G'arb kishisiga nima ta'sir etishi va uni nima harakatlantirayotganidan xabardor g‘arblik musulmon mutafakkirlar biladiki, mabodo islom diskursi ushbu masalalarga e'tibor qaratib, muvaffaqiyatga erishadigan, ekstremizmning yovuz ruhini quvadigan bo‘lsa,  dinimiz nafaqat gullab-yashnashi, qolaversa, yangi asrning diniy kurashlarida markaziy o‘rinni qayta egallashi ham mumkin. Faqatgina  Alloh kelajakni bilguvchidir. Biroq biz chorrahada turganimiz ravshan, shuning uchun ham mingyillik favqulodda ramz sifatida ayni muddaodir. U yo intellektual va ma'naviy jihatdan boy an'analarga ega bo‘lishiga qaramasdan, aholisi tobora ko‘payib borayotgan va  boshboshdoqlik zonasi bo‘lmish islomning osongina ro‘y bergan so‘nggi inqirozidan darak beruvchi nuqta bo‘ladi. Yoki musulmonlar o‘z faoliyatini tanqidiy baholab, befoyda mutaassiblikdan voz kechishadi va dunyoda o‘ziga xos bo‘lgan axloqiy va ma'naviy namuna rolini o‘ynay boshlaydi.

Sharqqa ham, G'arbga ham qarab, an'anaviy ummatlarning parokanda bo‘lib ketayotganini ko‘rib, biz buning imkoni bormi, degan savolni beramiz. Biroq biz yashayotgan zamonda kelajakni bemalol muhokama qilish mumkin. Ilgari islomga qarshilik ko‘rsatgan yoki uni ta'qib qilgan  xristianlikning murosasiz qanoti, millatchilik va kommunizm singari mafkuralarning umri tugab bormoqda. Shafqatsiz va harbiy-fashistik dunyoqarashlar 20-asrning o‘rtalarida tarix kultepasidan joy oldi. Kembrij universitetining antropologi Ernest Jellner islomni «so‘nggi din» deb atagan edi. II bobda o‘sha «so‘nggi din»ning favqulodda vujudga kelgan  tarmoqlarini uning eng yangi davr - postmodernizmga javobi kontekstida tadqiq qilishga harakat qilamiz.

Nekbinligimiz o‘zimiz meros qilib olgan yoki tanlagan narsaning asosiy talablariga ishonsakkina o‘zini oqlaydi. Musulmonlar bo‘lar-bo‘lmasga asabiylashavermasa, raqiblari chizib bergan dunyoviylashish yo‘lidan va reaktsion xorijiylikga ko‘r-ko‘rona ittifoqchilikdan qochsa, dunyo imperiyalariga qayta egalik qilishi va Alloh lashkarlari degan muborak nomni qayta tiklashi mumkin. Ummatlar  yangi zamon diskursi bilan bog‘liq mavjud tanglikka qaramasdan, dunyo miqyosidagi mavhumlikdan kelib chiqqan parokandalikka yo‘l bermay, «va kalimatullohi hiyaal-ulya» - «Allohning kalomi hamma narsadan ustundir» degan vaqtga bo‘ysunmaydigan va da'vatkor so‘zlarini yana bir karra tasdiqlashiga hech qanday shubha yo‘q.

Ushbu bob tarixga oiddir: u tarix uzluksizligi sinish nuqtasining asosiy jihatiga teran nazar tashlaydi.  Uning oldimizga ko‘ndalang bo‘layotgan sinig‘i ayni paytdagi bilish tangligi bilan bog‘liqqa o‘xshab ko‘rinadi. 2000 yil musulmonlar uchun ming yillik ahamiyatiga ega bo‘lmagan oddiy bir sana bo‘lishi mumkin edi, biroq u o‘q asri va keng ma'noda G'arb ratsionalistik an'anasida ustuvorlikni ta'minlab bergan Suqrot inqilobi bilan boshlangan intellektual tarixning ulkan bir davriga xotima berganini qayd etishimiz mumkin. Butun mavjudligi davomida somiylarning xilma-xil vahiyona bilish nazariyasining e'tirozlariga sabab bo‘lib kelgan ushbu an'ana Ma'rifat lumiéres[9] shaklida o‘zining eng yuqori nuqtasiga yetdi. So‘ngra u nafaqat din, qolaversa, nemis idealizmining turli shakllari tomonidan tanqidga uchray boshladi. Biroq ming yillikka kelib o‘zining nihoyasiga, yemirilish davriga yetgan Ma'rifatning kashshoflik safari qariganga  o‘xshab ko‘rinadi.  G'arb tafakkurining eski va go‘zal hikoyasi yechim topmay, sir ochilmay, uning rivojiga yordam bergan bosh qahramonlari u yoki bu darajada ahmoq va yo‘lidan adashgan bir holda  nihoyasiga yetgan ko‘rinadi. G'arb postmodernist guru Jan-Franko Lotar «ojizlanish davri»[10] deb atagan noaniq va o‘ta chigal bir ko‘rinishda na Ibrohim, na Akvinas va Hum hamrohligida tabula rasa[11] yangi ming yillikka kirib boryapti. 

Ushbu inqiroz keng tarqalmoqda, garchi islom dunyosi rad etgan bo‘lsa-da, keskinlashib bormoqda. Nemis faylasufi Gadamer insonning miyasi tabiat bilan dialog tarzida tuzilganini isbotlab berdi. Islomning o‘z-o‘zini tushunishi esa tarixiy nuqtai nazardan asosan uning ikkita muqobil paradigmadan xabardorligi asosida vujudga kelgan: xristiancha inkarnatsionizm[12] va yunon intellektualizmi. Ikkalasi ham Yaqin Sharqda islomning paydo bo‘lishidan oldin vujudga kelgan edi. Ushbu ikkita andoza islomiy oykumenaning jismoniy chegaralari ichida va undan tashqarida barqaror va reaktiv - aks harakatli andozalar sifatida mavjud bo‘lgan, so‘ngra ularning hozirgi inqirozi islomga muhim ta'sir ko‘rsatadi. Hisham Juayyitning ta'biri bilan aytganda, G'arb dunyoning «superego»[13]siga aylandi va uning «sayyora miqyosidagi xaloskorlik vazifasi» ham uning barcha ko‘rinishlarini ham o‘zgartirishi kerak. Ushbu bobning oxirlariga borib, yetarli tarzda javob berolmasak-da, ushbu savollarning ba'zi birlarini ko‘rib chiqamiz.   Biroq,  avvalo, bizni bugungi ziddiyatli ahvolga solib qo‘ygan jarayonlarning umumiy ko‘rinishini va kimning g‘alabasi ushbu asrning intihosiga to‘g‘ri kelganini  aniqlab olishimiz kerak. 

Ikkinchi ming yillik bilimga nisbatan somiy va ellinik yondashuv o‘rtasidagi farqni yengishga yangidan-yangi urinishlar davri bo‘ldi. Islom dunyosining eng ulkan namoyandalaridan biri ibn Sino hamda Baqilloniy va G'azzoliy kabi olimlar  Aristotelning  mantiq va metafizikasini asosiy ilohiyotshunoslik diskursiga olib kirishdi. Sa'dya Fayyumiy ellinizm bilan o‘zaro ta'sirlashgan mo‘‘tazaliy ratsionalizmini karaitlar[14]ga qarshi ravvinlik dalili sifatida iudaizmga olib kirdi. Keyinchalik xristian olamida Anselm[15]  platonizmni ratsionallashtirishni boshlab berdi va bu hol Akvinskiy va Skotusday manbalarga eltuvchi zanjir reaktsiyasiga sabab bo‘ldi. Akvinskiy va Skotus arab falsafasi va, binobarin, somiy-ellinistik sintez oldida burchlidirlar.

Ikkinchi ming yillikning o‘rtalariga qadar islom, yahudiy va xristian tafakkuri simbiotik[16] qarindoshlik xususiyatiga ega bo‘lib keldi. Renessans davridan boshlab Farbning o‘sib borayotgan ratsionalizmi mohiyatan o‘ziga qarama-qarshi bo‘lgan qonuniy-mistik sintezga amal qiluvchi iudaizm va islomdan ajralgan bo‘lsa-da, 17-asrning oxirlariga kelib qat'iy bir shaklga bo‘ldi. O'shandan oldin Renessansning atoqli vakillaridan Piko della Mirandola va Marsilio Fichino bir oz vaqt sxolastik o‘tmish bilan orani ochiq qilib, nomushohadaviy va intuitiv bilish nazariyasini qo‘llab chiqishgan edi, bu hol iudaizm (so‘nggi kabbalistlar[17]) va islomdagi (Shahrazuriy, Mulla Sadra va Mir Domodning neoplatonizmi) ilmiy qarashlarga hamohang edi.

Biroq 17-asrdan boshlab xristian dunyosi misli ko‘rilmagan traektoriya bo‘ylab harakatlana boshladi. Ba'zi bir sabablarga ko‘ra - ular orasida sezilarlisi Monten vahima bilan tilga olgan post-Reformatsiya yetkazgan jarohatlar tufayli Yevropada vujudga kelgan e'tiqodning islomda ham, iudaizmda ham kuzatilmagan ijobiy  tangligidir - Dekart va Port-Royal mantiqshunoslari mohiyatni falsafani dinning yordamchisi deb bilgan an'anaviy bilish nazariyalarini ellinik ratsionalizmga qurbon qilish hisobiga o‘zgartirishga ehtiyoj sezgan.

Bu yerda G'arb tafakkurining shundan so‘nggi tarixini batafsil hikoya qilishga zarurat yo‘q, biroq Ma'rifat davri tafakkurining yetarli yoritilmagan  bir jihatiga e'tiborni qaratish maqsadga muvofiq bo‘lur edi. Bundan JJ.Klark mustasnodir, u o‘zining «Sharq ma'rifati» nomli yangi kitobida uni har bir daqiqasigacha batafsil hujjatlashtirib beradi. Bu Ma'rifatning G'arbniki bo‘lmagan tafakkur tizimlaridan olgan qarzi edi. G'arb ming yillikning birinchi yarmida islomdan, islom orqali Yunonistondan ko‘p narsani o‘zlashtirdi. Renessansdan so‘ng (garchi Paskal va Malbransh, yana balki Leybnits islom merosidan bahramand bo‘lib kelishdi) Uzoq Sharqdan kelgan g‘oyalarga qiziqish boshlandi. Bu jarayonga dengiz kashshoflik safarlari, iezuit missiyasi va sharqshunoslikning vujudga kelishi imkon yaratib berdi.

Klarkning ta'kidlashicha, 18-asrda Xitoy Yevropani deyarli egallab bo‘ldi. Didro va Volter adolatli, barqaror va meritokratik - odamlar o‘z kuch-qobiliyati bilan istagan narsasiga erishishi mumkin bo‘lgan Xitoy imperiyasi obro‘sidan tushkun va simoniak[18] xristian dunyosining po‘stagini qoqadigan kaltak sifatida foydalanadi. Volterning «Essay sur les Moeurs» («Axloq haqida risola») risolasi «Xitoy axloq falsafasiga xos bo‘lgan ustunlikdan bahs yuritadi» va Xitoy tajribasiga ratsional deizm[19] sifatida qarashni taklif etadi.

18-asr xitoyparastlik asri bo‘lgan bo‘lsa, 19-asr Yevropaning Hindistonni kashf etishga o‘tishi bilan xarakterlandi. Yevropaning axloq falsafasi Xitoy bilan kutilmagan uchrashuvdan so‘ng keskin o‘zgarishga yuz tutdi.  Hindiston ta'siri G'arb metafizikasi va bilish nazariyasini o‘zgartirishi kerak edi.  Villiam Jonsning «Sharqiy Hindiston kompaniyasi» roziligi bilan «Upanishadlar»ni tarjima qilgani katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. R.Shvab so‘zi bilan aytganda,

Hind olimlari asarlarining Kalkuttada nashr etilishi  ayrim nemis yoshlarining g‘ayratini qo‘zitib yubordi. Ular falsafada Shopenhauer va Shlayermaxerni hisobga olmaganda,  Shelling, Fixte va Hegelni, she'riyatda Hyote, Shiller, Novalis, Tik va Brentanoni o‘z ichiga olar edi.[20]

Shu ma'noda Upanishadlar Germaniyada falsafa rivojiga yangi turtki berdi, deb aytish mumkin. Shankara va Ramayana tafsiriy xazinasi qo‘l yetmay joyda ekaniga qaramasdan, nemis romantiklari ba'zan hissiy bilish orqali qabul qilingan g‘ayrishuuriy mavjudlik xato  ekani haqidagi bosh idealistik qarashni aniqlagan vedalar[21] metafizikasi xususida ma'lum tushunchaga ega edi. Donishmandning vazifasi haqiqiy o‘zligini Brahman orqali anglash ekani xususidagi tushunchani nemislar geist[22] g‘oyasiga aylantirishdi.

Shvab va Klark singari ilg‘or madaniyat tarixchilarining, nemis idealistlari o‘zlarining Veda tafakkuri oldidagi qarzlarini uzishi qiyin, degan aqidasini bundan buyongi tadqiqot taqqoslarni   oldi-qochdi g‘oyadan batafsil dalillar hokimiyatiga ko‘chirmaguncha to‘la isbotlangan deb bo‘lmaydi. Idealistlar o‘z fikrlarining Upanishadlar bilan o‘xshashligini aytib jar solayotgan bir paytda bu fikrning kelib chiqishi ularga daxldor emasligi ayonligini bilib olish qiyin emas. Baribir, u prima facie[23]da yaxshi ta'sir kuchiga egaga o‘xshab ko‘rinadi.

Agar shu to‘g‘ri bo‘lsa, biz Yevropaning ushbu ming yillikdagi  zehniyat tarixini bir necha bosqichlarga bo‘lishimiz mumkin: uch asrlik arablar ta'siri, yunonlarning ikki asrlik bevosita ta'siridan so‘ng yana iki asrlik bijg‘ish davri, so‘ngra mo‘‘tadil sinofiliya asri va undan keyin brahmanlar ontologiyasi hammayoqni zabt etgan 19-asr.

Biz aynan shunda 20-asrning bilish nazariyasi inqirozining asosiy sababini topishimiz mumkin. Tabiatan ksenofobik[24] xarakterga ega bo‘lgan G'arb intellektual an'anasi islom, hind yoki xitoy madaniyatlaridan ko‘ra tashqi urug‘lanishga ko‘proq muhtoj ekanini namoyish qildi. U uchala madaniyatning ham  integrativ qobiliyatini sarflab bo‘lgach, o‘z-o‘zini ham tuta olmaydigan bo‘lib qoldi.

20-asrdan boshlab  mafkuralar G'arbda ham, uning islom dunyosi va boshqa joylardagi diasporasi ichida  ham  bilish tanim[25]ini ilohiyotdan inson sub'ekti tomon burib yubordi. Shu tufayli u kollektiv inson sub'ektiga aylandi: masalan, kishilik jamiyatlari teleologiyasi[26]ning ob'ektiv, miqdoriy xususiyatini ta'kidlab ko‘rsatadigan marksizm yoki uni rivojlantirgan vorisi Frankfurt maktabini misol qilib keltirish mumkin. Adorno va Habermasdan iborat  so‘nggi Frankfurt maktabi Rossiya va Germaniyadagi kuchli modernistik falsafiy va ijtimoiy asosga ega bo‘lgan distopik, ya'ni mudhish totalitarizm hech bir shubha qoldirmagan «vositali sabab  tanqidi»ni rivojlantirdi.  Ratsionalizm turli hamlalarga duchor bo‘ldi, xususan, Adorno uni klassik skeptitsizm bilan emas, «tanqidiy nazariya» bilan almashtirishni targ‘ib qila boshlaydi. «Tanqidiy nazariya» haqiqatning o‘rnini tarix va jamiyatning mavjud shart-sharoitidan kelib chiqib belgilaydi, metafizika va an'anaviy analitik tafakkurni mensimaydi.

Anglo-sakson va nemis ziyolilari o‘rtasida ommalashib borayotgan tanqidiy nazariyaning rivojlanishi frantsuz falsafa an'anasining undan-da kattaroq ta'sir kuchiga ega bo‘lgan, biroq ma'nosi  bir pulga qimmat postmodernizm nomiga sazovor bo‘lgan maktabga tarqalib ketishi bilan bir vaqtda ro‘y berdi. Bu hol va ittifoqdosh tizimlar asl ma'noni farqlash uchun kurashmaslikka, biroq shu bilan bir vaqtda uning yo‘qligini, aslida esa haddan ziyodligini nishonlashga harakat qilishadi. Metanarratsiya[27]larning somiy, marksistik va gegelcha  ko‘rinishlari tasdiqlanmagani uchun rad etilishi kerak. Frankfurt maktabi hozirgi dunyoning tegishli muqobilini topish borasida jazavaga tushib qolgan edi; postmodernistlar esa barcha muqobillarni teng qiymatga ega deb bilishadi. Bizga, ob'ektiv haqiqatning o‘rnini germenevtik haqiqat egallashi kerak, muqarrar ravishda vujudga kelgan, etnotsentrik va o‘z vaqtida anglangan sabab hech qachon betaraf bo‘la olmaydi, deyishadi. Estetik va intellektual qiymat haqidagi qarashlar ijtimoiy voqeliklar timsolidir. Fridrix Nitsshening yangi «Asarlar to‘plami»da bir vaqtlar uning qulog‘iga chalingan mana bu so‘zlar keltiriladi: «Men shamsiyamni unutib qoldiribman»[28]. Ma'rifat ratsionalizmining tutilishi (oy, quyosh tutilishiga muqoyasa qilinyapti. -  Tarj.) shunchalik mukammalki, Liotar postmodernizm hozirgi kunning o‘tmishdoshi deb xitob qiladi, uning nazaridagi voqelikni  tekis  va uzuq-yuluq his qilish  ixtiyoriygina emas, xom-xatala xulosa hamdir, u ibtidoiy odamning intuitsiyasini to‘g‘ri deb maqtaydi, chunki uni ishonch bilan sub'ektiv deb baholaydi.[29]

Barcha diskurslarning radikal tengkuchliligi bizning hozirgi sharoitda ancha ko‘zga tashlanib qolgan madaniyatning globallashuvi bilan bog‘liq asabiylashuvimizga taskin beradi. Liotar: «Eklektizm bugungi madaniyatning 0 darajasidir», deb jar soladi.

Bugungi kun kishisi regga[30]ni tinglaydi, vestern kinosini tomosha qiladi, tushlikka Makdonald taomi, kechki ovqatga esa mahalliy oshxona taomini iste'mol qiladi, Tokioda Parij atrini sepadi va Hong-Kongda «retro» kiyimlarni kiyadi.[31]

Tafakkur biqiqlashuvi va ommaviy axborot vositalarining oddiy xalq saviyasi darajasiga tushishi  oqibatida adabiyot va san'atning qadrsizlangani uchun o‘tgan avlodlarga o‘xshab ko‘z yosh to‘kib o‘tirish kerak emas, deydi Liotar. Bugungi kunning savoli «Go‘zallik nima?» emas, aksincha «Nimani san'at deb atash mumkin?»dir va bu savolga istalgancha javob olsa bo‘ladi. Narsalarning yalpi siyqalashuvi bir to‘xtamga keldi va u hamma narsani shoh asarga aylantira oladigan xususiy germenevtik tanlovlar qonuniyligi tufayli chidab bo‘ladigan bir holga aylandi. Shunday qilib, Yeyldagi ingliz adabiyoti toliblari Niyu Heyvn telefon ma'lumotnomasini o‘rganish mumkin bo‘lgan matn sifatida baholashi va fakultet (ma'muriyati) bunga rozi bo‘lishi mumkin. Ma'noning yo‘qligi yoki mushkullik mavjudligi o‘rganilayotgan narsaning emas, o‘rganuvchining xatosidir.