsiz va bo‘linmaydigan zarralar - atomlardan  iborat deb hisoblangan. Zamonaviy atomizm nuqtai nazariga ko‘ra, elektronlar elektr quvvatining «atomlari»,  fotonlar esa yorug‘lik «atomlari»dir. Atomizm keng ma'nosidan ob'ektning, jarayonning, xossaning (ijtimoiy atomizm, mantiqiy atomizm va boshqalar) diskretliligini (uzlukliligini) anglatadi. («Kirill va Mefodiy») - Tarj.
[389] Ernest Gellner, Postmodernism, Reason and Religion (London: Routledge, 1992).
[390] Mary Rose Barral, The Body in Interpersonal Relations: Merleau-Ponty (Lanham, MD: University Press of America, 1984). Uning  qarashlaridagi eng muhim bo‘lgan jihat vujudni inson sub'ektini «moddiylashgan ruh» deb hisoblovchi tushunchaga asoslangan intersub'ektiv joy deb hisoblashidir. Bu qarash Dekartning «vujuddan foydalanuvchi jon» degan qarashiga ziddir. Bu haqda 90-betga qarang. U musulmonlarning tanaga asoslangan fiqh tajribasini madaniy kishilarni birlashtiruvchi asos deb hisoblashi mumkin.

[391] Intersub'ektiv (ingl.) 1. Turli ongga mansub aqllar o‘rtasida muloqotga kirishish (intersub'ektiv muloqot). 2. Ikki va undan ortiq sub'ektlar foydalanishi yoki ular uchun joriy etilishi mumkin bo‘lgan narsa. - Tarj.
[392] Interkorporeyti (ingl. inter o‘rta,  corporeity -- vujudga ega bo‘lish yoki vujud bo‘lishning sifati yoki holati, moddiylik) "moddiyliklar o‘rtasidagi narsa" ma'nosida. - Tarj.
[393] Hatto, til voqelikni hosil qiladi, deb da'vo qilish ham uni tasvirlashiga xalal bermaydi. Qarang: See  M.J. Devaney, ‘Since at least Plato ...' and Other Postmodernist Myths (Basingstoke: Macmillan, 1997), p.4. Qur'on nuqtai nazaridan, albatta, tilni Alloh bergan. Vaholanki, Tavrotning «Ibtido» kitobida uni bandasi yaratgan, deyiladi. Musulmon ilohiyotshunosligi bitiklarga asoslangan teistik logotsentrizmdan postmodernizmga qarshi foydalanishi mumkin.
[394] Ron Geaves, The Sufis of Britain: An Exploration of Muslim Identity (Cardiff: Cardiff Academic Prees, 2000).
[395] Salafiya (arab. «salaf» «ota-bobolar", "o‘tmishdoshlar" so‘zidan) - Musulmon  din arboblarining umumiy nomi bo‘lib, ular islom tarixining turli davrlarida qadimgi musulmon qavmi yoki "chin musulmon bobolar"ning turmush tarzi va e'tiqodidan ulgi olishga da'vat qilgan, ular ushbu sohalarda keyinchalik joriy etilgan yangiliklarni bid'at deb hisoblagan. Bunga Qur'onni ramziy-majoziy tafsir qilish usulidan tortib, musulmon dunyosida G'arb bilan aloqalari davrida joriy etilgan turli yangiliklar ham kiradi. ("Islam", entsiklopedicheskiy slovar, M. "Nauka", 1991)
[396] Skripturalizm (ingl.) - diniy  bitikning sifati yoki holati; muqaddas bitiklarga chinakam sadoqat (Vebster (1913) lug‘ati)
[397] Partikulyarizm (lot. particula  - zarra) - siyosatshunoslikda, siyosiy, ma'muriy yoki madaniy avtonomiyaga erishish va uni saqlab qolishga intilish. Partikulyarizmning keskin shakllariga bo‘lginchilik (separatizm) - mustaqillik va detsentralizmga erishish harakati - davlatning markaziy organlarining rahbarlik rolini inkor etish, huquqshunoslik sohasida esa bir mamlakatning turli qismlarida turli huquqiy sistemalarning amal qilishi kiradi. - Tarj.
[398] Devolyutsiya (ingl. devolution-, lot. devolvere so‘zidan) - 1. Huquq, vakolatlar, mulk va mas'uliyatning boshqalar qo‘liga o‘tishi, xususan, markaziy hukumatning vakolatlarini mahalliy hokimiyatga topshirishi. 2. Inqiroz, orqaga ketish. - Tarj.
[399] Jeremy Paxman, The English: a portrait of a people (London: Michael Joseph, 1998).
[400] Daniel Jenkins, The British, Their Identity and Their Religion (London, SCM, 1975) p.11.

[401] Paksman iqtibos olgan. 6-bet.
[402] Paradigma [nem. Paradigma, fr. paradigme < yunon. paradeigma namuna] - 1. Tilsh. Bir so‘zning shakllar sistemasi. 2. Fals. Ilm-fan, madaniyat, tsivilizatsiyaning ma'lum bir bosqichiga xos bo‘lgan tasavvurlar va asosiy kontseptual yo‘nalish va hk. sistemasi. ("Kirill va Mefodiy") 3. Namuna, andoza. - Tarj.
[403] Jose Saramago, tr. Giovanni Pontiero, The History of the Siege of Lisbon (London: Harvill, 1996).
[404] Postxok (lot. post hoc, ergo propter hoc bundan keyin, shuning uchun, shu tufayli) mantiq ilmidagi noto‘g‘ri qoida bo‘lib, vaqt nuqtai nazaridan oldinroq sodir bo‘lgan narsani unga daxli bo‘lmagan boshqa bir narsaga sabab qilib ko‘rsatish. - Tarj.
[405] «Luziadlar» Portugaliya shoiri Luish de Kamoens (1524 yoki 1525-1580) qalamiga mansub epik doston. Vasko da Gamaning Hindistonga dengiz safari haqidagi asarda bu xalqning qahramonligi kuylanadi va aqlning imkoniyatlari cheksiz ekaniga ishonch bildiriladi («Kirill va Mefodiy»).
[406] Luis Vaz de Camoens, The Lusiads (Harmondsworth: Penguin,  1952), p.80 (Canto 3).
[407] Nina Clara Tiesler, ‘No Bad News from the European Margin: the New Islamic Presence in Portugal', Islam and Christian-Muslim Relations 12 (2001), 71-91, p.83.
[408] Cantuar de mío Cid (isp. "Saidimning qo‘shig‘i") 12-asrning o‘rtalarida yaratilgan ispan epik dostonidir.
[409] Qarang: masalan:  Bernard F. Reilly, The Contest of Christian and Muslim Spain 1031-1157Kentucky Romance QuarterlyActes du Ve symposium international d'Études morisques sur le Ve centenaire de la chute de Grenade 1492-1992Sid (Said) afsonasi Frantsiyada ham mashhur edi; cf. Peter H. Nurse (ed.) Le Cid, by Pierre Corneille; the text of the original edition (1637), edited with an introduction, notes and variants (Cambridge, Mass., and Oxford: Blackwells, 1992), 252-3; Israel Burshatin, ‘The Docile Image: The Moor as a Figure of Force, Subservience  and Nobility in the Poema de mio Cid', 31 (1984), 269-280; for the wider picture see Gamal Abdel-Rahman, ‘La  literatura española ante la caida de Granada (la imagen del musulmán antes y después de 1492)', in Abdeljelil Temimi (ed.), (Zaghouan: Centre d'Études et de récherches ottomanes, Morisques, de Documentation et d'information, 1993), 29-55. (London: Harrap, 1978).
[410] Miguel de Unamuno, La Enormidad de España. Comentarios (Lucero, Mexico: Editorial Seneca, 1945), 92-3. Unamunoning Boshqaning boshboshdoqligiga qarshi  ispan haqiqatining «nol nuqtasi» sifatida rekonkista (xristianlar yerini musulmonlardan tortib olish) tashabbuskori bo‘lgan don Pelayo haqidagi mulohazalarini bilish uchun qarang: Carlos Blanco Aguinaga, "Unamunoning "yoísmo"si va uning an'anaviy ispan individualizmiga munosabati" Ramón Martínez-López (ed.), Unamuno Centennial Studies (Austin: Department of Romance Languages, University of Texas, 1966), 45-6. da.

[411] Sristianos y moros (isp.) - «Xristianlar va mavrlar (arablar)»
[412] Retablo (isp. mehrobning bir bo‘lagi) - xalq san'atidagi an'ana bo‘lib, din sahnalari yoki suratlari arzon materialga chiziladi. Retablo san'atida bir necha mavzu: Isoning chormix qilinishi, Bibi Maryam va bola, Gvadalupe Bibi Maryami ustuvorlik qiladi. - Tarj.
[413] Marquez  de Lozoya, ‘Los moriscos en América', Archivo del Instituto de Estudios Africanos 14 (1960), 23-27; L. Cardaillac, ‘Le probleme morisque en Amérique', Mélanges de la Casa de Velazquez 12 (1976), 283-306; Mercedes García-Arenal, ‘Moriscos and Indians: a comparative approach', in Geert Jan van Gelder and Ed de Moor (eds), The Middle East and Europe: Encounters and Exchanges (Amsterdam and Atlanta: Rodopi, 1992), 39-55.
[414] N. Njegos, tr. James W. Wiles, The Mountain Wreath (London: Allen and Unwin, 1930), cited in Asim Zubcevic, ‘Pathology of a Literature: Some Roots of Balkan Islamophobia', Islamica 2.3 (1996), 78-82.
[415] Zubcevic, 82.
[416] R. Geraci, ‘Russian Orientalism at an impasse: Tsarist education policy and the 1910 conference on Islam', in D.R. Brower and E.J. Lazzerini (eds), Russia's Orient: imperial borderlands and peoples 1700-1917 (Bloomington: Indiana University Press, 1997), 138-161. Rus islomofobiyasi bilan tanishish uchun qarang: Ataullah Bogdan Kopanski, ‘Burden of the Third Rome: the threat of Russian Orthodox fundamentalism and Muslim Eurasia,' Islam and Christian-Muslim Relations 9/ii (1998), 193-216.
[417] Roman Jakobson and Mark Szeftel, "The Vseslav Epos", in Roman Jakobson and Ernest J. Simmons (eds), Russian Epic Studies (Philadelphia: American Folklore Society, 1949), 13-86, p.49.
[418] Billington, 70. Billington Rossiyaning yaqindagi mafkuraviy tozalash tushunchasi Rekonkista (ispan yerlarini musulmonlardan tortib olish) davrining lumpieza de sangre kontseptsiyasiga borib taqalishi mumkinligini ta'kidlaydi. 
[419] Choc éléctrique (fr.) - elektr shoki.
[420] Le vraie premiere croisade (fr.) - salib  yurishining haqiqiy premerasi. Buni anaxronizm sifatida inkor etish mumkin. Dastlabki  asarlar (Roland, the Cid romance) aslida salibchilar adabiyoti emas. Cf. Bandera Gómez, El ‘Poema de Mío Cid': poesía historia, mito (Madrid: Gredos, 1969), 51; Norman Daniel, The Arabs and Medieval Europe (London: Longman, 1979), 81: «Uning motivi xristianlikning yoyilishidan ko‘ra ushbu dinning sharafidir».