10.2 Olmoshlarning ma’no turlari.
1.Kishilik olmoshlari uchta shaxsni bildiradigan quyidagi olmoshlardir: men, sen, u, biz, siz, ular. Kishilik olmoshlari otlar kabi turlanadi. Men, sen olmoshlariga qaratqich, tushum kelishigi hamda — niki qo’shimchasi qo’shilganda, bir n tushib qoladi: mening singlim, seniki kabi. U kishilik olmoshiga jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigi qo’shimchalari qo’shilganda, bir n orttiriladi: unga, unda, undan. Bu olmoshlarga egalik qo’shimchalari deyarli qo’shilmaydi. Kishilik olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi, kesim, izohlovchi vazifalarini bajaradi.
2.O’zlik olmoshi narsa-buyumni aniqlab yoki ta’kidlab ko’rsatish uchun ishlatiladigan o’z so’zidir. Bu olmoshj narsa-buyumning shaxsga xosligini, tegishliligini yoki shaxsning tanholigini bildiradi: o’z uyi, o’z ukasi. O’zlik olmoshi egalik qo’shimchasini olib, unda shaxs o’rnida ham ishlatiladi va kishilik olmoshlariga sinonim bo’ladi: o’zim — men, o’zing — sen, o’zi — u.
O’zlik olmoshi turlanganda kelishik qo’shimchalaridan oldin egalik qo’shimchalari bo’lishi shart: o’ziga, o’zidan va boshqalar. O’z olmoshi belgisiz kelishik ko’rinishida qo’llanishi mumkin: O’z uying — o’zingning uying.
3.Ko’rsatish olmoshlari narsa-buyumni, kimsani ko’rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar: u, bu, shu, o’sha, ana, mana, ana shu, mana bu.
Kishilik olmoshi u bilan ko’rsatish olmoshi u ni gapdagi ma’nosiga qarab farqlash mumkin. Bunda u kishilik olmoshi kim? So’rog’iga, ko’rsatish olmoshi u esa qaysi? So’rog’iga javob bo’ladi. U, bu, shu, o’sha olmoshlari jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklarida turlanganda yoki ularga —day, -cha qo’shimchalari qo’shilganda, qo’shimcha oldidan bir i tovushi orttiriladi: Unga, bungam shunday, o’shanday, uncha.
U, bu olmoshlari juftlanib har xil narsa va shaxs, unaqa-bunaqa tarzida belgining ortiqligi, uncha-muncha tarzida oz miqdor ma’nolarini ifodalaydi. Ko’rsatish olmoshlari ega, aniqlovchi, hol va kesim vazifalarini bajaradi.
4.So’roq olmoshlari biror narsa-buyum, belgi yoki son haqidagi so’roqni bildirgan olmoshlardir.
Kim, nima, so’roq olmoshlari shaxs va narsaga nisbatan ishlatiladi va birlik hamda ko’plikda qo’lanadi, egalik va kelishik qo’shimchalarini oladi: Kim so’zladi? Nimalarni ko’rding? Nimang bor? Nima olmoshi belgisiz kelishik shaklida kelishi mumkin: Nima (ni) olding?
Qanday, qanaqa, qaysi olmoshlari belgini aniqlash uchun ishlatiladi: qanaqa odam, qaysi kitob. Qayerda, qani, qayoqqa, qachon, nega olmoshlari o’rin, payt, mavjudlik, sabab, maqsad kabilarni aniqlash uchun ishlatiladi: Qachon kelding? Qayerda yuribdi? Ukang qani? Qayoqqa ketdi? Nega keldi?
5.Belgilash olmoshlari predmet va shaxslarning yig’indisini bildiradi yoki ularni ayirib ko’rsatadi, shuning uchun ularni ikkiga bo’lish mumkin:
1)Jamlash olmoshlariga hamma, barcha, bari, jami, butun, yalpi so’zlari kiradi.
2)Belgilash olmoshlariga har so’zining o’zi va har kim, har nima, har bir, har qaysi kabi so’zlar kiradi. Har so’zi ayirib yoziladi.
Hamma, barcha, bari olmoshlari ko’plikni anglatadi. Belgilash olmoshlari egalik, kelishik, ko’plik qo’shimchalari bilan qo’llanadi: Hammalari jim. Har kimga aytaverma.
6.Bo’lishsizlik olmoshlari inkor ma’nosini bildirgan olmoshlardir. Bular hech so’zining o’zi va shu so’zning ba’zi so’roq olmoshlari bilan birikishidan hosil qilinadi, hech so’zi ayrim yoziladi. Bu olmoshlar egalik va kelishik qo’shimchalari bilan qo’llanadi: hech kimni ko’madim, hech nimam yo’q.
Hech so’zi yakka holda qo’llanganda, ko’pincha fe’llar oldida kelib, ravish vazifasini bajaradi: U hech qiynalmadi.
Kimsa so’zi ham bo’lishsizlik olmoshlari o’nida qo’llanishi mumkin: Buni kimsa (hech kim) bilmasligi kerak.
7.Gumon olmoshlari narsa, belgi yoki voqea haqidagi noaniq tasavvfruni bildirib keladigan olmosh turidir. Ular alla yordamida yoki — dir qo’shimchasi bilan hosil qilinadi: allakim, allanechanchi, allaqaysi, allaqayer, allaqayoq, allanechuk, allaqancha, kimdir, nimadir, qachondir, qandaydir, qayerdadir, qayergadir, negadir. Gumon olmoshlari so’roq olmoshlariga bir, ham so’zlarini qo’shish orqali yasalishi ham mumkin: Uni kim ham chaqirayotgan edi-ya. Akasi unga bir nima deganday bo'’di. (Ba’zan bir nima birikmasi bo’lishsiz olmosh o’rnida kelishi mumkin: Buni ko’rib bir nima demadi.) Bu olmoshlar birlik va ko’plikda keladi, kelishiklarda turlanadi: allakimlar, kimnidir kabi.