Britaniyaliklar nuqtai nazaridan islomning kirib kelishi mutlaqo begona dunyoqarashning bostirib kirishi deb emas, aksincha, mavjud turli dinlar manzarasining kengayishi deb qaralishi kerak. Islom bu manzaraning o‘ziga xosliklarini oldingi asrlarda shakllantirib bergan edi va u an'anaga begona emas. Men an'anani pelagiylik va platoncha deb tavsifladim. U islomning asosiy masalalarini o‘ziniki deb biladi.

Britaniyada istiqomat qilayotgan musulmonlar mana shu aloqadorlikni tadqiq qilishi va ommalashtirishi kerak. Britaniya musulmonlari peshvolari o‘z qavmlarining gullab-yashnashi va integratsiyalashuvi yo‘lida nafaqat millatlararo munosabatlar komissiyalari, halol go‘sht masalalari va mahalliy siyosatning o‘tkinchi manzarasida, qolaversa, milliy madaniyatning teran strukturasida o‘z o‘rni qaerda ekanini anglab yetishlari kerak bo‘ladi. Britaniya musulmonlari geolog bo‘lishlari kerak, ular Buyuk Britaniya diniy izlanishlar borasida ko‘p izhorotlarni vujudga keltirganini va o‘shalarga haqiqiy mansublik hissini tuyushi mumkinligini, bular insoniyatning fundamental butunligini eslatib turishini tan olishlari darkor. Britaniya musulmonlari uchun  o‘tmish "boshqa mamlakat" bo‘lishi mumkin emas.

X bob
Islom ma'naviyati: unutilgan inqilob

Shekspir aytganiday, "qon muhokama etilmaydi". Taassufki, bugungi kunda musulmonlar safi o‘z gapiga qo‘shilmaydigan kishilar bilan to‘lib ketgan. Kechagi global moliya ramzi bo‘lgan Jahon savdo markazi[483] bugungi kunda G'arb o‘zining boshqarib bo‘lmaydigan yo‘llarini Sharq tomon burishi mumkinligiga ishongan kishilarni nazorat qilishga qaratilgan urinishlarini barbod etgan global islomning haykaliga aylandi. Bu o‘rinda oqlashga hech qanday o‘rin yo‘q. Ko‘pchilik chiranayotganiday, "jo‘jalarning katakka qaytib kelishi"ni talab qilish hamda Vashingtonning Isroil yuritayotgan etnik tozalash siyosatiga yon berishi uni avj oldirib yuborayotganiga norozilik bildirishning o‘zi yetarli emas. Shabbir Axtar  qayd etganiday, ojizlik ham xuddi tizginsiz qudratday, odamni buzishi mumkin. Ammo tushunish degani biror narsaga rozilik berish yoki hamdardlik bildirish degani emas. Maqsadga erishish uchun begunoh kishilarning qonini to‘kish eng bebosh dunyoviy utilitar axloq belgisidir, u din talab qiladigan mutlaq axloqiy cheklovlarga nisbatan teskari qutbda turadi.

Hali unchayam uzoq tarixga aylanib ulgurmagan paytlarda "ultralar" ko‘pchilik emasdi. Dunyo miqyosida islomga qaytadan hayot baxsh etishga bo‘lgan urinish ularning yuzidagi kichkina bir so‘gal edi. Taassufki, biz endi ularni mensimaslikday xursandchilikdan ortiq bahramand bo‘la olmaymiz. Ekstremizm kengayib, unga yo‘l berayotgan oraliq zamin o‘z joyidan siljib va chalkashib ketdi. Va bu zaminning Rasululloh bashorat qilgan zaiflashuvi nafaqat ekstremistlarning mag‘lubiyati, qolaversa, ular tufayli dunyoning turli burchaklarida yashovchi haqiqiy musulmonlarning obro‘sizlanishi bilan tezlashib ketdi.  Xuddi boshqa sohalarda bo‘lgani kabi bu masalada ham ommaviy axborot vositalari bizga nisbatan keskin qarshi ishlamoqda. Devid Koresh o‘zining umumiy me'yorlardan chetga chiquvchi Tavrotga oid xabarini xristianlikka yoki uning adventistlar qanotiga bog‘lamasdan, hech qanday sharmandalikdan tap tortmay turib ham "Qiyomat ranchosi"dan efirga uzatishi mumkin. Ammo  biror bebosh islomiy guruh Qohirada shved sayyohlariga bomba hujumini uyushtirsa, o‘sha paytning o‘zidayoq butun dunyoga "jangari musulmonlar" haqida go‘ng sochiladi.

Mabodo bu narsalar davom etaversa, islom harakati madaniy va ma'naviy qayta tiklanishga bo‘lgan intilishlaridan voz kechadi va parchalanib ketgan, hech narsadan tap tormaydigan mayda-mayda guruhlar ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Bir zamonlar munozaralar va yotfikrlilikka nisbatan o‘zining bag‘rikenglik qobiliyatini ko‘rsata bilgan hamda boshqa dinlardan ustun bo‘lgan din tarixining bu tariqa dahshatli va haqoratli intiho topish ehtimoli voqelikka aylanayozdi.  Keyingi 15 yil davomida islom tajribasi, an'anaviy islom institutlari va boshqa musulmon harakatlarining musulmon kishilarni yashashga arzigulik, ammo va'da qilingan xomxayol "islom davlati"ga boshlab borish borasidagi muvaffaqiyatsizligi radikallashuvning ortib ketishiga sabab bo‘ldi.

Agar bunday pirovard falokatning oldi olinsa, hukmron tamoyil yana tashabbusni o‘z qo‘liga olishi mumkin. Ammo u bunga erishish uchun ishni o‘zining kuchi sustlashuvni keskin tanqidiy tahlil  qilishda ekanini tan olishdan boshlashi kerak bo‘ladi. Islom harakati hozircha muvaffaqiyatsizlikka uchrayotgani hammaga ayon. Biz o‘zimizga, qanday qilib Musulmon birodarligi millionlab a'zolari bo‘lishiga qaramasdan, 60 yil davomida takror va takror omadsizlikka yuz tutgan bir paytda Nosir singari qassob, omadsiz askar, manman safsataboz e'tiqodsiz bo‘lsa-da, Misr singari muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mamlakat rahbarligini o‘z qo‘liga ola bildi, degan savolni berishimiz kerak. Bunday odamni siqib yuboradigan va uzoq nomuvofiqlik kontekstida metodologiyaning yaroqsizligi uchun keskin ayblash maqsadga erishishga to‘sqinlik qila olmaydi.

Aynan mana shu kontekstda biz - hayratlanarli, ehtimol, muqarrar tarzda -islom doirasida ma'naviy hayotni qayta tiklash imkoniyatidan foydalanib qolishimiz kerak. Mabodo u qachondir gullab-yashnashi kerak bo‘lsa, "islomning qayta tiklanishi" o‘zining inqirozga yuz tutgani va aqliy resurslari zamonaviy ehtiyojlarni qondirish uchun yetarli emasligini tan olishga majbur etilishi lozim. Bunga javob qayta tiklovchilarning mafkuralashgan neo-islomidan ustun  bo‘lish hamda ko‘proq klassik va asl musulmon dialektikasiga  qaytish sharti bilan kollektiv muhosaba, o‘z-o‘zini imtihon qilib ko‘rishga asoslanishi zarur.

Kasallikni oshkor qiluvchi belgi - isitma  shuki, islom harakatining inqirozi haqidagi tushuntirishlar orasida yagona ishonchli musulmoncha talqin bo‘lmish, Alloh buni qo‘llab-quvvatlashi kerak emas, degan gap ko‘zga tashlanmaydi. Biz tez-tez Qur'onning bir oyatini eshitib turamiz, unda "Albatta, Alloh biror qavm o‘zlaridagi narsani (yaxshi holatni noshukrlik bilan yomon holatga) o‘zgartirmagunlaricha, ulardagi narsani (yaxshi holatni yomon holatga) o‘zgartirmas"[484], deyiladi. Biroq bu printsip hech qachon to‘g‘ri tushunilmagan ko‘rinadi. Ushbu muqaddas bitik kollektiv ijtimoiy muvaffaqiyatga erishish uchun shart-sharoit hozirlaydigan individual axloq islohotinigina nazarda tutadi, deb taxmin qilinadi.

Ammo bunday axloq islohotini obro‘-e'tiborga taqvo (nisbatan yengil ish) orqali  erishilganmi yoki u jonning boshqa vujudga kirishi tufayli davom etyaptimi, deb tashvishlanmasdan turib, fiqh mezoni bilan taqqoslashdan ko‘ra xavfli narsaning o‘zi yo‘q.  Oyatda axloqiy evrilish emas, ma'naviy evrilish, ya'ni dindorlar nafsining o‘zgarishi xususida so‘z yuritiladi. Rasululloh bizga bot-bot eslatishdan charchamaganiday, agar ushbu taqvo chin yurakdan qilinmagan bo‘lsa, uning zohiran (shariat) ruknlar(i)ga amal qilishining qiymati bir pulligicha qolaveradi. Ul zot aytadilarki, "hech kim bu Boqqa o‘z ishlari uchun kirmayajak". Ayni paytda zamonaviy islohotchi (biz bosh og‘riq "fundamentalizm" so‘zidan ehtiyot bo‘lishimiz kerak) islom yo‘nalishidan ulgi oluvchi va axloqning zohiriy ko‘rinishlariga o‘ralashib qolgan  birovlarga qozilik qilishga oid asarlar vahiy nima ekani xususidagi savolga javob bera olmaydi. Allohning bizning (shariatning) murakkab qonun-qoidalar(i)ga  sabot bilan rioya etish qobiliyatimizni tekshirishdan boshqa ishi yo‘q, deb hisoblash  ilohiyotshunoslikdagi bema'nilikdir. Allohni bizning mehnatimiz va o‘zining marhamati bilan  tuzalishimiz va tug‘ilgan paytimizdagi sofligimiz va muvozanatimizga qaytishimiz ko‘proq qiziqtiradi. Aqidalar aynan mana shu o‘rinda ahamiyat kasb etadi va shunga sharoit yaratib beradi. Ammo uning o‘rnini bosa olmaydi.

Qur'oni karimda ana shu nuqtai nazarga e'tiborni qaratish uchun hayratlanarli bir tashbeh keltiriladi. "Ibrohim" surasining 24-26-oyatlarida quyidagi so‘zlarni o‘qiymiz:

(Ey inson), Alloh pok So‘zga (ya'ni, imon kalimasiga) qanday misol keltirganini ko‘rmadingmi? (U so‘z) xuddi bir yaxshi daraxtga o‘xshaydiki, uning ildizi (er ostiga) o‘rnashgan, shoxlari esa osmondadir. Parvardigorining izni  bilan (u) mudom meva berur. Alloh odamlar eslatma olishlari uchun mana shunday misollarni keltirur. Yomon so‘zning (ya'ni, kufr so‘zining) misoli esa yer yuzasidan (ildizi) uzilib qolgan, bir joyda qarori yo‘q  nopok daraxtga o‘xshar.

Tafsir ulamolariga ko‘ra, bu yerda asosiy e'tibor iymon va iymonsizlik kalimalariga qaratilgandir. Iymon so‘zi tabiiy o‘sish, uning axloqiy va aqliy yutuqlari baquvvat ildizlardan kuch oladi, deb tasvirlanadi, ildizlar esa o‘z navbatida e'tiqodning asosini tashkil etadi: kishini inontirgan isbotlarning sifati hamda Allohning mavjudligiga ishonish va buni to‘g‘ri tushunish o‘sha kishining borliq realligiga asoslanganidan dalolat beradi. Shu tariqa olingan meva - diniy hayotdan olingan sezilarli foyda - doimiy ("har safarlik") dir, o‘sha meva (foyda) insonning o‘z muvaffaqiyati emas, u(lar) faqat "parvardigorning ijozati bilan" keladi. E'tiqodga asoslangan sog‘lom hayot mana shudir. Buning teskarisi esa bitta narsa: voqelikka emas, xomxayolga asoslangan, binobarin, "barqarorlikka erisha olmagan" kufrdir[485].

«Baqara» surasining boshida kelgan va odamlarning ikki turga bo‘linishini eslatib turuvchi mana shu oyat amallar va e'tiqod o‘rtasidagi munosabatni, ular orasidagi mavjud ierarxiyani  hamda haqiqiy iymonga xos bo‘lgan oziqlanish va meva qilish, olish va berish o‘rtasidagi barqaror muvozanatni aniq ifodalab beradi.

Biz iymonning zamonaviy faol usullariga aynan mana shu mezon asosida baho berishimiz kerak. Yosh «ultra» o‘zining ba'zan asabiy beboshliklarga olib keladigan qattiq g‘azabi bilan hamda miyasiga jiddiy o‘rnashib qolgan va samarali bo‘lgan nisbatan biqiq masalalar va tashvishlariga andarmon bo‘lgani bilan  Qur'onning mana shu tavsifiga mos keladimi?

Men bu savolga o‘zimning tajribamdan kelib chiqadigan bir misol bilan javob bera qolay.

Men Misrdagi Assiut universitetida "Jamoat ul-islomiya" deb atalgan bir radikal "islomiy" guruh rahbarini yaxshi tanir edim. Uning oti Hamdi edi. U ko‘pchilik havas qilsa arziydigan soqol qo‘ygan, har doim tishini misvok bilan   tozalar, o‘z vaqtini kopt xristianlariga bo‘lgan nafrati xususida voizlik qilish bilan o‘tkazar, ulardan bir nechasiga uning xutbasi natijasida hujum qilingan va kaltaklangan edi. Uning yuzlab izdoshlari bor edi; oqibatda Assiut bugungi kunda murosasizlik va vahhobiylik usulidagi faollik qo‘rg‘oni bo‘lib qolmoqda.

Qissadan hissa shuki, men tanishganimizdan so‘ng oradan 5 yil o‘tib, yana shayx Hamdiga ro‘para bo‘lib qoldim. Bu safar u bilan Qohira ko‘chasida uchrashar ekanmiz, to‘g‘risi, uni taniyolmay qoldim. Soqolini oldirib tashlabdi. U sviter va shim kiyib olgan ekan. Eng qizig‘i, u bir g‘arblik qiz bilan birga yurgan ekan,  qiz avstraliyalik bo‘lib chiqdi. Shayx uyalgancha o‘sha qizga uylanmoqchi ekanini aytib berdi. U bilan gaplashganimizda, musulmonlik ruknlarini mutlaqo bajarmay qo‘yganini, namoz ham o‘qimayotganini, endigi maqsadi Misrdan ketib, Avstraliyada yashash va pul orttirish ekani ma'lum bo‘ldi. Qandaydir jin urib, islomiy faollik amaliyoti unga ta'sir qilmay qo‘yibdi, u yana «radikal musulmon»ga aylanmasidan burungi mavhum va oddiy misrlik yigitga aylanib qolibdi. «Salafiycha yonib kul bo‘lish» deb atashimiz mumkin bo‘lgan bu hodisa ko‘pgina zamonaviy musulmon madaniyatilarda tez-tez uchrab turadi.  Kishi 20 yoshdan endi oshgan paytida orttiriladigan ilk tashabbus oradan 7-10 yil o‘tgach, sustlashib qoladi. Islom radikalining chekiga tez-tez tushadigan qamoq va qiynoq singari qur'a iymonga sodiqlikni cho‘zishi mumkin, biroq pirovardida ushbu yangi musulmonlarning aksariyati salafiy munosabatning  iymonga o‘xshash dunyosida yana o‘z amaliyoti uchun na yaxshi, na yomon bo‘lgan ilgarigi ahvoliga tushib qoladiganga o‘xshaydi.

Ekstremistlar faolligining ushbu omonatligidan xuddi uning mazmunidan shubhalanganday shubhalanish kerak. Haqiqiy musulmon e'tiqodi bu qadar nozik bo‘lmaydi; Qur'onda ta'kidlanganiday, uning ildizi "juda mustahkamdir". Qur'on oyatida tavsiflangan ikki daraxt haqida xulosa qiladigan bo‘lsak, salafiy ekstremizmi birinchi emas, ikkinchi daraxtdir. Gapning po‘stkallasini aytadigan bo‘lsak, sahobalar orasida iymoni o‘zgaruvchanlari bo‘lmagan: ularning sadoqati va xudojo‘yligi o‘limlariga qadar nihoyatda sof  bo‘lib qolgan.

Yosh musulmonlarni bunga o‘xshash o‘tkinchi, ammo vahshiy faollikka nima majbur etadi?  Bugungi kunda musulmon jamiyatlari boshidan kechirayotgan beqarorlikning deyarli universal hodisa ekani muhimligini tushunish uchun odam deterministik ijtimoiy nazariyalarga qo‘shilishi shart emas. Islom dunyosi o‘tish jarayonining eng ofat keltiruvchi davridan o‘tib bormoqda. Yevropada besh yuz yil davom etgan iqtisodiy va ilmiy evrilish musulmon dunyosida ikki avlod umrichalik vaqtga siqib tashlandi. Masalan, bundan 35 yil ilgari Saudiya Arabistonining poytaxti xuddi ming yillar oldin bo‘lgani kabi, loydan qurilgan bir kulbadan iborat edi. Bugungi Ar-Riyod esa shisha bilan qoplangan minoralar, Koka-kola mashinalari va u yoqdan bu yoqqa yelib yurgan «Kadillak»lardan iborat ulkan shaharga aylanib ketdi. Bu endi favqulodda hol, ammo yangilik qaysidir ma'noda har bir musulmon jamiyatiga kirib borayotgani hech kimga sir emas, bundan faqat chekka-chekkalarda yashaydigan qabilalar mustasno bo‘lishi mumkin.

Bunday o‘tish davri hech bir narsani doimiy qoldirmaydigan markazdan qochish kuchlari bilan insonlarga xavf tug‘dira boshlaydi. O'sha kuchlar yon-veridan boshqalardan hech kimga o‘xshamaydigan jihati bilan ajralib turishida asqotadigan narsani qidira boshlaydi.  Ayni vaziyatda buning uchun islom juda qo‘l keladi. Chunki ular islomga dinni qabul qilish va iymon singari tabiiy yo‘l bilan emas, xavf-xatarni sezgani uchun (panoh istab) intiladi, ularda asrlar osha avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan va kitoblardan o‘rganish mumkin bo‘lmagan an'analarga oshno bo‘lish orqali orttiriladigan tabiiy diniy qadr-qimat yetishmaydi.

Buning qanday amal qilishini ko‘z oldiga keltirish qiyin emas. Katta bir oilaning farzandi bo‘lgan, ish topishda omadi yurishmagan, uylanishga yetarli mablag‘i bo‘lmagan, ehtimol, keskin kattarib ketayotgan shaharga ko‘chib ham kelgan arab yigiti o‘zini hech bir belgi bo‘lmagan cho‘lda adashib qolgan kishiday his etadi. Kunlardan bir kun ertalab u gazeta do‘konidan "Sayyid Qutb" kitobining bir nusxasini sotib oladi va "dunyoga qayta kelgan"day bo‘ladi. Unga mana shu kerak edi: bir lahzada unda o‘z kuchiga ishonch paydo bo‘ladi va o‘rab turgan muhitni anglab yetish, hayotidagi muammolar va tangliklarni yechish, eng qizig‘i, o‘zini, hammadan zo‘rman va yon-atrof nazoratimda, deb his qilishi uchun qolip qo‘lida tayyor. U biror guruhga qo‘shilib oladi va o‘zining yangi orttirgan ishonchini saqlab qolish uchun, odatdagicha, boshqa guruhlarning xatti-harakatlari xato, qabilida fikr yurita boshlaydi. 

Albatta, bu misol musulmonlik xuddi shunday yo‘l bilan qabul qilinishi kerakligini anglatmaydi. Dinni qabul qilish uchun aqliy jihatdan tayyor bo‘lish jarayoni bosib o‘tilishi va bu jarayonda muqaddas joy yoki ruhoniy bo‘lish talab etiladi. Tavba o‘zining an'anaviy shakliga ko‘ra, xursandchilik, qoniqish va boshqalarni qattiq yaxshi ko‘rishni nazarda tutadi. Biroq uning xavf-xatar tufayli vujudga kelgan zamonaviy ko‘rinishi musulmonlarni biqiq, boshqalarga nisbatan toqatsiz va hech narsani tan olmaydigan qilib qo‘yadi. Yana bir ko‘zga yaqqol tashlanadigan jihati, u e'tiqodi, qanchalik faol bo‘lishidan qat'i nazar,  qanday tasodifiy kelgan bo‘lsa, shunday tez yo‘qolib ketadigan odamlarni paydo qiladi. Diniy faolning oziqdan mahrum bo‘lgan ruhi och qolib, holdan toya boshlaydi va nihoyat nobud bo‘ladi.