[421] Karolinglar (nem. Karolinger) - 687-987 yillardagi Frank davlati hukmdorlari sulolasi. - Tarj.
[422] Fernand Braudel, L'identité de la France. Vol 2: Les Hommes et les Choses (Paris: Arthaud-Flammarion, 1986), 105-106. Brodel, shuningdek, karolinglar davrida franklar va germanlarning janubdan bo‘lgan xavf ta'sirida hozirgi Yevropa integratsiyasining darakchisi sifatida  do‘stona munosabatlar o‘rnatganini ham ta'kidlaydi. Ammo boshqa bir kishi bu ta'kidni musulmonlar yashagan Shimoliy Afrikadan madaniy ta'siriga berilmaslik uchun qilingan, deb rad ham qilishi mumkin.
[423] Drang nach Osten (nem: "Sharqqa yurish") - Germaniyadan  sharq tomonda joylashgan slavyan yerlarini bosib olish siyosati. Bu atama 12-13-asrlarda yashagan nemis mustamlakachilarining sharq omon yurishlari paytda paydo bo‘lgan. - Tarj.
[424] Sarasen - O'rta  asrlarda musulmon bo‘lgan arab, turk yoki boshqa bir millat vakili. - Tarj.
[425] Autremer (lot. «chet el») - Yevropa  davlatlarining salib yurishi davrida  Muqaddas zaminda barpo qilgan podsholigi («Vebster» lug‘ati, Internet, http://www.everything2.com).
[426] Desmond Seward, The Monks of War: The Military Religious Orders (revised edition Penguin: Harmondsworth, 1995), 95-140.
[427] Weltanschauungen (nem.) - dunyoqarash. - Tarj.
[428] Norman H. Baynes (ed.), The Speeches of Adolf Hitler, 1922-39 (2 vols, Oxford, 1942), I, 688-712; as loosely paraphrased by Alan Bullock, Hitler, a Study in Tyranny (revised issue Harmondsworth: Penguin, 1990), 365. Taxminiy xulosa shuki, ellinistik xristianlik inson irodasini yuksak baholagan bir paytda islom va somiy din "yahudiy" kommunizmi uni fatalistik, ya'ni  Allohning izmida deb biladi.
[429] Armageddon (ibroniy tilida «Megiddo qiri» bo‘lsa kerak) - Injilda tilga olingan mana shu joyda  dunyo tarixining intihosida Yer podsholari shayton rahnamoligida Alloh kuchlari bilan jang qiladi. Tavrotda bir marta «Vahiylar»da, Yuhannoga kelgan Vahiyda (16:16) tilga olinadi. - Tarj.
[430] Artur afsonalari - kelt  xalq rivoyatlari bo‘lib, ularning markazida anglosakson bosqinchilariga qarshi kurashgan brittlar qiroli Artur (5-6-asrlar) turadi. Artur va "Davra stoli" ritsarlari  ritsarlikning axloqiy ideallarini o‘zida mujassam etadi ("Kirill va Mefodiy").

[431] Muqaddas jom (ingl. Holy Grail) - "Artur romanslari»dagi ritsarlar izlagan afsonaviy narsa. Bu atama katta og‘izli yoki mayda idishni anglatgan. Lekin uning qaydan kelib chiqqani ma'lum emas. - Tarj.
[432] Kathleen Raine, Golgonooza: City of Imagination. Last Studies in William Blake (Ipswich: Golgonooza, 1991), 161-164.
[433] Eva Evers Rosander and David Westerlund (eds.), African Islam and Islam in Africa: encounters between Sufis and Islamists (London: Hurst, 1997).
[434] R.Robertson, Globalisation: Social Theory and Global culture (London: sage, 1992), 174.
[435] Tim Winter, "The Last Trump Card: Islam and the Supersession of Other Faiths", Studies in Interreligious Dialogue 9 (1999), 133-155, pp.149-50
[436] Wael B. Hallaq, A History of Islamic Legal Theories (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 112-3; cf. Muhammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence (Cambridge: Islamic Texts Society, 1991), 267-82.
[437] Johannes J.G. Jansen, The Dual Nature of Islamic Fundamentalism (London: Hurst, 1997), 34, 37. Uning «bid'atga hasanotlar aytish» printsipini yoqtirmasligi   yangitdan islomlashgan mongol xonligining rejalaridan asabiylashishiga borib taqaladi. Bu xonlik hukmdorlar va askarlar o‘rtasida keng miqyosli sinkretizm (o‘zaro aralashib ketish) ga ruxsat bergan edi.
[438] Mohammad Umar Memon, Ibn Taimiya's struggle against popular religion: with an annotated translation of his Kitab iqtida' as-sirat al-mustaqim mukhalafat ashab al-jahim (The Hague: Mouton, 1976).
[439] Ekklesiologiya [nem. Ekklesiologie < yunon. ekklēsia cherkov + logos fan] - ilohiyotshunoslikning  bir bo‘lagi bo‘lib, unda  qudsiylik, jamoa bo‘lib ibodat qilish, begunohlik va cherkovga hovariylarcha sadoqat, uning dindorlar najot topishida yetakchi rol o‘ynashi xususidagi dalillar keltiriladi. - Tarj.
[440] Immanentlik [fr. immanent < lot. immānens (immanentis) xos bo‘lgan] - fals. Biror predmet yoki hodisaga xos bo‘lgan, uning tabiatidan kelib chiqadigan («Kirill va Mefodiy»). Immanentizm - Xudo, yoki mavhum aql, yoki ruh dunyoni to‘ldirib turadi, deb hisoblaydigan bir qancha nazariyalardan istalgan bittasi («Britannika»). - Tarj.

[441] Transtsendentalizm [nem. transzendental < lot. trānscēndere o‘tish, chegaradan tashqariga chiqish] - Amerikada  1830-60-yillarda vujudga kelgan falsafiy-adabiy harakat. Harakatning nomi va bir qancha g‘oyalari I.Kantning "transtsendental idealizm"idan, shuningdek, F.Shelling asarlaridan olingan. Trantsendentalizm romantizm nuqtai nazaridan ma'rifiy sensualizm va zamonaviy tamaddunni tanqid qilgan. Asosiy g‘oyalari: insonni «vulgar-materialistik" manfaatlardan tozalovchi tabiatga yaqinlik, ma'naviy kamolotga erishish, mikrokosm orqali makrokosmni intuitiv tarzda idrok qilish. - Tarj.
[442] Henri Kaoust, Essai sur les doctrines sociales et politiques de Taki-d-Din Ahmad b. Taimiya (Cairo: Institut Français d'Archéologie Orientale, 1939), 522-527.
[443] Masalan, Saudiya Arabistonida ta'lim olgan Muhammad Said al-Qahtaaniyning Al-Wala' wa'l-Bara' According to the Aqeedah of the Salaf (New Delhi: Islamic Call, 1998) asariga qarang.
[444] Mahmud A. Faksh, The Future of Islam in the Middle East: Fundamentalism in Egypt, Algeria and Saudi Arabia (Westport CT and London: Praeger, 1997), 52.
[445] http://sunnah.org/articles/muslims_in_nonmuslim_lands.htm
[446] György Lederer, ‘Islam in Lithuania', Central Asian Survey 14/iii (1995), 425-48; P. Borawski, ‘Religious tolerance and the Tatar population in the Grand Duchy of Lithuania, 16th to 18th century', Journal, Institute of Muslim Minority Affairs 9 (1988), 119-133; B. Szajkowski, ‘The Muslim minority in Poland', in S. Vertovec and C. Peach (eds), Islam in Europe: the politics of religion and community (Basingstoke: Macmillan, 1997), 91-100.
[447] P.D. Buell, ‘Saiyid Ajall (1211-1279)', in E. de Rachewiltz, Hok-lam Chan, Hsiao Ch'i-ch'ing, and P.W. Geier (eds), In the service of the Khan: eminent personalities of the early Mongol-Yüan period (1200-1300). (Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1993), pp.466-79.
[448] Masalan, (mahalliy madaniyatlarga moslashish vositasi sifatida mahalliy ijmo uchun), Gustav von Grunebaum, ‘The Problem: Unity in Diversity', in Gustav von Grunebaum (ed.), Unity and variety in Muslim civilization (Chicago and London: , 1955), 31; «bizdan oldin kelganlarning vahiy orqali nozil bo‘lgan qonunlari uchun», Muhammad Hashim Kamali, Principles of Islamic Jurisprudence (Cambridge: Islamic Texts Society, 229-234.
[449] Transtsendentlik - immanentlikning  teskarisi bo‘lib, ma'lum bir sohaning, umuman olganda, dunyoning chegarasiga nisbatan narigi tomonda bo‘lish.  Bir qator falsafiy oqimlarning markaziy tushunchalaridan bittasi. Har qanday voqelikdan ustun turuvchi absolyutning tavsifi (neoplatonizmda birlik); ilohiyotshunoslik ta'limotlarida - xudoning yerdagi hayotdan tashqarida ekani. Kant falsafasida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan tajriba («hodisalar dunyosi») chegaralaridan tashqariga chiquvchi, nazariy bilish (masalan, xudo, ruh, mangu yashash g‘oyasi) imkoni bo‘lmagan narsa («Kirill va Mefodiy»). - Tarj.
[450] (Ingliz diniy mutafakkiri) Jon Uikliffning Lamen Sanneh haqidagi qat'iy fikriga e'tibor bering: "Muhammad's Significance for Christians: Some Personal  Reflections", Studies in Interreligious Dialogue 1/i (1991), 25-40, p.39: "Musulmonlar o‘sha joyning tilida yozilgan narsalarni  boshqa din bitiklari vositasi sifatida bekor qilishdi va shu tariqa mahalliy qonun-qoidalarning noyob va muhim manbasini taqiqlab qo‘ydi", bu hol islomda Isoning erkak jinsiga mansubligi feministlarga mushkullik tug‘dirganiday, muammo mavjud, degan fikrga sabab bo‘lishi mumkin. Buning amalda musulmon madaniyatlarini kambag‘allashtirib qo‘ygani, musulmonlarning muqaddas adabiyotlari boyligini bergani xususida bir narsa deyish qiyin; masalan, kimdir eronliklarning islomni qabul qilganidan so‘nggi fors tilining favqulodda yashovchanligi yoki turk mavlid qiroatlari  xususida o‘ylashi mumkin. Mavlid qiroatlari chog‘ida turk tili zamonaviy Yevropa tillarida ibodat qiladigan kishilarga notanish bo‘lgan darajada muqaddaslashtiriladi. Musulmonchilik nuqtai nazaridan muqaddas bitikni aniq tarjima qilish (qarang: T.Winter, "Qur'an: Translations", in Concise Encyclopedia of Language and Religion  [London: Pergamon, 2001] chog‘ida uchta xatoga yo‘l qo‘yiladi. Birinchidan, u "tarjimaning yutuq va kamchiliklari tufayli xristian cherkovi dastlabki bo‘linishga yuz tutdi"(A.C.Partridge, English Biblical Ttranslation [London: André Deutsch, 1973], 3)  qabilidagi munozaralarga yo‘l ochib beradi. Ikkinchidan, u, xuddi Tavrotning tarjimonlar tomonidan qayta-qayta aksil-yahudiylashtirilgani singari, teologik ma'no buzilishi va anaxronizmga olib borishi mumkin. Uchinchidan,  ibodat qilish va aqida sifatida foydalanish uchun mo‘ljallangan jiddiy tarjima ierarxiya vasiyligini talab qiluvchi aqidaning kelib chiqish jarayonini o‘z ichiga oladi. Bu talabni islom qondira olmaydi. Partridj (232-bet) o‘zining mushkulot haqidagi qichqacha fikrini: "xristianlarga ikkita Tavrot kerak, bittasi tarixchi olim uchun, ikkinchisi, garchi g‘ayrishuuriy bo‘lib tuyulsa-da, muqaddas bitik biz so‘zlashadigan tilda hamma tushunadigan bo‘lishi kerak, deb hisoblaydigan omi xalq uchundir", deb xulosalaydi. Shu ma'noda islom arab tilidagi Qur'onni mutaxassislar o‘rganishi va xudojo‘ylarcha qiroat bilan o‘qishi uchun asrab qo‘yib, uning ma'nosini odamlar tushunib olishi uchun tafsir qilish bilan bu to‘siqni yengib o‘tgan. Arabchaga o‘xshash, biroq so‘zma-so‘z tarjima me'yor hisoblanib kelgan. Uolter Benjamin: "bitiklarni so‘zma-so‘z tarjima qilish barcha tarjima turlari orasidagi eng mukammalidir yoki shunga yaqindir", degan edi (Walter Benjamin, ed. Hannah Arendt, tr. Harry Zohn, Illuminations [London: Fontana, 1973], 69.).  Sannehning pozitsiyasi  Bellokning "xristianlik Yevropa, Yevropa esa xristianlik, deganidir", degan fikriga (butunlay qonuniy) qarshi fikrlarning bir bo‘lagini tashkil etadi; kelajagi noaniq, yaqinda paydo bo‘lgan bu tamoyil uchinchi dunyo mamlakatlari xristianlarini G'arb madaniyatidan ilhomlantirib yubordi. "Arab imperializmi" xususidagi tezis uchun  qarang: V.S.Naipaul, Beyond Belief: Islamic Excursions among the Converted Peoples (London: Little, Brown and Co., 1998).

[451] J.B.P. More, ‘The Marakkayar Muslims of Karikal, South India', Journal of Islamic Studies 2:1 (1991), 25-44, page 44.
[452] Daniel Sahas, John of Damascus on Islam (Leiden, E.J. Brill, 1972), 128-9.
[453] David A. Kerr, ‘The Prophethood of Muhammad', in Yvonne Yazbeck Haddad and Wadi Zaidan Haddad (eds.), Christian-Muslim Encounters (Gainesville etc.: University Press of Florida, 1995), 428-30.
[454] Hans Küng et al, Christianity and the World Religions: Paths of Dialogue with Islam, Hinduism and Buddhism (London: Collins, 1986), 24-8. Islomda tuzatish tarixiy va, binobarin, somiy Isoni o‘z o‘rniga tiklash shaklini oladi. Kung Pavelning ellinlashtirish strategiyasini rad etmagan holda, Jeyms qo‘llab-quvvatlagan ibtidoiy monoteizmning kuchsizlanib qolishi tufayli xristianlik o‘z mavqeini yo‘qota boshlagan, deb hisoblaydi. U islomning go‘yo  yahudiylarning Isoga izdosh bo‘lgan kishilardan iborat mazhabi ebionimlardan kelib chiqqani haqida safsata sotuvchi H.J.Shoeps singari tarixchilarning gaplariga xayrixohlik bilan qaraydi.
[455] Nisa qarorlari («Nisa-Konstantinopol kredosi" deb ham ataladi) - xristianlarning  meilodiy 325 yili Nisa shahrida e'tiqod haqidagi yakkayu yagona kredosidir. Uni roman-katolik, sharqiy pravoslav, anglikan va aksariyat protestant cherkovlarigina  qabul qilgan. Havoriylar va Afanasiy aqidalarini ba'zi bir cherkovlar qabul qilgan, qolganlari qabul qilmagan. - Tarj.
[456] Bart, Karl (1886-1968) - shveytsariyalik   ilohiyotshunos, liberal ratsionalizmga qarshi bo‘lgan dialektik ilohiyotshunoslikni targ‘ib qilgan. "Xudo va ilohiyotshunoslik so‘zi" (1924), "Ilohiyotshunoslik va cherkov" (1928), "Kredo" (1935)  singari asarlar muallifi. - Tarj.
[457] Ortodoksiya [< yunon. orthodoxos taqvodor] -  biror ta'limot, dunyoqarashga izchil, og‘ishmay amal qilish. - Tarj.
[458] Unitar [fr. unitaire < lat. ūnitās birlik] - yagona,  birlashgan, bir butunni tashkil etuvchi (masalan, davlatning yaxlitligi, federal sub'ektlarga bo‘linmasligi). - Tarj.
[459] Pelagiylik - 5-asrning boshlarida O'rta Yer dengizi mamlakatlarida tarqalgan xristian rohibi Pelagiy ta'limoti (Pelagius, taxminan 360 yilda tug‘ilgan va 418 yildan so‘ng vafot etgan), Avgustinning xudoning marhamati va taqdiri azal xususidagi kontseptsiyasidan farqli o‘laroq, insonning najot topishini o‘zining axloqiy va taqvodorlik borasidagi sa'y-harakatlariga bog‘liq, deb hisoblagan, shuning barobarida "ibtidoiy" gunohning avloddan-avlodga o‘tuvchi kuchini rad etgan. Pelagiylik 431 yili 3-umumjahon jomesida zindiqiylik sifatida qoralangan. - Tarj.
[460] Jomni izlash (ingl. grail kosa, jom) - 1. O'rta asrlar afsonasiga ko‘ra, go‘yo Iso so‘ngga marta kechki ovqatni o‘sha kosa yoki likopchadan yegan. Shuning uchun ritsarlar o‘sha idishni izlashadi. 2. Uzoq va mushkul bo‘lgan izlash. - Tarj.

[461] Yevxaristiya [yunon. eucharistia aynan  minnatdorlik bildirish] - xristianlikning yettita siridan bittasi bo‘lgan prichashchenie. - Tarj.
[462] Troitsa (rus.) - xristian dinida Ota xudo, O'g‘il xudo va muqaddas ruh - uchlikdan  iborat bir xudo. - Tarj.
[463] Michael Bauman, Milton's Arianism (Frankfurt am Main: P. Lang, 1987). Miltonning troitsaga e'tirozi uning bitiklarida mavjud bo‘lmagani, inkarnatsiyaga e'tirozi esa «tug‘ilgan xudo bo‘lishi mumkin emas», degan qarashdan iborat. So‘nggi da'vo keyinchalik vujudga kelgan ingliz unitarianizmi (Reformatsiya davrida paydo bo‘lgan diniy harakat)da ko‘zga tashlanadi. U ilohiy mohiyatning mavhumligidan bahs yuritadi.
[464] Don M. Wolfe (ed.), Complete Prose Works of John Milton (New Haven and London: Yale University Press, 1953-1983), I, 299, cited in Nabil Matar, Islam in Britain 1558-1685 (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 87.
[465] Villiam Lod (1573-1645) - ingliz prelati (ruhoniysi), Kanterberi arxiepiskopi. - Tarj.
[466] Matar, loc cit.
[467] Ledi Margaret - Qirol Henri VII (1485-1509 y.y. hukmronlik qilgan)ning onasi va Kembrijning Avliyo Jon va Xrist kollejlari asoschisi ("Britannika").- Tarj.
[468] Mark R. Shaw, ‘William Perkins and the New Pelagians: Another look at the Cambridge predestination controversy of the 1590's', Westminster Theological Journal 58 (1996), 281.
[469] Unitarianizm - Reformatsiya  davrida Polsha, Transilvaniya va Angliyada, keyinchalik esa Shimoliy Amerikada Yangi Angliya puritanlar cherkovlaridan paydo bo‘lgan uyushqoq diniy harakat. Unitariylar peshvolari har bir mamlakatda qat'iy ravishda yahudiylarning muqaddas bitiklari va Injilga asoslanib, islohot o‘tkazgan. Ular boshqa xristian cherkovlari qabul qilgan Troitsa aqidasi xususida o‘sha bitiklardan hech bir tasdiq topmagan («Britannika»). - Tarj.
[470] Qarang: J.R. Jacob, Henry Stubbe: radical Protestantism and the early Enlightenment (Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1983); P.M.Holt, A seventeenth-Century defender of Islam: Henry Stubbe and his Book (1632-76) (London; Dr William's Trust, 1972).

[471] Henry Stubbe (ed. Hafiz Mahmud Khan Shairani) An Account of the Rise and Progress of Mahometanism, and a Vindication of him and his Religion from the Calumnies of the Christians (second edition, Lahore: Orientalia, 1954), 177.
[472] Jacob, 154-7.
[473] Holt, 10.
[474] Rojer Skryutonning ingliz cherkovlari haqidagi mana bu gapini taqqoslab ko‘ring: «Arxitekturasi muhtasham, ammo sodda va sokin, unda frantsuz gotik cherkoviday yuksakka bo‘y cho‘zish ham, italyan ibodatxonasining diniy mahramligi ham yo‘q»..  England: An Elegy (London: Chatto and Windus, 2000), p.91.
[475] Taqqoslab ko‘ring: Mr Vincy in Middlemarch (chapter 13): «Men hozir ham, xuddi aqidalar vujudga kelmaganidan oldingi vaqtdagiday, cherkovning oddiy xodimiman».
[476] Clifford Longley, in The Daily Telegraph, April 2, 1999.
[477] Raine, Golgonooza, 172-5.
[478] Raine, Golgonooza, 172-3.
[479] «Ish kitobi» yahudiylarning muqaddas bitiklari kitobi bo‘lib, dunyo adabiyotining durdonasi hisoblanadi. Uni Tavrotning «Ketuvim» («Maktublar»)  deb atalgan uchinchi bo‘limidan topish mumkin («Britannika»).
[480] Kathleen Raine, William Blake and the Book of Job (London: Thames and Hudson, 1982).

[481] Qur'on, «A'rof» surasi. 172-oyat. Qarang: G. Böwering, The Mystical Vision of Existence in Classical Islam: The Qur'anic Hermeneutics of the Sufi Sahl At-Tustari (d.283/896) (Berlin and New York: Walter de Gruyter, 1980), 145-57.
[482] G.W.H. Lampe, God as Spirit (Oxford: Oxford University Press, 1977). Bu kitob haqidagi mulohazalar uchun qarang: Maurice Wiles, Faith and the Mystery of God (London: SCM, 1982), 117-129;  ayniqsa, 127-betga qarang, u yerda empirizmga asoslangan inglizlarning ushbu unitar impulsi haqida yaxshi xulosa chiqariladi: "Troitsa simvolizmi nafaqat mulohaza va ibodat uchun qimatli yo‘lboshlovchi bo‘ladi, qolaversa, xudoning o‘ziga xos tabiatini namoyon qiladi. Troitsa simvolizmi xudoning borlig‘i xususida bilishga intilishni o‘zida namoyon etadi. Bu hol e'tiqodning eksperiental va eksperimental tabiatini o‘zaro kelishtirish mushkul ekanini anglatadi. For Lampe see C.F.D. Moule (ed.), G.W.H. Lampe: Christian, Scholar, Churchman, a Memoir by Friends (London and Oxford: Mowbray, 1982).
[483] Kitob Jahon savdo markazi - Nyu-Yorkdagi eng baland egizak bino terroristlar hujumi tufayli qulab tushishidan oldin yozilgan. -  Tarj.
[484] Qur'on, "Ra'd" surasi, 11-oyat.
[485] Ushbu oyatlarning tahlili uchun qarang: Habib Ahmad Mashhur al-Haddad, Key to the GardenQuilliam Press, London 1990 CE), 78-81.  (
[486] Qur'on, "Shuaro" surasi, 89-oyat: "Faqat Alloh huzuriga  sog‘lom dil bilan kelgan kishilargagina (foyda berur)". Ibrohimning namuna bo‘lganini bilish uchun qarang: "Va-s-soffot" surasi, 84-oyat: "Qaysiki, Parvardigoriga sog‘lom qalb bilan keldi". - Tarj.
[487]Ushbu hadis aslida taxsis al-omm (umumga xoslangan)ning namunasidir: u usul ul-fiqhning tez-tez qo‘llaniladigan amalidir, usul ul-fiqh yaroqsiz fikr boshqa bir zarur printsipga zid kelib qolmasligi uchun yaroqli deb hisoblanadi. Boshqa misollar uchun qarang: Ahmad ibn Naqib al-Misri, Reliance of the Traveller, tr. Nuh Ha Mim Keller (Abu Dhabi, 1991 CE), 907-8.
[488] Ibn Asakir, Tabyin Kadhib al-Muftari (Damascus, 1347), 97.
[489] Iqtibos olingan manba: Muhammad al-Jurdani, al-Jawahir al-lu'lu'iyya fi sharh al-Arba'in al-Nawawiya (Damascus, 1328), 220-1.
[490] Qur'on, «Isro» surasi, 85-oyat.

[491] Avgiy otxonalari - yunon  mifologiyasida Elida shohi Avgiyning ulkan va nihoyatda ifloslanib ketgan otxonalari. Gerakl daryo suvini shu yoqqa burib, otxonalarni bir kunda tozalaydi. Bu uning 12 jasoratidan biridir. Ko‘chma ma'noda o‘ta tartibsizlik. - Tarj.
[492] Qur'on, «Noziot» surasi, 40-41-oyatlar.
[493] al-Qushayri, al-Risala (Cairo, n.d.), I, 393.
[494] al-Zabidi, Ithaf al-sada al-muttaqin (Cairo, 1311), I, 27.
[495] Sha'rani, al-Tabaqat al-Kubra (Cairo, 1374), I, 4.
[496] Ibn Kosir «Bidoya» asarida keyingi sufiylar xususida tanqidiy fikrlar bildirgan. Biroq, shunga qaramasdan, u o‘z shogirdlaridan payg‘ambarning har tavallud kuni o‘qishni iltimos qilgan «Mavlud» asarida konservativ va sog‘lom tasavvuf oldida burchli ekanini yozgan.
[497] . Qarang: G. Makdisi's article 'Ibn Taymiyya: A Sufi of the Qadiriya Order' in the American Journal of Arabic Studies, 1973.
[498] Buxoriy rivoyat qilgan hadis. Tarjimasi J. Robson, Mishkat al-Masabih (Lahore, 1970), II, 1380 dan olindi.
[499] Antropomorfizm [fr. anthropomorphisme < yunon. anthrōpos inson + morphē shakl] - Fals.- Tarj. Tabiat hodisalari, hayvonlar, narsalarga odamga xos xususiyatlarni yuklash, xudoni ham odam qiyofasida tasavvur qilish.
[500] Versal tinchlik shartnomasi 1919 yili  Birinchi jahon urushiga barham bergan edi. O'sha yili 28 iyun kuni AQSh, Britaniya imperiyasi, Frantsiya, Italiya, Yaponiya va boshqa davlatlar bir tarafdan, mag‘lub bo‘lgan Germaniya esa ikkinchi tarafdan unga qo‘l qo‘ygan edi. - Tarj.

[501] Metropoliya (lot.) - bosh  shahar, yoki mamlakat. - Tarj.
[502] Muallif ushbu kitobni bundan 3 yil burun yozgani uchun undagi ba'zi bir mulohazalar, dalil va faktlar Yaqin Sharqda ro‘y bergan keyingi o‘zgarishlar oqibatida ancha eskirib qoldi. - Tarj.
[503] Baasizm (arab. baas - uyg‘onish) - Arab  sotsialistik uyg‘onish partiyasi. 1968-2003 yillarda Iroqda hukmron partiya bo‘lgan. - Tarj.
[504] Xorijiylar (arab. xorij, asl ma'nosi chiqqanlar, g‘azablanganlar) - musulmonlikning radikal sektalaridan biri tarafdorlari (7-asrda paydo bo‘lgan). ular barcha musulmonlarning tengligi, imom-xalifaning saylanishi singari talablar bilan chiqqan. - Tarj.
[505] Kalvinizm - protestantizmning  bir yo‘nalishi bo‘lib, unga J.Kalvin asos solgan. U Jenevadan Frantsiyaga, Niderlandlarga, Shotlandiyaga va Angliyaga tarqaladi. Kalvinizm ta'sirida niderland (16-asr) va ingliz (17-asr) inqiloblari ro‘y beradi. Kalvinizmga faqat muqaddas bitikni va inson taqdiri oldindan belgilab qo‘yishi haqidagi aqidani tan olish, ruhoniylarning odamlarning najot topishi uchun beradigan yordamini rad etish, cherkov odatlarini soddalashtirish xos edi. - Tarj.
[506] Neoxorijiylik - yangitdan  paydo bo‘lgan xorijiylik harakati bo‘lib, uning tarkibida Hazariqa va Basra singari radikal kichik sektalar mavjud. Ular o‘zlarini qolgan musulmonlardan ajratib qo‘rsatadi, qolgan musulmonlarning barchasini o‘limga hukm qiladi. - Tarj.
[507] Kazuistika  [fr. casuistique < lot. cāsus voqea] - 1. O'rta asrlar sxolastikasi va ilohiyotshunosligining xususiy voqealarni ham umumiy aqidalar bilan baholash usuli. 2. Ko‘chma ma'noda yolg‘on, shubhali holatlarni himoya qilishdagi topqirlik. - Tarj.
[508] Ekumenizm [nem. ökumenismus < lot. æcumenicus koinotga xos < yunon. oikumenē mavjudotlar yashaydigan zamin] - barcha  xristian cherkovlarini birlashtirish harakati. - Tarj.
[509] Revayvelist (ingl. revivalist qayta tiklovchi) - qayta tiklash ta'limoti tarafdorlari. - Tarj.
[510] Teokratiya (yunon. theos - xudo) - boshqaruvning  bir turi bo‘lib, unda (odatda monarxik) davlat boshlig‘i bir vatqning o‘zida diniy rahbar ham hisoblanadi. - Tarj.

[511] Patronaj  [fr. patronage < patron homiy < lot.] - 1. Chaqaloqlarga va ba'zi bemorlarga ko‘rsatiladigan doimiy davolash-profilaktika yordami. 2. Homiylik qilish.
[512] «Vishi» - 1940 yilning iyuli - 1944 yilning avgustida Frantsiyada nemislar bosqini davrida hukmronlik qilgan sotqin rejimning nomi. A.Peten hukumati Vishi shahrida faoliyat ko‘rsatgani uchun shu nom bilan atalgan. - Tarj
[513] Aleksis Karrel (1873-1944) - frantsuz  xirurgi va patafiziologi; 1904-39 yillarda AQShda istiqomat qilgan.  1912 yili Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. - Tarj
[514] Essentsiya [nem. Essentia < lot. essentia] - mohiyat . - Tarj.
[515] Kvintessentsiya [nem. Quintessenz, fr. quintessence < lot. quinta essentia beshinchi mohiyat] - Eng  asosiy, o‘ta muhim. Antik falsafada efir - yerdagi to‘rtta unsur - suv, yer, olov va havoga qarama-qarshi qo‘yilgan beshinchi unsur, ya'ni efir. - Tarj
[516] Zvinglichilar  - Shveytsariya  protestantlik reformatsiyasining muhim islohotchilaridan biri Ulrix Zvingli (1484-1531) izdoshlari. Zvingli 16-asrda o‘z harakati cherkovdan tashqarida bo‘lgan yagona ulkan islohotchi edi. - Tarj.
[517] Kalvinchilar - Frantsuz  ilohiyotshunosi, Reformatsiya rahnamolaridan biri va kalvinizm asoschisi Jan Kalvin (1509-1564)ning izdoshlari. J.Kalvin o‘ta diniy toqatsizligi bilan nom qozongan edi. - Tarj.
[518] Baybl Belt - AQShning janubidagi hudud nomi. Uning aholisi Tavrot bitiklarining asl ekaniga  ishonmaydi, deb hisoblanadi; keng ma'noda: qizg‘in diniy aqidaparastlik xos bo‘lgan hudud. - Tarj.
[519] Moral Meyjoriti - 20-asrning 70-yillarida baptist ruhoniy Jerri Falvell rahnamolik qilgan fuqarolarning aqidaparastlik tashkiloti nomi. Bu tashkilot gomoseksualistlarning huquqlari, abortni qonuniylashtirish singari talablar bilan chiqqan edi. - Tarj.
[520] Transtsendent [nem. transzendental < lot. trānscēndere o‘tish, chegaradan chiqish] - falsafada bilish mumkin bo‘lmagan, azaldan berilgan, tajriba tufayli orttirilmagan narsa. - Tarj.