Ma'rifatdan so‘nggi «sababdan parvoz qilish»ning epistemologik (bilish nazariyasi) barbod bo‘lishini ham shu bilan izohlash mumkin. Uning ilohiyotshunoslik va etikaga oid tusam - istaklari ravshanligi barobarida tashvishli hamdir.  Gadamer «Ma'rifatning oldindan chiqargan hukmi oldindan chiqarilgan hukmning o‘ziga qarshidir» degan mulohazasini oldindan hukm chiqarishni erkinlashtiruvchi deb hisoblagan  Derrida va Liotar singari mualliflar yo‘qqa chiqarishgan edi, chunki u hamisha estetika va mahalliy tafakkurga asoslanadi, busiz hayot  quruq bo‘ladi va ko‘ngilni aynitadi. Salmon Rushdiy satiraga rablecha qo‘l urganidan buyon quruq tahlildan ko‘ra yumor va istehzo mavjud qotib qolgan qarashlarga ko‘proq zarba beradigan bo‘ldi. Rushdiy namunasi barchasidan muhimdir, chunki u absurd darajasiga tushirmoqchi bo‘lgan metanarratsiya asosiy va total logotsentrizmni qo‘llab-quvvatlashda o‘ta o‘jar, to‘lqinlardan yuksak turuvchi, o‘tkir va hatto xavfli qoyadir.

Musulmon mutafakkirlari uchun postmodernizmning ahamiyatini bir qancha yozuvchilar, shu jumladan, Britaniyada Akbar Ahmad asoslab berishdi. Sayyid Husayn Nasr uning taktik ustunliklarini tavsiflab berdi, u bu hol sharqshunoslik uchun xatarli oqibatlariga olib kelishi mumkinligini ta'kidlaydi. Islom tafakkuriga oid g‘arb tadqiqotlari yaqin-yaqingacha dalilning Yevropada poyoniga yetib borayotgan teleologiyaga ega bo‘lgani muhimdir, degan farazga suyanib keldi. Biroq Ma'rifatning barbod bo‘lishi yevrotsentrizmning tugashiga sabab bo‘ldi.  Postmodernizmning dialog xarakterga ega va yaltiroq «bir necha mualliflik utopiyasi» shuni talab etadiki,  yangi ming yillikda Sharqni tadqiq qilayotgan G'arb olimi «nomavjud» tazkirachi bo‘lib qoladi, ilm izlashi uni hayrat holatidan olib o‘tib, haqiqatning o‘zidan emas, barcha haqiqatlarga talabgorlikdan fano holatiga yetkazadi. Islomga oid ilmiy tadqiqotlar bugundan e'tiboran qadriyatlarga qoziliq qilishga yoxud hechqursa ularni mazaxomuz tan olishga chek qo‘yishi va an'ananing o‘z-o‘ziga bergan bahosi sharqshunosning bahosidan kam emasligini, hatto baland ekanini ko‘rsatib berishi kerak, chunki  ko‘pchilik unga germenevtik nuqtai nazardan rioya qiladi va u ijtimoiy jarayonlarga ta'sir ko‘rsatadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Dekart: "Yer yuzida qalbaki tekstual ustunlikka erishish uchun asboblar yasagan" imperialist edi. Bugungi tafakkurga nisbatan kuchli aksil-evrotsentrik biryoqlama qarash mavjud, u G'arbni, Richard Rorti ta'biri bilan aytganda, "barcha madaniyatlarni yamlamay yutadigan yebto‘ymas maxluq"qa o‘xshatadi.

Shunday qilib, postmodernizm  sharqshunoslik va islomofobik ta'limotning intellektual asosi barbod bo‘ladi, deb va'da beradi. Metanarratsiyalardan uzoqlashish oqibatida paydo bo‘lgan huquqiy diskurslar o‘rtasidagi ziddiyatlar, masalan, islom va feministik tafakkur o‘rtasidagi qarama-qarshilik keskinligicha qolaveradi, biroq bunday bahslar o‘zini u yoqdan-bu yoqqa urish yoki Rorti aytmoqchi, «osmon qaroqchilari»dan foydalanish - yuksak  bilish nazariyasiga murojaat qilish orqali hal etilmaydi, biroq kamsonli millatlar qarashlarini inkor qilishi mumkin bo‘lgan utilitar huquqlar xartiyasining murosaga oid moddalari  orqali ko‘rib chiqiladi.

Bu BMT xartiyasini tuzishga jalb etilgan xalqaro axloqshunoslarning ko‘zqarashidir; ular  endilikda BMTning mohiyatan yevrotsentrik ekanini ta'kidlashmaydi; bu tashkilot global jihatdan o‘zaro kelishuv asosida faoliyat yuritishga intilmoqda.

G'arb preskriptivizmi[32]ning islomga qarama-qarshi o‘laroq yemirilib borishi g‘alati ko‘rinadi va amaliy nuqtai nazardan umid uyg‘otadi. Sharqshunoslarning eng yangi avlodi orasida Jon Renar singari "ko‘p madaniyatlarga mansub" olimlar eski yevrotsentrizm g‘oyalarini keskin rad etishni taklif etadi, boshqa fanlarga qaraganda, sharqshunoslik tadqiqotlari, xususan, O'rta Sharq tadqiqotlari umumiy intellektual tamoyillardan butunlay uzilib qolmoqda va ko‘pchilik hollarda Bernard Liyusga o‘xshash kishilarning hamma narsani o‘z qarichi bilan o‘lchash hollari ham uchrab turibdi.

Biroq kelgusi yillarda g‘arbiy islom tadqiqotlari unga nisbatan hurmat bilan qarasa va uni o‘z qarichi bilan o‘lchash fikridan yiroq bo‘lsa, xursandchilik bilan qarshi olinadigan evrilishga sabab bo‘lgan  keskin intellektual o‘zgarish  ko‘pincha muammoli ko‘rinishga ega bo‘lgan oddiy murosa va hurmatdan tashqari tsivilizatsiyalarning haqiqiy dialogiga zamin hozirlab beradi. Biz yashab turgan ming yillikning birinchi yarmida musulmonlar, yahudiylar va xristianlar asosan, bir tilda, yunon tafakkuri kategoriyalarida ifodalangan somiycha vahiylar vositasida so‘zlashishgan, shuning uchun ibn Rushdni monastirlarning lotin tiliga ravon tarjima qilish mumkin edi. 17-asrdan so‘ng islom va G'arb og‘ma traektoriya bo‘ylab harakat qila boshladi. 19-asrda va 20-asrning aksariyat qismida ikki dunyo o‘rtasidagi uzoq qarindoshlik Yevropaning, musulmon tafakkuri biror jiddiy ishni qilgani yo‘q, qabilidagi  imperialistik  ta'kidlari bilan niqoblanib keldi. Bundan imperiyaparastlik dardiga mubtalo bo‘lmagan Shveytsariyaga o‘xshash ayrim mamlakatlar mustasnodir. Tarix va postmodernizm imperializmni bir chetga supurib tashladi, biroq u bilan birga dialog uchun mavjud bo‘lgan bilish asosi ham yo‘q bo‘lib ketdi, endilikda G'arbdagi yetakchi tafakkur maktabi din bilan qanday munosabat o‘rnatishni bilolmay garang.

Shundan beri postmodernizm, yangi, globallashgan ming yillik boshlanmoqda, madaniyatlar haqiqiy dialog imkoniyatidan mahrumdir, deb uqtiradi. Modomiki, xristianlik va boshqa an'analar aksilrealistik mavqeni egallamagan ekan, ular bilan o‘zaro dialog mumkinligicha qolaveradi, Hans Kung ta'kidlaganiday, zamonlarga xos bo‘lgan teizmlar o‘rtasidagi inkor ruhini inkor qilish uchun birgalashib kurashish eng dolzarb vazifadir. Biroq Farid Esak da'vo qilayotganiday, dialog faqatgina erkin va bir-biriga yaqin an'analari o‘rtasidagina emas, konservativ va logotsentrik[33] e'tiqod sohiblari o‘rtasida ham muvaffaqiyat qozonishi mumkin. 1994 yili Qohirada bo‘lib o‘tgan Aholi konferentsiyasidagi madaniyatlararo muvaffaqiyatli hamkorlik dindor liberallar[34] o‘rtasida emas, aksincha, ishtirokchilarning eng konservativ qismi bo‘lmish musulmonlar va Vatikan vakillari o‘rtasida bo‘ldi. Modomiki, davrimizning axloqiy relyativizmi murosasizlashib borayotgan ekan, turli dinga mansub an'anachilarning bunday hamkorligi foydadan xoli bo‘lmaydi.

Agar hozirgi paytdagi musulmon va xristianlarni ayni bir devor tomon tisarilishga majbur etayotgan umumiy xavf mavjudligi tufayli  dialogga imkon tug‘ilgan bo‘lsa, bu imkonni postmodernizmni, undan ham ahamiyatlisi, ratsionalizmni qabul qilish yo‘qqa chiqaradi.  Xristian mutafakkirlarini, ba'zi hollarda o‘z ilohiyotshunosligini Ma'rifat loyihasiga bog‘lagan Muso Mendelson singari yahudiy mutafakkirlarini bugun hech kim bilmaydi. Bultmann, Raner va, xususan,  fon Baltasar vaqti-vaqti bilan Ma'rifat loyihasiga hujum qilgan o‘tmishdoshlaridan kam ahamiyatga ega bo‘lmagan tarzda uni himoya qilishga majbur kishilar sifatida paydo bo‘lib qoladi. Ilohiyotshunoslar «yangilikchi», ayni paytda dunyoviy mutafakkirlar, Liotar ta'birini esga olib aytganda, aporetik[35] eskilikchi bo‘lib qolishdi.

Anas Karij, Najib al-Attas  singari ayrim musulmon mutafakkirlari G'azzoliyning yunon loyihasi xususidagi shubhasini uni himoya qilish deb tushunishdi va bu tushuncha muhim ahamiyatga ega edi. G'azzoliy ratsional haqiqat da'vosining go‘yoki fundamental haqiqatlar biz ularni anglab oladigan jarayonlarga qorishib ketganiga oid  isbot qilib bo‘lmaydigan maqomini belgilab beradi. Saljuq ziyolilari va so‘ngra usmonlilar va mo‘g‘ul tafakkuri shakllanishida ulgi vazifasini o‘tagan G'azzoliy hatto Ibrohim Madkur singari ba'zi musulmon mutafakkirlari tomonidan ham Dekartning o‘tmishdoshi deb tan olingan. Biroq G'azzoliyda o‘zlikni anglashga dekartcha ishonish ko‘zga tashlanmaydi, binobarin, u inson shuurining tushunib bo‘lmaydigan va tutqich bermas tabiatini batafsil bayon qilib bera olmasdi. Garchi G'azzoliyni o‘qigan yoki o‘qimagan Leybnits uni xotirlab o‘tsa-da, uning ruhiy empirizm deb tavsiflash mumkin bo‘lgan zavqni afzal bilishi bilan, Dekartning faktning ilk asoslardan kelib chiqishi o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q.

G'azzoliyning o‘rta asrlar islomining ilmlar doirasida doimo teologik paradigma domidan qutulish payida bilish nazariyasining bus-butun loyihasiga solinajak xavf ehtimolini bartaraf etish yo‘li bilan yunon ratsionalizmini assimilyatsiya qilgani to‘g‘risidagi fikrni ko‘pchilik iqtibos qilib keltirishni xush ko‘radi.  Uni umumlashtiruvchi taqqos sifatida tushuntirish mumkin: xristain mutafakkirlari gapni Sababdan, musulmon mutafakkirlari esa Borliqdan boshlashga moyildirlar. Boz ustiga, ushbu Borliq, oldin damashqlik Jonning intellektual koinot va undan yaralgan g‘ayritabiiy olam g‘oyasi singari ikki bo‘lakka bo‘linmaydi. Bu g‘oyani Duns Skotus[36] shubha ostiga oladi, biroq Tomas Akvinas to‘g‘ri deb hisoblaydi. muvaqqat jarayon sifatida yaratilgan borliqni vujuddan ko‘ra mavjud deb ash'ariylarcha[37] okkazional[38] oyoq tirab turib olgan kalom mutafakkirlari oxirigacha tafriq etilmagan borliq tushunchasini asosiy deb biladi.

Oqibatda ko‘pgina G'arb mutafakkirlaridan farqli o‘laroq, musulmonlar, xudo va olam - borliqning turli tarzlari, qabilidagi ko‘p qirrali muammolar bilan boshini qotirmaslikka moyil bo‘lib qolishdi. Boz ustiga, ularning 4-asrdan boshlab qaror topgan epistemologiyasi borliqdan tashqariga chiqish va shu orqali uning mavjudligini bilish yoki shu masalada ba'zi bir xulosalarga kelishga oid ratsionalistik urinishlarga teran shubha bilan qarab keldi.

Islom tarixining ikkinchi yarmida ba'zan teosofik yondashuv deb ataluvchi atama «ratsionalizm»ni qo‘llab-quvvatlovchi falsafa tamoyilining oyog‘ini osmondan qildi. Shamsiddin Shahrazuriy (vafoti milodiy 1288 yil) ning  «Ash-Shajara al-Ilohiyya» nomli nufuzli asari buning yorqin namunasidir. Shahrazuriy Aristotelning yordam berilmagan aql hech narsani bila olmaydi, degan aqidasini keskin tanqid qiladi va ruhning faoliyati orqali Borliqning mavjudligi va tabiatini intuitiv bilishning bevosita qayta tiklanish nazariyasini rivojlantiradi. Husayn Ziyoiy ta'biri bilan aytganda «qayta tiklangan yoki biluvchi sub'ektning ichki nigohi orqali ko‘rilgan bilim barcha keyingi falsafiy konstruktsiyalar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.[39]

Taqlidni tahqiqqa eltuvchi yo‘l deb biluvchi ushbu ravshan fideizm[40] («mistika» atamasi juda ko‘p savollarni o‘rtaga qo‘yadi) barcha islomiy bilish nazariyalarining asosi bo‘lib xizmat qiladi; bu Shahrazuriyning aqidasidir, biroq bu kalom ilmiga oid keyingi, masalan, Shahristoniy tadqiqotlarida ochiqcha ko‘zga tashlanmaydi, u Shahrazuriy, Mulla Sadra, Shayx G'olib va 18-asrda yashab o‘tgan musulmon ma'rifatparvarlari ijodida aniq tavsiflab beriladi.  Uning muvaffaqiyati mutazaliylarning isalat ul-aql, ya'ni aqlning birlamchiligi g‘oyasi tanazzulga yuz tutishi va alal-oqibat  Aristotel izdoshi bo‘lgan arab faylasuflarining o‘z dindoshlariga nisbatan Yevropaga ko‘proq ta'sir o‘tkazgani  bilan asoslanadi. Bu ham vahiylarga, Qur'onga va hadislarga ko‘proq e'tibor berilgani natijasidir. Oqibatda ulardan ibn Sinodan ko‘ra Ishraqiy ko‘proq iqtibos ola boshladi. G'azzoliy tafakkurining batafsil va qoniqarli  bayon qilinishi natijasida  qonun, ilohiyotshunoslik va ma'naviy diskurs, ushbu uchta tushunchaning so‘nggisida qat'iy qaror topgan epistemologiya o‘rtasidagi barqaror munosabatlar butun islom dunyosida to shu kungacha davom etib keldi.

Islomning bugungi kunda ko‘pgina zamonaviy qarashlarni sarosimaga solarak, davomli tarzda kuchayib borishiga ishonch  Allohning irodasi va inoyati bilan yangi asrda ham zikr etilgan bilimni klassik tushunishga moslashtirilishi kerak. G'arb metafizikasi va epistemologiyasining Gadamerning germenevtik loyihasi va postmodernistlar qo‘llab-quvvatlagan inqirozi G'arb tafakkurida bo‘shliq paydo qildi va buni G'azzoliy        oldindan ko‘ra bilgan deyish mumkin. Fenomenal  inson o‘zini faqat fenomen deb biladi, fikr va metanarratsiyaning manbai bo‘lgan noumen[41]ni oddiy mantiqiy bilish mashinasi sifatida emas, intellektus yoki aql sifatida an'ana orqali tushunish mumkin. Miyaning o‘zi hech narsa qila olmaydi: u xuddi bola kabi rang-baranglikdan boshqa narsani yoza olmaydi. Ammo empirik nuqtai nazardan ko‘proq tushunarli va cheksizlik nuqtai nazaridan ko‘proq ob'ektiv bo‘lgan, Niyoziy kuylaganiday, alal-oqibat tushunishga olib boruvchi yuksak qobiliyat mavjud:

Aqlim shoshar uning vajhini ko‘rsam,
Zulfi shul tufayli muqtado bo‘ldi.

Barcha fikriy ifodalarning manbai al-Haqqa bo‘lgan o‘zgaruvchan muhabbatdir. O'sha Manba haqiqat hodisasi bilan ajr beradi; uningsiz Quyosh sistemasida quyoshning o‘zi bo‘lmaydi, biror narsani farqlab bo‘lmay qoladi. Bunday zulmat ichra hech narsani ko‘rmaymiz, bir-birimizni ham taniy olmaymiz; yuzlardagi nurni ko‘ra olmaymiz. Aynan shu nur bizga har narsadan ko‘proq borliqning ontologik mohiyatini anglatib turadi.

Zamonaviy G'arb san'ati musulmonlar vaqtini sarflab o‘tiradigan soha emas. Bizni aniq tashvishga solayotgan  hol G'arb xristian dunyoqarashining tanazzuli va uning o‘rnini Renessansning muazzam xayol kuchi - fantaziya  egallay borishi bizni absurd yalang‘och figuralar inson yaratuvchanligi qiyomiga yetgan deyishga undayotgan edi, ikki jahon urushidan so‘ng G'arb peshvolari inson yaratuvchanligi yangi davrda o‘z holiga tashlab qo‘yilgani uchun yer yuzida jannat yaratishga urinib, ayanchli ahvolga tushib qolganiga amin bo‘ldi. Bugungi kunda Britaniyaning rassomlaridan biri Demien Hyorst formaldegidda suzib yurgan qo‘yni ko‘rgazmaga qo‘ygani bilan mashhur bo‘lib ketgan edi. Mashhurlik bobida undan kam bo‘lmagan kulrang Mark va Spenser kostyumini kiyib olgan o‘rta yoshlardagi gomoseksualistlar Jilbert va Jorj o‘z tana suyuqligidan foydalanib, katta matolarga surat chizishadi. 1998 yili Britaniyadagi san'at olamida yuksak mavqega ega bo‘lgan Tyorner mukofotiga sazovor bo‘lgan surat filning axlati bilan ishlangan edi. Ehtimol, biz musulmonlar, shuning uchun bo‘lsa kerak, modern G'arb san'ati bilan kelisha olmaymiz va uni o‘zimizning qarashlarimizga nomuvofiq deb topamiz; modomiki, san'at tamaddunning qaymog‘i ekan, Teyt galereyasi zallarida sollana-sollana odim otish bilan tashvishli anglam bir-biriga zid kelishi lozim. Madaniyat elitasi xristianlikka jiddiy yondashgan chog‘lar yaratilgan muhim asarlarni musulmonlar yaxshi ko‘rgan narsasiga bo‘lgan muhabbatiga tug‘ilajak xavf-xatarga qaramasdan, go‘zal deb tan olishi mumkin.

Ma'rifat deb atalmish narsa xristianlikning qonini so‘rib oldi; endilikda ma'rifat o‘z yo‘lida davom etishi va so‘nib, postmodernizmga  aylanishi mumkin, G'arb zamini, uning eng ziyoli va muhtaram badiiy ijod vakillari ta'kidlayotganiday, o‘z faoliyatini ruhdan fikrga, tanaga - insonning  ichki dunyosiga,  endi esa uning keraksiz mahsulotlari, masalan, odamning kayfiyatini buzuvchi traektoriya tomon burdi. Biroq, shunga qaramasdan, tanazzulning davomiyligini kuzatish uchun galereyalarga borishning o‘zi   ulkan saboqdir. U bizga nafaqat yangi dunyoni yoqtirmasligimizni, qolaversa, biz uni o‘zimiz yoqtirmasligimizni xush ko‘rmasligimizni ham eslatib turadi. Biz o‘zimizning dunyoqarashimiz bilan G'arb elitasining dunyoqarashi o‘rtasida haqiqiy bog‘liqlik mavjudligini his qilamiz: biroq bunday bog‘liqlikning umri qisqa ko‘rinadi. Biz murosasiz emasmiz va o‘rtadagi ko‘prikni buzib tashlaganimiz yo‘q. Biz insoniyatning 99 foiz tarixi davomida tan olingan me'yorlarga rioya etyapmiz. Bu o‘rinda aqldan ozar darajaga yetgan G'arb murosasizlik qilyapti. Va yana bemaza  vizual kakofoniya, narsalar mohiyatini tasodifiy anglay bilishni ham kuzatish va bu hol taxminan vahiyona shiddat bo‘lishi ham mumkin. G'arbning 20-asrda yashab ijod qilgan deyarli barcha badiiy ijod namoyandalari o‘zlarining dunyodagi diniy qarashlarning qaroqchisi va uning boshboshdoq, muayyan shaklsiz va bema'ni vorisini tasvirlovchi sifatidagi  madaniy ahvolidan yetarli darajada voqif edilar. Biroq ularning ayrimlarigina muqobil yo‘llarning ham ishonchli ekanini tan olishdi, xolos va Yevropa madaniyatining irqchilik va islomofobiyasi ta'qibidan omon qolgan undan ham ozroqlari islomning ulug‘vorligi va teranligini anglab yetishdi.

Shunday kishilardan biri, rus rassomi Kazemir Malevich edi. Malevich 20-asrning 20-yillari boshlarida Iosif Stalin shaytoniy hokimiyatining xarobalardan oyoqqa turishiga xizmat qilish uchun o‘zaro to‘qnash kelgan minglab diniy, mistik, ateistik yoki estetik isyon harakatlari avj olgan rus inqilobi paytlari yashab ijod qildi. U vaqt bir necha qisqa va shiddatli mavsum davomida mamlakatning o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan diniy va shohona  ierarxiyasining loshi nafaqat adolatli, qolaversa, ma'naviyatga asoslangan qarashlarga yo‘l ochish uchun yo‘ldan supurib tashlanganday tuyulgan edi.

Yosh so‘lqanot rassomlar hokimiyat oldiga rassomlikning barcha reprezentatsional[42] shakllarini yo‘qotishi xususida talab qo‘ya boshladi. Ular to‘g‘ri  ta'kidlaganiday, tasviriy san'at tomoshabinga bosim o‘tkazadi. U yoshlikni qarilikdan, boylikni yo‘qchilikdan ustun qo‘yadi, o‘zining diniy mohiyatiga ko‘ra, odamlarga    jinsi va irqiga qarab jannat va'da qiladi. O'shanda quyidagi inqilobiy qo‘shiq to‘qilgan edi:

Oq ofitser qo‘lga tushsa,
Uni urasiz
Rafaelga kelsak,
Muzeylar devorlarin
Nishon olmoq mavridi keldi,
To‘plar og‘zidan
O'tmish sarqitiga o‘tlar ochaylik!