Islom o‘z asoschisining hayoti xususidagi bilimlardan ajralgan va ular bilan o‘zaro birlashgan keng an'anaga ega. 20-asr Rasulullohni turli-tuman, ba'zi hollarda aql bovar qilmaydigan yo‘llar orqali qaytadan kashf etdi: tinchlikparvar Hasan Askariy, ashaddiy sotsialist Mustafo as-Siboiy, uchinchi dunyo vakili, mustamlakachilikka qarshi kurashgan qahramon Ali Shariatiy foliyati misolida buni ko‘rish mumkin. Shuningdek, arab millatchisi (Mishel Aflaq), nitsshecha yoki kamida bergsoncha superodam (Alloma Iqbol), eko-jangchi (Fazlun Xolid), feminist (Fotima Mernissi), arxikonservativ (Qirol Fahd), olim (A.Zindoniy va Moris Bukaille), metanarratsiyalarning postmodern dushmani (Farid Esak), tarixdagi ilk demokrat (Muhammad Asad). Dinlarning tanish va ehtimol o‘zini butunlay boshqatdan tanishga bo‘lgan buhronli salohiyatini o‘zida aks ettiruvchi, yuzaki qaraganda, asrlar o‘tsa-da, o‘zgarmay qoluvchi    kishilarning bunday ro‘yxatini istagancha davom ettirish mumkin.   Lekin rang-baranglik alal-oqibat   ierarxiyaga emas, hokimiyatga, tarixchilarga, eng mushkuli, islom tarixida takrorlanib turadigan, ehtiyotkorona bir tarzda qilinishi ravo deb tavsiflanadigan payg‘ambarga bo‘lgan sadoqat namunasiga mos bo‘lishi kerak.  Men Madinaning o‘ziga xos tarovati xususidagi tavsiflarga o‘tishdan oldin ba'zi bir iqtiboslarni keltirish orqali, ushbu namunalarni misol qilib ko‘rsatishni taklif etmoqchiman. Islomning g‘ayridinlar uchun juda oz tanish bo‘lgan jihati sanalmish bunday namunalar hissiy samimiyatning bir ko‘rinishidir, bu hol dinga xos bo‘lmagan narsaday tuyuladi[52]. Bunday misollardan biri rusulullohning oldingi bobda zikr etilgan ma'naviy komilligidir. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.

 Rasululloh shafoat sohibi sifatida

Rasulullohning qiyomat kuni gunohkorlarning gunohini so‘rab oluvchi bo‘lishiga oid aqidasini barcha an'anaviy hokimiyatlar tan oladi. Ko‘plab diniy asarlarning yaratilishiga aynan ana shu mavzu - shafoat masalasi asos sabab bo‘lgan. Men bu o‘rinda shoir Abdurahmon Jomiy (vafoti 1492 y.) ning shu mavzuga bag‘ishlangan she'riy dostonidan misralar keltirmoqchiman. U fors hamdlarining barchasini qog‘ozga to‘kadi, lekin shunga qaramay, so‘zlarining samimiyligi yaqqol sezilib turadi.

O payg‘ambarlar muhri, saxiy e'tiboringizni darig‘ tutmangizkim, Allohning rasuli vafotidan so‘ng dunyo  yetim qoldi.
Siz ularning va ular muhrlarining so‘nggisi edingiz.
Siz nega baxtsizlik domiga cho‘kkan va omad yuz o‘girgan  ummatlaringizni nazar-pisand qilmay tashlab ketdingiz?
O, rasuli akrom, siz o‘zingizning abadiy navqironligingiz bilan bu dunyoning ko‘rkisiz, orom uyqusidan turingiz, bizning yuraklarimizni yo‘lboshchilik nuringiz bilan to‘ldiringiz.
Hayot va kunduzning nuri bo‘lgan, Alloh yorlaqagan siymongizni ko‘rsatmoq uchun nigohingizni Yaman jubbasidan ko‘taringiz.

Bizning pushaymonlarga to‘la tunlarimizni (Alloh) yorlaqagan kunduzlarga aylantiringiz, kunduzlarimizga omaddan toj kiydiringiz.
Endi esa egningizga xushbo‘y atirlar anqigan kiyimlaringizni, boshingizga esa oq dastorni  kiyingiz.
Sochingizning qoramtir va bebaho jingalalari osilib tursin, ularning soyasi muborak poyingizga tushsin.
Oyoqlaringizga Toif tog‘ining chorig‘ini kiying va ularning ipi o‘rniga sizga sadqa bo‘lgan jonimizni bog‘langiz.
Butun koinot sizning oyoqlaringiz ostiga sochilmoq istaydur va u sizning bosib o‘tishingiz sharafiga muyassar bo‘lmoq ilinjidadir.
O'z qabringizdan turib, rasullulloh masjidiga tashrif buyuringiz, tokim bizlar  poyi qadamingizga boshimizni qo‘yib, lablarimizni bosaylik.
O rasuli xudo, ehtiyojmandlarga boshpana berib, sizga bo‘lgan muhabbatga limmo-lim yuraklarga tasalli beringiz.
Bizlar - gunohlarimiz ummoniga  g‘arq bo‘layotgan gunohkorlarmiz. Sizning hidoyatingizga amal qilishga bo‘lgan intilish chanqog‘i bosilmaydur.
Sizning xoki poyingizga kelib, ko‘zimni Madina tuprog‘i bilan poklaydigan kun men uchun eng muborak kundir.

Sizga bo‘lgan muhabbat jazavasidan hushimdan ayrilib, yuragim to‘lqinlanib, vujudim his-hayajonga to‘lib, qabringiz va Yashil gumbaz atrofini kezajakman.
Sizning sharafli mehrobingizga borib, sizga bo‘lgan muhabbatimdan oqarib ketgan yuzimni unga qo‘yaman va u sarg‘ayib, tillo rangini oladi.
So‘ngra o‘z qalbimning amrini ado etarak, siz salot qilgan joyga borib va u yerda turib, qadamjongizni qonim bilan yuvajakman.
Garchi ayni paytda mening vujudim sizning huzuringizda hozir bo‘lmasa-da, Allohga shukrlar bo‘lsinkim, ruhim men uchun o‘sha joydadir.
Allohim sizni ko‘pgina yomon gunohlarimizni so‘rab olguvchi qildi, aks holda biz yo‘q bo‘lib ketar edik.
Biz o‘z gunohlarimizga o‘ralashib qolganimizda, siz salot uchun boshingizga (salla) o‘rab: «Mening ummatlarimni kechir, Allohim, ularni kechir!» deya xitob qilgancha qiyomat maydoniga yetib kelasiz.
Shoyadki, Jomiy ham sizning muborak sa'y-harakatlaringiz va ulug‘ zotlarning yorlaqashi tufayli shafoatga erishganlar va afv etilganlar safida bo‘lsa.

Rasululloh shaxsiy namuna sifatida

Aksariyat ilohiyotshunoslar payg‘ambar ayni paytda o‘z qabrida barzax, ya'ni ushbu va narigi dunyo oralig‘ida - «bo‘g‘iz»da  istiqomat qilayotganini tan olishadi. Musulmonlarning ulug‘larga hurmat yuzasidan payg‘ambarning yo‘l ko‘rsatish uchun  ruhoniylar tushiga kirib turishiga ishonishi ko‘p uchraydigan holdir. Mana bu qirq kunlik chilla o‘tirishda yuritilgan kundalikning zamonaviy misolidir:

Men salot qilishim bilan ko‘z oldimda aniq va tiniq bir qiyofa namoyon bo‘ladi: ul zotning nozik, ayni paytda baquvvat, terisi bir oz qoraygan qo‘llari, xuddi shunday yalang oyoqlarini va qo‘ng‘ir charmdan tikilgan chorig‘ini ko‘raman. Juda yaqin turganim tufayli bo‘lsa kerak, yuzi va boshini ko‘ra olmayman. Biroq o‘zimni ko‘raman. Ul zot meni qizaloqlik paytimda buvam tizzasiga olib o‘tirganday tizzasiga olib o‘tiradi va bag‘riga bosadi. Payg‘ambarning tizzasida o‘tirgan holatimga nigohim tushishi bilan men o‘zimning ko‘z o‘ngimda yasharib ketaman. Nihoyat, uzoq yillar oldingi jamalaksoch qizchaga aylanib qolaman. [...]

Men ul zotdan o‘z yuragini ko‘rsatishni, meni yurak hasbi holi va faqirlikka o‘rgatishni iltimos qilaman. Ul zot ko‘kragini ko‘rsatish uchun ko‘ksini ochadi, uning yuragi shu'la taratuvchi va aks ettiruvchi ko‘zguga, o‘zining otashin tafti bilan har qanday narsani kuydirib kul qiluvchi, tasviriga til ojiz darajadagi toza, kumushday shaffof nur taratuvchi quyoshga o‘xshar edi. Uning otashiga chidab bo‘lmas, shu bilan birga, qarshilik ham ko‘rsatib bo‘lmas edi go‘yo. U har bir ortiqcha narsani kulga aylantirar hamda bo‘m-bo‘sh va toza narsalarni yoqib yuborar edi. Men ul zotning porloq, har bir narsani teshib o‘tuvchi nurli qiyofasi oldida hamda kuchli qo‘llarida o‘zimni ancha vaqt bexatar sezdim.[54]

Sirlilikning prototipi sifatida

Aytishlaricha, Rumiy Amerikada eng ko‘p o‘qiladigan shoir ekan[55], biroq uning yangi asrda tarjima etilayotgan she'rlari, to‘g‘rirog‘i, she'riy «versiyalari» ham Amerikaning islomni astoydil yomon ko‘rishini inobatga olib, amalga oshirilmoqda, ya'ni bu tarjimalarda islom shoir qarashlarining asosi sifatida asarlaridan chiqarib tashlangan. Uning asarlari asliyatda mag‘rur jaranglaydi, u bizga ekzoterik[56] huqushunoslik doktorining gaplarini ma'qullab  bosh irg‘ashi kabi emas, aksincha Rumiyning ideali, «Allohning usturlobi», komil avliyoning ruhiy da'vati bo‘lib jaranglaydi. Rumiy: «Ul zot - mening habibim,  ul zot mening tabibim, ul zot mening ustozim, ul zot mening dardimga darmondir», deb xitob qiladi. «Ul zotning hayoti bir qator tasvirlardan iboratdir, uni tushunish kuzatuvchini butunlay o‘zgartirib yuboradi, ul zot «faylasufning toshi» bo‘lib, qo‘rg‘oshin yuraklarni oltinga aylantiradi.

Bir necha uzun hadislarda payg‘ambarning Quddusdan Me'rojga chiqqani xususida hikoya qilinadi. Xususan, Jabroil Allohning huzuriga borganida Muhammadga hamrohlik qila olmagani qayd etiladi. Rumiy payg‘ambarning maslagida eng ilohiy lahza sifatida uning sirli parvozini ko‘rsatadi:

Muhammad Lot daraxti, Jabroilning qo‘riqchilik marrasi, maqomi va  chegarasidan o‘tgach, Jabroilga: «Yuring, mening ortimdan uching!» dedi. Jabroil: «Boravering! Boravering! Men sizning tengingiz emasman», dedi. Ul zot: «Keling, o pardalarni yoquvchi zot! Men hanuz zirva - eng yuqori nuqtaga yetmadim», dedi. Jabroil: «O, sizga hamdu sanolar bo‘lsin! Men ushbu chegaradan nari o‘tsam, qanotlarim kuyib kul bo‘ladi», deb javob qaytardi. [...]
Muhabbatning mashaqqatli bo‘ronida aql pashshaga aylanadi. Aqllar u yerda qay tarzda sayr qilishi mumkin?
Sayohat Lot daraxtidan o‘tgach, Jabroil Muhammaddan ortda qoldi: «Agar men sayohatni davom ettirsam, kuyib kul bo‘laman, u joyda faqat muhabbat va yo‘qlik bor».

Rumiyga ko‘ra, Jabroil - aql timsoli, aql, barcha mistik qarashlarning  ko‘hna tashbehiga asosan, Allohga yetib bora olmaydi. Faqat payg‘ambarning muhabbatdan iborat bo‘lgan sirli oti - Buroq Lot daraxtidan keyingi manzillarga bo‘lgan sayohatni amalga oshirishi mumkin.

Ushbu sacrificium intellectus[57] dan so‘ng Rasululloh yanayam mo‘‘jizaviy bir tarzda dunyoga qaytadi, ul zot musulmon avliyosining asl namunasidir. Esingizda bormi, buddaviylikda ham boddhisatva[58] nirvanaga erishganidan so‘ng orqaga qaytadi. Chunki yuksak hamdardlik hissi uni ma'rifatsiz kishilarning xizmatida bo‘lish uchun qaytaradi, ayni shu hol payg‘ambarni mistikaga - fanodan so‘ng baqo paradigmasini yaratish uchun yerga qaytishga undaydi.

Uning payg‘ambarlik ishi «oshiqcha yukni yelkaga olishdek aziyatli va iztirobli»dir, zohidona va mistik hayotni sevishning bahosi shu. Rumiyning aytishicha, payg‘ambar hayotining Makkadagi zahmatlardan boshlangan jug‘rofiyasi ruhiy sayohat namunasi sifatida muhim ahamiyatga ega:

Rasululloh Madina tarafga safar qilmadi,
Biroq bir podsholik topib, yuzlab zaminlar hukmdori bo‘ldi.

Makka payg‘ambar tavallud topgan joy, bog‘-rog‘lar vatanidir. So‘fiylar undan yam-yashil vohaga yetib borish uchun  sahroga yo‘l olishadi. Bu voha - jannat nishonasi, u so‘fiy(lar)ning ruhiy podsholigi, birodarlik makoni va mangulikni kutish joyiga aylanadi. Biroq payg‘ambar butlarni vayron qilgani hamda unga yo‘ldosh bo‘lmagan va hanuz «soyada yashab yurgan» kishilarga podsholik haqidagi xabarni yetkazgani Makkaga qaytib keladi.

Rumiyga ko‘ra, Madinaga hijrat qilish via purgativa[59]ning bir ko‘rinishidir. Ushbu shaharda Alloh tartibini o‘rnatish uchun kurash uni namoyon qilguvchi har bir yurakda ham xuddi shu tartibni o‘rnatish bilan chambarchas bog‘liqdir. Rumiy bilgan Alloh odil, ba'zan shafqatsiz, shuningdek, rahmdildir. Shuning uchun ham uning noibi (xalifasi) bo‘lgan payg‘ambar o‘z tiynatida Ul zotning komilligini gavdalantirishi, shuning barobarida Yer yuzida Ulug‘ Janob (jalol)ning ilohiy ismlarini va ularning go‘zalliklari (jamol)ni ommalashtirishi kerak. Shundan beri Alloh kechiradi, payg‘ambar ham kechiradi, Alloh odillik qiladi, payg‘ambari ham odillik qiladi. U «Allohning Yer yuzidagi yaxshilik va yovuzlik tortiladigan tarozisidir». Uning qo‘lidagi Qur'on dindoshlariga Va'da etilgan Zaminga yo‘l ko‘rsatgan Musoning hassasi kabidir, Ayni paytda u maqtanchoqlik va e'tiqodsizlik tufayli gunohga botganlarni yamlamay yutadi.

Shundan buyon payg‘ambarning, xuddi  Musoniki singari, odamlarni yo‘ldan ozdiruvchi, manman, yorug‘likdan shaytonlarcha qo‘rqadigan dushmanlari bor. Biroq u, garchi adolatga tayansa-da, butunlay betarafdir. Uning o‘zi - «oy, hamrohlari esa yulduzlar kabidir, osmon jismlarini itlarning hurishi o‘z yo‘lidan qaytara olmaydi»[60]. 

Insonlar sarvari bo‘lmish janob payg‘ambar Allohning buyukligini o‘zida mujassam etadi. Biroq Rumiy bu holni Rasulullohning teomorfik[61] tiynati isboti deb hisoblasa-da, aslida payg‘ambar  Alloh rahmdilligining  xazinabonidir; Allohning o‘zi esa qahhordir, Ul zot o‘z payg‘ambariga «mening rahmim qahrimdan ko‘proqdir»,  deydi.

Muhammad «dunyolarga rahmat» qilib yuborildi[62]  va u Mutlaq Haqiqat Ummonidan dunyo ahliga marvaridlar, baliqlarga esa osoyishtalik ulashib turadi[63].

Keyingi mulohazalar

Ba'zan protestantizmning muqaddas bitiklariga o‘xshash narsalar ta'sirida noto‘g‘ri shakllangan dunyoviy qarashlar zamonaviy G'arb  sharhlovchilarini Rumiy va an'anaviy islom tarafdorlariga qadrli bo‘lgan mavzulardan yiroqqa boshlab ketib qoldi. Bunday sharhlovchilar musulmonlarning xudojo‘yligiga befarq qarashgan holda payg‘ambarning karomatlarga to‘la ma'naviyatiga qiziqmaydi.[64] Freydga ko‘ra, Eros va Tanatos insoniyatning es-hushini band qilib olgan, bizning buyukligimiz va zaifligimiz uchun mas'ul bo‘lgan egizak tushunchalardir. Ba'zan payg‘ambarimizga berilgan xristianlik va xristianlikdan keyingi davr baholari ikkala holda ham salbiy ko‘rinishga ega bo‘ldi.